Lalə dövrü: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Sətir 1: Sətir 1:
[[Şəkil:Levni signature.jpg|thumb]]
[[Fayl:Levni signature.jpg|thumb]]
'''Lalə Dövrü''' ([[Osmanlı dili|Osmanlı türkcəsi]]: لاله دورى) — [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyasında]], [[1718]]-ci ildə [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya]] ilə imzalanan Pojarevatsk sülhü ilə başlayıb, [[1730]]-ci ildəki [[Patron Xəlil üsyanı|Patrona Xəlil üsyanı]] ilə sona çatan dövrdür. "Eyş-işrət və əyləncə" dövrü olaraq bilinən bu dövrün [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|padşahı]] [[III Əhməd|III. Əhməd]], [[Sədrəzəm|sədrəzəmi]] isə [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa]]<nowiki/>dır.<ref>Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002, s. 42, 46-50, 63, 86</ref><ref>Arslan Terzioğlu, “Türk-İslâm Kültür Çerçevesinde Uçma Denemeleri, Otomatik Makinalar, Denizaltı ve Roket Teknolojisi”, Türkler (nşr. Hasan Celâl Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XI, 265</ref>
'''Lalə Dövrü''' ([[Osmanlı dili|Osmanlı türkcəsi]]: لاله دورى) — [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyasında]], 1718-ci ildə [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya]] ilə imzalanan Pojarevatsk sülhü ilə başlayıb, 1730-ci ildəki [[Patron Xəlil üsyanı|Patrona Xəlil üsyanı]] ilə sona çatan dövrdür. "Eyş-işrət və əyləncə" dövrü olaraq bilinən bu dövrün [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|padşahı]] [[III Əhməd|III. Əhməd]], [[sədrəzəm]]i isə [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa]]<nowiki/>dır.<ref>Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002, s. 42, 46–50, 63, 86</ref><ref>Arslan Terzioğlu, "Türk-İslâm Kültür Çerçevesinde Uçma Denemeleri, Otomatik Makinalar, Denizaltı ve Roket Teknolojisi", Türkler (nşr. Hasan Celâl Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XI, 265</ref>


Osmanlı xronologiyasında Lalə dövrü anlayışı yoxdur. [[1718]]-ci ildə [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya]] və müttəfiqi [[Venesiya respublikası|Venesiya]] ilə imzalanan Pojarevatsk sülhünün ardından başlayan uzun sülh dövründə, [[Haliç]] və [[Boğaziçi]] səmtləri başda olmaqla [[paytaxt]]ın əksər yerlərində israfa çatacaq dərəcədə lalə bağçaları qurulmuş, bu səbəblə tarixdə ilk dəfə bu dövr tarixçi [[Yəhya Kamal Bəyatlı]] tərəfindən Lalə dövrü adlanmışdır. Tarixçi [[Əhməd Rəfiq Altınay]]ın [[1913]]-cü ildə İkdam qəzetində dərc olunan məqaləsində və iki il sonra eyni adla nəşr olunan kitabında bu dövr Osmanlı tarixinin əyləncə, sülh, yeniliklər və ictimai reformasiya dövrü olaraq anılır.<ref>Mehmet İpşirli, “Lâle Devri’nde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dâir Bazı Gözlemler”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri (haz. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1987, s. 33-42</ref>
Osmanlı xronologiyasında Lalə dövrü anlayışı yoxdur. 1718-ci ildə [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya]] və müttəfiqi [[Venesiya respublikası|Venesiya]] ilə imzalanan Pojarevatsk sülhünün ardından başlayan uzun sülh dövründə, [[Haliç]] və [[Boğaziçi]] səmtləri başda olmaqla [[paytaxt]]ın əksər yerlərində israfa çatacaq dərəcədə lalə bağçaları qurulmuş, bu səbəblə tarixdə ilk dəfə bu dövr tarixçi [[Yəhya Kamal Bəyatlı]] tərəfindən Lalə dövrü adlanmışdır. Tarixçi [[Əhməd Rəfiq Altınay]]ın 1913-cü ildə İkdam qəzetində dərc olunan məqaləsində və iki il sonra eyni adla nəşr olunan kitabında bu dövr Osmanlı tarixinin əyləncə, sülh, yeniliklər və ictimai reformasiya dövrü olaraq anılır.<ref>Mehmet İpşirli, "Lâle Devri’nde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dâir Bazı Gözlemler", Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri (haz. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1987, s. 33–42</ref>


[[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa]]<nowiki/>nın [[Sədrəzəm|sədarət]] dövrünü əhatə edən və [[1730]]-cu ildə [[Patron Xəlil üsyanı|Patrona Xəlil üsyanı]] ilə başa çatan bu dövr qərb dünyası ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin qurulması ilə səciyyələnir. Belə ki, [[Paris]]ə, [[Vyana]]<nowiki/>ya və [[Moskva]]<nowiki/>ya göndərilən elçilərdən yalnız diplomatik və ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi yox, eyni zamanda Avropa diplomatiyası və hərbi gücü barədə informasiya toplamaq da tələb olunurdu. [[XV Lüdovik|XV Lüdoviq]] dövründə [[Paris]]ə elçi olaraq göndərilən [[İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi]] buradakı təhsil səviyyəsini eynilə [[İstanbul]]<nowiki/>a daşımağa cəhd göstərmişdir. Bu əsnada ticarət əlaqələri genişlənmiş, iki ölkə arasında ildə 500 ticarət gəmisi səyahət etmişdir.
[[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa]]<nowiki/>nın [[Sədrəzəm|sədarət]] dövrünü əhatə edən və 1730-cu ildə [[Patron Xəlil üsyanı|Patrona Xəlil üsyanı]] ilə başa çatan bu dövr qərb dünyası ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin qurulması ilə səciyyələnir. Belə ki, [[Paris]]ə, [[Vyana]]<nowiki/>ya və [[Moskva]]<nowiki/>ya göndərilən elçilərdən yalnız diplomatik və ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi yox, eyni zamanda Avropa diplomatiyası və hərbi gücü barədə informasiya toplamaq da tələb olunurdu. [[XV Lüdovik|XV Lüdoviq]] dövründə [[Paris]]ə elçi olaraq göndərilən [[İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi]] buradakı təhsil səviyyəsini eynilə [[İstanbul]]<nowiki/>a daşımağa cəhd göstərmişdir. Bu əsnada ticarət əlaqələri genişlənmiş, iki ölkə arasında ildə 500 ticarət gəmisi səyahət etmişdir.


Yenilikçilik siyasətinin ən önəmli nümunəsi isə [[İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi|Çələbi Mehmed Əfəndi]]<nowiki/>nin oğlu Mehmed Səid Əfəndi və [[İbrahim Mütəfərrikə|İbrahim Mütəfərrika]]<nowiki/>nın səyləri ilə [[1727]]-ci ildə qurulan mətbəədir. Fransız zabiti olan və Osmanlı hökumətinə sığınan de Rochefort bəzi hərbi reformasiyalar aparmağa cəhd etsə də, [[yeniçərilər]]<nowiki/>in hədə-qorxusu ilə bu proses yarım qaldı. Əslən fransız olan bir digər reformist isə Davud ağa idi. Onun səyləri ilə [[Şahzadəbaşı]] səmtində ilk yanğınsöndürmə qurumu olan Tulumbaçılar ocağı qurulmuş, [[Bosfor|İstanbul boğazı]]<nowiki/>nın təhlükəsizliyi məqsədilə [[Qız qalası (İstanbul)|Qız qalası]]<nowiki/>na fanar yerləşdirilmişdir. Bu əsnada donanma tərsanəsi yenidən qurulmuş, ilk dəfə 3 anbarlı gəmilərin inşasına başlanılmışdır. Seyid Vehbi və Mehmed Hazinin əsərlərində təsvir olunan, dövrün toy əyləncələrində istifadə edilmiş və içərisində 5-6 nəfərin yerləşdiyi timsah şəkilli sualtı gəmilər bu dövrdə texnoloji yeniliklərin də olduğunu sübut edir. [[İncəsənət]] və [[ədəbiyyat]] sevən [[sədrəzəm]] [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]] dövrün məşhur şairlərini, musiqişünaslarını və sənətkarlarını ətrafında toplamış, əlyazma kitabların ölkə xaricinə aparılmasını qadağan etmişdir. Ən önəmli məsələ isə rəsmi tərcümə heyətinin qurularaq şərq və qərb ədəbiyyatından önəmli əsərlərin [[Osmanlı dili|Osmanlı türkcəsi]]<nowiki/>nə çevrilməsidir.<ref>Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul 1282, tür.yer.</ref>
Yenilikçilik siyasətinin ən önəmli nümunəsi isə [[İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi|Çələbi Mehmed Əfəndi]]<nowiki/>nin oğlu Mehmed Səid Əfəndi və [[İbrahim Mütəfərrikə|İbrahim Mütəfərrika]]<nowiki/>nın səyləri ilə 1727-ci ildə qurulan mətbəədir. Fransız zabiti olan və Osmanlı hökumətinə sığınan de Rochefort bəzi hərbi reformasiyalar aparmağa cəhd etsə də, [[yeniçərilər]]<nowiki/>in hədə-qorxusu ilə bu proses yarım qaldı. Əslən fransız olan bir digər reformist isə Davud ağa idi. Onun səyləri ilə [[Şahzadəbaşı]] səmtində ilk yanğınsöndürmə qurumu olan Tulumbaçılar ocağı qurulmuş, [[Bosfor|İstanbul boğazı]]<nowiki/>nın təhlükəsizliyi məqsədilə [[Qız qalası (İstanbul)|Qız qalası]]<nowiki/>na fanar yerləşdirilmişdir. Bu əsnada donanma tərsanəsi yenidən qurulmuş, ilk dəfə 3 anbarlı gəmilərin inşasına başlanılmışdır. Seyid Vehbi və Mehmed Hazinin əsərlərində təsvir olunan, dövrün toy əyləncələrində istifadə edilmiş və içərisində 5–6 nəfərin yerləşdiyi timsah şəkilli sualtı gəmilər bu dövrdə texnoloji yeniliklərin də olduğunu sübut edir. [[İncəsənət]] və [[ədəbiyyat]] sevən [[sədrəzəm]] [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]] dövrün məşhur şairlərini, musiqişünaslarını və sənətkarlarını ətrafında toplamış, əlyazma kitabların ölkə xaricinə aparılmasını qadağan etmişdir. Ən önəmli məsələ isə rəsmi tərcümə heyətinin qurularaq şərq və qərb ədəbiyyatından önəmli əsərlərin [[Osmanlı dili|Osmanlı türkcəsi]]<nowiki/>nə çevrilməsidir.<ref>Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul 1282, tür.yer.</ref>


Ədəbi həyatın da inkişaf etdiyi 12 illik bu dövrdə bir çox əsərlər yazılmışdır. Dövrün saray tarixçilərinin yazdığı əsərlərlə yanaşı, Seyid Vehbinin dövrün əyləncə həyatından bəhs edən “Surnamə” və Pojarevatsk sülhü ilə bağlı yazdığı “Sülhiyyə” əsərləri, Osmanzadə Əhməd Taib, Səfai, Səlim və İsmayıl Bəliğ kimi müəlliflərin yazdığı tərcümələr dövrün ən önəmli əsərləridir. Hətta bəzi əsərlər bu dövrdə fransız dilinə tərcümə edilmişdir. Bundan başqa [[Topqapı sarayı]]<nowiki/>nda, [[Yeni Məscid|Yeni məscid]]<nowiki/>də və [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>nın [[Şahzadəbaşı]] səmtindəki külliyəsində kitabxanalar qurulmuş, [[Təkfur sarayı]]<nowiki/>nda qurulan kiçik çini emalatxanasında bu sənət sahəsi inkişaf etdirilmiş, [[İznik]] və [[Kütahya]] emalatxanaları bərpa edilmiş, [[kirəmit]] istehsalına başlanılmışdır.<ref>M. M. Montagu, Türkiye Mektupları: 1717-1718 (trc. Aysel Kurutluoğlu), İstanbul, ts. (Tercüman Gazetesi), s. 66-67</ref>
Ədəbi həyatın da inkişaf etdiyi 12 illik bu dövrdə bir çox əsərlər yazılmışdır. Dövrün saray tarixçilərinin yazdığı əsərlərlə yanaşı, Seyid Vehbinin dövrün əyləncə həyatından bəhs edən "Surnamə" və Pojarevatsk sülhü ilə bağlı yazdığı "Sülhiyyə" əsərləri, Osmanzadə Əhməd Taib, Səfai, Səlim və İsmayıl Bəliğ kimi müəlliflərin yazdığı tərcümələr dövrün ən önəmli əsərləridir. Hətta bəzi əsərlər bu dövrdə fransız dilinə tərcümə edilmişdir. Bundan başqa [[Topqapı sarayı]]<nowiki/>nda, [[Yeni Məscid|Yeni məscid]]<nowiki/>də və [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>nın [[Şahzadəbaşı]] səmtindəki külliyəsində kitabxanalar qurulmuş, [[Təkfur sarayı]]<nowiki/>nda qurulan kiçik çini emalatxanasında bu sənət sahəsi inkişaf etdirilmiş, [[İznik]] və [[Kütahya]] emalatxanaları bərpa edilmiş, [[kirəmit]] istehsalına başlanılmışdır.<ref>M. M. Montagu, Türkiye Mektupları: 1717–1718 (trc. Aysel Kurutluoğlu), İstanbul, ts. (Tercüman Gazetesi), s. 66–67</ref>


[[Belqrad Meşəsi|Belqrad meşəsi]]<nowiki/>ndəki şirin su qaynaqlarının [[İstanbul]]<nowiki/>a daşınması üçün su bəndləri çəkilmiş, şəhərin bir neçə yerində çeşmələr, bulaqlar inşa edilmişdir. Bu dövrdə inşa edilən çeşmələrdən ən önəmlisi isə [[Topqapı sarayı#İmperiya darvazası|Bab-ı Hümayun]] önündəki [[Sultan Əhməd çeşməsi|III Əhməd çeşməsi]]<nowiki/>dir. [[İstanbul]]<nowiki/>da yeni yollar çəkilmiş, yeni limanlar qurulmuşdur. Başda tibb sahəsi olmaqla, bir çox sahə ilə bağlı əsərlər qələmə alınmışdır. Belə ki, [[İstanbul]]<nowiki/>dakı ingilis elçisinin xanımı Lady Montekyünün yazdığına görə, bu dövrdə [[İstanbul]]<nowiki/>da bir çox xəstəliklərə, xüsusilə də çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndlər vurulurdu. [[Boğaziçi]] və [[Haliç]] sahilləri köşk və qəsrlərlə bəzədilmişdir. [[İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi]]<nowiki/>nin [[Fransa]]<nowiki/>dan gətirtdiyi planlar üzrə inşa olunan bu binalarda Avropa memarlığının təsiri hiss edilmiş, bu binaların daxili interyeri məhz avropalı sənətkarlar tərəfindən bəzədilmişdir. Bu köşklər arasında ən önəmlisi [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>nın səyləri nəticəsində 2 ay ərzində tamamlanan [[Kağıthane]] səmtindəki Sədabad qəsridir. Dövlət adamları bu səmtə axın etmiş, səmtin hər iki tərəfi ağ rəngli köşklərlə bəzənmişdi.
[[Belqrad Meşəsi|Belqrad meşəsi]]<nowiki/>ndəki şirin su qaynaqlarının [[İstanbul]]<nowiki/>a daşınması üçün su bəndləri çəkilmiş, şəhərin bir neçə yerində çeşmələr, bulaqlar inşa edilmişdir. Bu dövrdə inşa edilən çeşmələrdən ən önəmlisi isə [[Topqapı sarayı#İmperiya darvazası|Bab-ı Hümayun]] önündəki [[Sultan Əhməd çeşməsi|III Əhməd çeşməsi]]<nowiki/>dir. [[İstanbul]]<nowiki/>da yeni yollar çəkilmiş, yeni limanlar qurulmuşdur. Başda tibb sahəsi olmaqla, bir çox sahə ilə bağlı əsərlər qələmə alınmışdır. Belə ki, [[İstanbul]]<nowiki/>dakı ingilis elçisinin xanımı Lady Montekyünün yazdığına görə, bu dövrdə [[İstanbul]]<nowiki/>da bir çox xəstəliklərə, xüsusilə də çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndlər vurulurdu. [[Boğaziçi]] və [[Haliç]] sahilləri köşk və qəsrlərlə bəzədilmişdir. [[İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi]]<nowiki/>nin [[Fransa]]<nowiki/>dan gətirtdiyi planlar üzrə inşa olunan bu binalarda Avropa memarlığının təsiri hiss edilmiş, bu binaların daxili interyeri məhz avropalı sənətkarlar tərəfindən bəzədilmişdir. Bu köşklər arasında ən önəmlisi [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>nın səyləri nəticəsində 2 ay ərzində tamamlanan [[Kağıthane]] səmtindəki Sədabad qəsridir. Dövlət adamları bu səmtə axın etmiş, səmtin hər iki tərəfi ağ rəngli köşklərlə bəzənmişdi.


[[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]], [[III Əhməd]] üçün eyş-işrətli və əyləncəli mərasimlər təşkil etmiş, bu mənada bütün bu şənliklərin simvolu [[lalə]] olmuşdur. Bu dövrdə lalənin 839 sortu yetişdirilmiş, lalə soğanlarının qiyməti bahalaşdığı üçün [[1722]]-ci ilin [[oktyabr]]ında bu qiymətləri tənzimləyən bir dövlət fərmanı qəbul edilmişdir.
[[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]], [[III Əhməd]] üçün eyş-işrətli və əyləncəli mərasimlər təşkil etmiş, bu mənada bütün bu şənliklərin simvolu [[lalə]] olmuşdur. Bu dövrdə lalənin 839 sortu yetişdirilmiş, lalə soğanlarının qiyməti bahalaşdığı üçün 1722-ci ilin oktyabrında bu qiymətləri tənzimləyən bir dövlət fərmanı qəbul edilmişdir.


Xüsusilə yay aylarında gecə əyləncələri olduqca dəbdəbəli keçmişdir. [[Tısbağalar|Tısbağa]]<nowiki/>ların belinə bağlanan şamlar və lalə kollarına bağlanan çıraqlarla keçirilən bu şənliklərə çox vaxt xarici ölkələrin elçiləri də qatılmışdır. Bu elçilər şənliklərə çox vaxt rəssamlarla gəlmiş, bu rəssamlardan ən məşhuru olan Jean Baptiste van Mour xüsusilə dövrün libas və yaşayış tərzi ilə əlaqədar əsərlər rəsm etmişdir. Yerli əsərlərin ən önəmliləri isə dövrün məşhur miniatur ustası olan Levniyə aiddir. Lalə mövsümü bitib qış ayları başlayanda [[III Əhməd|Sultan Əhməd]] və vəzirləri qapalı məkanları isidərək (indiki istixana sistemi ilə) burada [[lalə]] və [[qərənfil]] yetişdirir, digər yandan halva ziyafətləri və söhbətləri keçirirdilər. [[Osmanlı sülaləsi|Osmanlı sülaləs]]<nowiki/>indən olanların [[sünnət]] və toy mərasimləri isə günlərlə, bəzən həftələrlə davam edirdi.
Xüsusilə yay aylarında gecə əyləncələri olduqca dəbdəbəli keçmişdir. [[Tısbağalar|Tısbağa]]<nowiki/>ların belinə bağlanan şamlar və lalə kollarına bağlanan çıraqlarla keçirilən bu şənliklərə çox vaxt xarici ölkələrin elçiləri də qatılmışdır. Bu elçilər şənliklərə çox vaxt rəssamlarla gəlmiş, bu rəssamlardan ən məşhuru olan Jean Baptiste van Mour xüsusilə dövrün libas və yaşayış tərzi ilə əlaqədar əsərlər rəsm etmişdir. Yerli əsərlərin ən önəmliləri isə dövrün məşhur miniatur ustası olan Levniyə aiddir. Lalə mövsümü bitib qış ayları başlayanda [[III Əhməd|Sultan Əhməd]] və vəzirləri qapalı məkanları isidərək (indiki istixana sistemi ilə) burada [[lalə]] və [[qərənfil]] yetişdirir, digər yandan halva ziyafətləri və söhbətləri keçirirdilər. [[Osmanlı sülaləsi|Osmanlı sülaləs]]<nowiki/>indən olanların [[sünnət]] və toy mərasimləri isə günlərlə, bəzən həftələrlə davam edirdi.
Sətir 18: Sətir 18:
Osmanlı tarixi mənbələri bu eyş-işrət dövründə əhalinin yaşayış tərzində və adət-ənənələrdə dəyişikliklərin olduğnu qeyd edir. Həddindən artıq israfçılığın, xüsusilə qadınların həddindən artıq ləl-cəvahirli bəzənmələrinin qarşısının alınması üçün dövlət fərmanı belə qəbul edilmişdi.
Osmanlı tarixi mənbələri bu eyş-işrət dövründə əhalinin yaşayış tərzində və adət-ənənələrdə dəyişikliklərin olduğnu qeyd edir. Həddindən artıq israfçılığın, xüsusilə qadınların həddindən artıq ləl-cəvahirli bəzənmələrinin qarşısının alınması üçün dövlət fərmanı belə qəbul edilmişdi.


Başda [[padşah]] və [[sədrəzəm]] olmaqla, dövlət adamlarının ənənəyə zidd hərəkətləri, israfçılığa çatacaq dərəcədəki şənlikləri əhalini narazı salmağa başlamışdı. Sarayın hədsiz məsrəfləri və [[sədrəzəm]] tərəfindən tədbiq olunan əlavə vergilər əhalinin, xüsusilə də üləma zümrəsinin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Hərbi sahədə gedən reformasiyalardan narazı olan [[yeniçərilər]] də əhalini dəstəkləyirdilər. Bəzi üləmaların bu narazılıqları təhrik etməsinə baxmayaraq üsyan siyasi səbəblə baş verdi. [[Çar Rusiyası|Rusiya]]<nowiki/>nın [[Xəzər dənizi|Xəzər]] sahillərinə qədər olan bölgəni işğal etməsi, bölgənin [[müsəlman]] əhalisinin [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahı]]<nowiki/>ndan yardım tələb etməsi və [[Səfəvilər|Səfəvi taxtı]]<nowiki/>nda baş verən hadisələr istər-istəməz [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövlət]]<nowiki/>inin diqqətini özünə cəlb edirdi. [[Salmas]], [[Xoy]], [[Mərənd]] kimi bəzi qərbi İran şəhərlərini işğal edən Osmanlı qüvvələri bu bölgədə rus qoşunları ilə qarşı-qarşıya qalmış, ancaq paytaxtdakı fransız elçisi Marquis de Bonnac vasitəçiliyi ilə [[1724]]-cü ildə bu iki dövlət arasında sülh əhdnaməsi bağlanaraq ələ keçirilən şəhərlər bölüşdürülmüşdür ([[İstanbul müqaviləsi (1724)|İstanbul sülhü]]). Ancaq [[Əfqanlar|əfqan]] hücumları səbəbilə mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ alan [[Əşrəf şah]] bu sülhü tanımadı və nəticədə yenidən alovlanan Səfəvi-Osmanlı müharibəsi [[1726]]-cı ildə [[Osmanlılar]]ın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Sərhəddə baş verən bu hadisələr mərkəzdə [[III Əhməd]]ə və [[sədrəzəm]] [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>ya olan etirazları artırdı. [[II Şah Təhmasib|II Təhmasib]]<nowiki/>in himayəsində Osmanlı idarəsindəki şəhərləri, o cümlədən [[Həmədan]] və [[Təbriz]]<nowiki/>i ələ keçirən [[Nadir şah Əfşar|Nadir xan Əfşar]]ın hərbi uğurları mərkəzdəki müxalif qüvvələri hərəkətə gətirdi. Səfər xərcləri üçün yeni vergilərin tədbiq olunması isə əhalinin səbrini daşırdı. Əyalətlərdə yaranan siyasi boşluq səbəbi ilə paytaxta olan köçlər mərkəzdə işsizliyin artmasına gətirib çıxardı.<ref>Destârî Sâlih Tarihi (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, tür.yer.</ref>
Başda [[padşah]] və [[sədrəzəm]] olmaqla, dövlət adamlarının ənənəyə zidd hərəkətləri, israfçılığa çatacaq dərəcədəki şənlikləri əhalini narazı salmağa başlamışdı. Sarayın hədsiz məsrəfləri və [[sədrəzəm]] tərəfindən tədbiq olunan əlavə vergilər əhalinin, xüsusilə də üləma zümrəsinin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Hərbi sahədə gedən reformasiyalardan narazı olan [[yeniçərilər]] də əhalini dəstəkləyirdilər. Bəzi üləmaların bu narazılıqları təhrik etməsinə baxmayaraq üsyan siyasi səbəblə baş verdi. [[Çar Rusiyası|Rusiya]]<nowiki/>nın [[Xəzər dənizi|Xəzər]] sahillərinə qədər olan bölgəni işğal etməsi, bölgənin [[müsəlman]] əhalisinin [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahı]]<nowiki/>ndan yardım tələb etməsi və [[Səfəvilər|Səfəvi taxtı]]<nowiki/>nda baş verən hadisələr istər-istəməz [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövlət]]<nowiki/>inin diqqətini özünə cəlb edirdi. [[Salmas]], [[Xoy]], [[Mərənd]] kimi bəzi qərbi İran şəhərlərini işğal edən Osmanlı qüvvələri bu bölgədə rus qoşunları ilə qarşı-qarşıya qalmış, ancaq paytaxtdakı fransız elçisi Marquis de Bonnac vasitəçiliyi ilə 1724-cü ildə bu iki dövlət arasında sülh əhdnaməsi bağlanaraq ələ keçirilən şəhərlər bölüşdürülmüşdür ([[İstanbul müqaviləsi (1724)|İstanbul sülhü]]). Ancaq [[Əfqanlar|əfqan]] hücumları səbəbilə mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ alan [[Əşrəf şah]] bu sülhü tanımadı və nəticədə yenidən alovlanan Səfəvi-Osmanlı müharibəsi 1726-cı ildə [[Osmanlılar]]ın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Sərhəddə baş verən bu hadisələr mərkəzdə [[III Əhməd]]ə və [[sədrəzəm]] [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>ya olan etirazları artırdı. [[II Şah Təhmasib|II Təhmasib]]<nowiki/>in himayəsində Osmanlı idarəsindəki şəhərləri, o cümlədən [[Həmədan]] və [[Təbriz]]<nowiki/>i ələ keçirən [[Nadir şah Əfşar|Nadir xan Əfşar]]ın hərbi uğurları mərkəzdəki müxalif qüvvələri hərəkətə gətirdi. Səfər xərcləri üçün yeni vergilərin tədbiq olunması isə əhalinin səbrini daşırdı. Əyalətlərdə yaranan siyasi boşluq səbəbi ilə paytaxta olan köçlər mərkəzdə işsizliyin artmasına gətirib çıxardı.<ref>Destârî Sâlih Tarihi (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, tür.yer.</ref>


Önəmli dövlət vəzifələrinə [[sədrəzəm]]<nowiki/>in və [[Şeyxülislam|şeyxülislamın]] yaxın adamlarının gətirilməsi, xüsusilə [[sədrəzəm]]<nowiki/>in öz qohumlarından təşkil etdiyi hökumət idarəsi narazılığa səbəb olan əsas məsələlərdən biri idi. Nəhayət, [[Təbriz]]<nowiki/>in itirilməsi, [[sədrəzəm]]<nowiki/>in isə bunu gizlətməsi, [[Üsküdar]]<nowiki/>da toplanan ordunun səfərə çıxmaması kimi məsələlər bəhanə edildi və [[Patron Xəlil üsyanı|Patrona Xəlil üsyanı]] baş verdi. Bu üsyan əsnasında kürəkəni [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>nı üsyançılara təslim edən [[III Əhməd]], üsyançıların tələbi ilə öz taxtını da qardaşı oğlu [[I Mahmud|Şahzadə Mahmud]]<nowiki/>a buraxdı. Səltənətinin ilk illərində üsyançılara boyun əyən [[I Mahmud|Sultan Mahmud]] onların lalə bağçalarını, köşk və digər əyləncə yerlərini dağıtmalarına göz yumdu. Beləliklə, bu dövrün eyş-işrət və əyləncə tərəfi sona çatsa da, yeniləşmə və Avropalaşma fəaliyyətləri davam etdi.<ref>Ahmed Refik [Altınay], Hicrî On İkinci Asırda İstanbul Hayatı: 1100-1200 (İstanbul 1930), İstanbul 1988, s. 63-68, 71, 77-81, 85-91, 94-97, 100-101, 105-107</ref>
Önəmli dövlət vəzifələrinə [[sədrəzəm]]<nowiki/>in və [[Şeyxülislam|şeyxülislamın]] yaxın adamlarının gətirilməsi, xüsusilə [[sədrəzəm]]<nowiki/>in öz qohumlarından təşkil etdiyi hökumət idarəsi narazılığa səbəb olan əsas məsələlərdən biri idi. Nəhayət, [[Təbriz]]<nowiki/>in itirilməsi, [[sədrəzəm]]<nowiki/>in isə bunu gizlətməsi, [[Üsküdar]]<nowiki/>da toplanan ordunun səfərə çıxmaması kimi məsələlər bəhanə edildi və [[Patron Xəlil üsyanı|Patrona Xəlil üsyanı]] baş verdi. Bu üsyan əsnasında kürəkəni [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|İbrahim Paşa]]<nowiki/>nı üsyançılara təslim edən [[III Əhməd]], üsyançıların tələbi ilə öz taxtını da qardaşı oğlu [[I Mahmud|Şahzadə Mahmud]]<nowiki/>a buraxdı. Səltənətinin ilk illərində üsyançılara boyun əyən [[I Mahmud|Sultan Mahmud]] onların lalə bağçalarını, köşk və digər əyləncə yerlərini dağıtmalarına göz yumdu. Beləliklə, bu dövrün eyş-işrət və əyləncə tərəfi sona çatsa da, yeniləşmə və Avropalaşma fəaliyyətləri davam etdi.<ref>Ahmed Refik [Altınay], Hicrî On İkinci Asırda İstanbul Hayatı: 1100–1200 (İstanbul 1930), İstanbul 1988, s. 63–68, 71, 77–81, 85–91, 94–97, 100–101, 105–107</ref>


== Həmçinin baxın ==
== Həmçinin baxın ==
Sətir 28: Sətir 28:


== Mənbə ==
== Mənbə ==
* Silâhdar, Nusretnâme, s. 384-385, 388-389, 396 vd.;
* Silâhdar, Nusretnâme, s. 384–385, 388–389, 396 vd.;
* Râşid, Târih, IV, 311;
* Râşid, Târih, IV, 311;
* Mehmed Efendi, Le paradis des infidèles (ed. Cl. Galland - G. Veinstein), Paris 1981;
* Mehmed Efendi, Le paradis des infidèles (ed. Cl. Galland — G. Veinstein), Paris 1981;
* Subhî, Târih, s. 6 vd.;
* Subhî, Târih, s. 6 vd.;
* Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi (trc. Vecdi Bürün), İstanbul 1991, VII, 249 vd., 347 vd.;
* Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi (trc. Vecdi Bürün), İstanbul 1991, VII, 249 vd., 347 vd.;
* M. de Bonnac, Mémoire historique sur l’ambassade du France à Constantinople (ed. Ch. Schefer), Paris 1894, tür.yer.;
* M. de Bonnac, Mémoire historique sur l’ambassade du France à Constantinople (ed. Ch. Schefer), Paris 1894, tür.yer.;
* a.mlf., Lâle Devri (haz. Haydar Ali Diriöz), İstanbul 1973;
* a.mlf., Lâle Devri (haz. Haydar Ali Diriöz), İstanbul 1973;
* a.mlf., “Eski Kâğıthâne Âlemleri”, Akşam, İstanbul 7 Mart 1936;
* a.mlf., "Eski Kâğıthâne Âlemleri", Akşam, İstanbul 7 Mart 1936;
* 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943;
* 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943;
* Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 147-148, 152 vd.;
* Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 147–148, 152 vd.;
* Münir Aktepe, Patrona İsyanı, İstanbul 1958;
* Münir Aktepe, Patrona İsyanı, İstanbul 1958;
* a.mlf., “Kâğıdhâne’ye Dair Bâzı Bilgiler”, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 335-374;
* a.mlf., "Kâğıdhâne’ye Dair Bâzı Bilgiler", Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 335–374;
* B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu (trc. Metin Kıratlı), Ankara 1970, s. 46-48;
* B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu (trc. Metin Kıratlı), Ankara 1970, s. 46–48;
* M. L. Shay, The Ottoman Empire from 1720 to 1734 as Revealed in Despatches of the Venetian Baili, New York 1978, s. 17 vd.;
* M. L. Shay, The Ottoman Empire from 1720 to 1734 as Revealed in Despatches of the Venetian Baili, New York 1978, s. 17 vd.;
* Faik Reşit Unat, “III. Ahmed Devrine Ait Bir Islahat Takriri”, TV, I/2 (1941), s. 81-160;
* Faik Reşit Unat, "III. Ahmed Devrine Ait Bir Islahat Takriri", TV, I/2 (1941), s. 81–160;
* W. Heinz, “Die Kultur der Tulpenzeit des Osmanischen Reiches”, WZKM, sy. 61 (1967), s. 62 vd.;
* W. Heinz, "Die Kultur der Tulpenzeit des Osmanischen Reiches", WZKM, sy. 61 (1967), s. 62 vd.;
* N. Suner Pekin, “Yahya Kemal’le Konuşmalar ve Hatıralar”, Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası, sy. 3, İstanbul 1988, s. 265;
* N. Suner Pekin, "Yahya Kemal’le Konuşmalar ve Hatıralar", Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası, sy. 3, İstanbul 1988, s. 265;
* Salim Aydüz, “Lâle Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler”, Divan: İlmî Araştırmalar, II/3, İstanbul 1997, s. 143 vd.;
* Salim Aydüz, "Lâle Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler", Divan: İlmî Araştırmalar, II/3, İstanbul 1997, s. 143 vd.;
* Irène Melikoff, “Lāle Devri”, EI² (Fr.), V, 645-648.
* Irène Melikoff, "Lāle Devri", EI² (Fr.), V, 645–648.


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

[[Kateqoriya:Türkiyə tarixi]]
[[Kateqoriya:Türkiyə tarixi]]
[[Kateqoriya:Osmanlı tarixi]]
[[Kateqoriya:Osmanlı tarixi]]

18:29, 5 iyun 2021 tarixindəki versiya

Lalə Dövrü (Osmanlı türkcəsi: لاله دورى) — Osmanlı imperiyasında, 1718-ci ildə Avstriya ilə imzalanan Pojarevatsk sülhü ilə başlayıb, 1730-ci ildəki Patrona Xəlil üsyanı ilə sona çatan dövrdür. "Eyş-işrət və əyləncə" dövrü olaraq bilinən bu dövrün padşahı III. Əhməd, sədrəzəmi isə Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşadır.[1][2]

Osmanlı xronologiyasında Lalə dövrü anlayışı yoxdur. 1718-ci ildə Avstriya və müttəfiqi Venesiya ilə imzalanan Pojarevatsk sülhünün ardından başlayan uzun sülh dövründə, Haliç və Boğaziçi səmtləri başda olmaqla paytaxtın əksər yerlərində israfa çatacaq dərəcədə lalə bağçaları qurulmuş, bu səbəblə tarixdə ilk dəfə bu dövr tarixçi Yəhya Kamal Bəyatlı tərəfindən Lalə dövrü adlanmışdır. Tarixçi Əhməd Rəfiq Altınayın 1913-cü ildə İkdam qəzetində dərc olunan məqaləsində və iki il sonra eyni adla nəşr olunan kitabında bu dövr Osmanlı tarixinin əyləncə, sülh, yeniliklər və ictimai reformasiya dövrü olaraq anılır.[3]

Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşanın sədarət dövrünü əhatə edən və 1730-cu ildə Patrona Xəlil üsyanı ilə başa çatan bu dövr qərb dünyası ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin qurulması ilə səciyyələnir. Belə ki, Parisə, Vyanaya və Moskvaya göndərilən elçilərdən yalnız diplomatik və ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi yox, eyni zamanda Avropa diplomatiyası və hərbi gücü barədə informasiya toplamaq da tələb olunurdu. XV Lüdoviq dövründə Parisə elçi olaraq göndərilən İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi buradakı təhsil səviyyəsini eynilə İstanbula daşımağa cəhd göstərmişdir. Bu əsnada ticarət əlaqələri genişlənmiş, iki ölkə arasında ildə 500 ticarət gəmisi səyahət etmişdir.

Yenilikçilik siyasətinin ən önəmli nümunəsi isə Çələbi Mehmed Əfəndinin oğlu Mehmed Səid Əfəndi və İbrahim Mütəfərrikanın səyləri ilə 1727-ci ildə qurulan mətbəədir. Fransız zabiti olan və Osmanlı hökumətinə sığınan de Rochefort bəzi hərbi reformasiyalar aparmağa cəhd etsə də, yeniçərilərin hədə-qorxusu ilə bu proses yarım qaldı. Əslən fransız olan bir digər reformist isə Davud ağa idi. Onun səyləri ilə Şahzadəbaşı səmtində ilk yanğınsöndürmə qurumu olan Tulumbaçılar ocağı qurulmuş, İstanbul boğazının təhlükəsizliyi məqsədilə Qız qalasına fanar yerləşdirilmişdir. Bu əsnada donanma tərsanəsi yenidən qurulmuş, ilk dəfə 3 anbarlı gəmilərin inşasına başlanılmışdır. Seyid Vehbi və Mehmed Hazinin əsərlərində təsvir olunan, dövrün toy əyləncələrində istifadə edilmiş və içərisində 5–6 nəfərin yerləşdiyi timsah şəkilli sualtı gəmilər bu dövrdə texnoloji yeniliklərin də olduğunu sübut edir. İncəsənət və ədəbiyyat sevən sədrəzəm İbrahim Paşa dövrün məşhur şairlərini, musiqişünaslarını və sənətkarlarını ətrafında toplamış, əlyazma kitabların ölkə xaricinə aparılmasını qadağan etmişdir. Ən önəmli məsələ isə rəsmi tərcümə heyətinin qurularaq şərq və qərb ədəbiyyatından önəmli əsərlərin Osmanlı türkcəsinə çevrilməsidir.[4]

Ədəbi həyatın da inkişaf etdiyi 12 illik bu dövrdə bir çox əsərlər yazılmışdır. Dövrün saray tarixçilərinin yazdığı əsərlərlə yanaşı, Seyid Vehbinin dövrün əyləncə həyatından bəhs edən "Surnamə" və Pojarevatsk sülhü ilə bağlı yazdığı "Sülhiyyə" əsərləri, Osmanzadə Əhməd Taib, Səfai, Səlim və İsmayıl Bəliğ kimi müəlliflərin yazdığı tərcümələr dövrün ən önəmli əsərləridir. Hətta bəzi əsərlər bu dövrdə fransız dilinə tərcümə edilmişdir. Bundan başqa Topqapı sarayında, Yeni məsciddə və İbrahim Paşanın Şahzadəbaşı səmtindəki külliyəsində kitabxanalar qurulmuş, Təkfur sarayında qurulan kiçik çini emalatxanasında bu sənət sahəsi inkişaf etdirilmiş, İznik və Kütahya emalatxanaları bərpa edilmiş, kirəmit istehsalına başlanılmışdır.[5]

Belqrad meşəsindəki şirin su qaynaqlarının İstanbula daşınması üçün su bəndləri çəkilmiş, şəhərin bir neçə yerində çeşmələr, bulaqlar inşa edilmişdir. Bu dövrdə inşa edilən çeşmələrdən ən önəmlisi isə Bab-ı Hümayun önündəki III Əhməd çeşməsidir. İstanbulda yeni yollar çəkilmiş, yeni limanlar qurulmuşdur. Başda tibb sahəsi olmaqla, bir çox sahə ilə bağlı əsərlər qələmə alınmışdır. Belə ki, İstanbuldakı ingilis elçisinin xanımı Lady Montekyünün yazdığına görə, bu dövrdə İstanbulda bir çox xəstəliklərə, xüsusilə də çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndlər vurulurdu. Boğaziçi və Haliç sahilləri köşk və qəsrlərlə bəzədilmişdir. İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndinin Fransadan gətirtdiyi planlar üzrə inşa olunan bu binalarda Avropa memarlığının təsiri hiss edilmiş, bu binaların daxili interyeri məhz avropalı sənətkarlar tərəfindən bəzədilmişdir. Bu köşklər arasında ən önəmlisi İbrahim Paşanın səyləri nəticəsində 2 ay ərzində tamamlanan Kağıthane səmtindəki Sədabad qəsridir. Dövlət adamları bu səmtə axın etmiş, səmtin hər iki tərəfi ağ rəngli köşklərlə bəzənmişdi.

İbrahim Paşa, III Əhməd üçün eyş-işrətli və əyləncəli mərasimlər təşkil etmiş, bu mənada bütün bu şənliklərin simvolu lalə olmuşdur. Bu dövrdə lalənin 839 sortu yetişdirilmiş, lalə soğanlarının qiyməti bahalaşdığı üçün 1722-ci ilin oktyabrında bu qiymətləri tənzimləyən bir dövlət fərmanı qəbul edilmişdir.

Xüsusilə yay aylarında gecə əyləncələri olduqca dəbdəbəli keçmişdir. Tısbağaların belinə bağlanan şamlar və lalə kollarına bağlanan çıraqlarla keçirilən bu şənliklərə çox vaxt xarici ölkələrin elçiləri də qatılmışdır. Bu elçilər şənliklərə çox vaxt rəssamlarla gəlmiş, bu rəssamlardan ən məşhuru olan Jean Baptiste van Mour xüsusilə dövrün libas və yaşayış tərzi ilə əlaqədar əsərlər rəsm etmişdir. Yerli əsərlərin ən önəmliləri isə dövrün məşhur miniatur ustası olan Levniyə aiddir. Lalə mövsümü bitib qış ayları başlayanda Sultan Əhməd və vəzirləri qapalı məkanları isidərək (indiki istixana sistemi ilə) burada lalə və qərənfil yetişdirir, digər yandan halva ziyafətləri və söhbətləri keçirirdilər. Osmanlı sülaləsindən olanların sünnət və toy mərasimləri isə günlərlə, bəzən həftələrlə davam edirdi.

Osmanlı tarixi mənbələri bu eyş-işrət dövründə əhalinin yaşayış tərzində və adət-ənənələrdə dəyişikliklərin olduğnu qeyd edir. Həddindən artıq israfçılığın, xüsusilə qadınların həddindən artıq ləl-cəvahirli bəzənmələrinin qarşısının alınması üçün dövlət fərmanı belə qəbul edilmişdi.

Başda padşah və sədrəzəm olmaqla, dövlət adamlarının ənənəyə zidd hərəkətləri, israfçılığa çatacaq dərəcədəki şənlikləri əhalini narazı salmağa başlamışdı. Sarayın hədsiz məsrəfləri və sədrəzəm tərəfindən tədbiq olunan əlavə vergilər əhalinin, xüsusilə də üləma zümrəsinin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Hərbi sahədə gedən reformasiyalardan narazı olan yeniçərilər də əhalini dəstəkləyirdilər. Bəzi üləmaların bu narazılıqları təhrik etməsinə baxmayaraq üsyan siyasi səbəblə baş verdi. Rusiyanın Xəzər sahillərinə qədər olan bölgəni işğal etməsi, bölgənin müsəlman əhalisinin Osmanlı padşahından yardım tələb etməsi və Səfəvi taxtında baş verən hadisələr istər-istəməz Osmanlı dövlətinin diqqətini özünə cəlb edirdi. Salmas, Xoy, Mərənd kimi bəzi qərbi İran şəhərlərini işğal edən Osmanlı qüvvələri bu bölgədə rus qoşunları ilə qarşı-qarşıya qalmış, ancaq paytaxtdakı fransız elçisi Marquis de Bonnac vasitəçiliyi ilə 1724-cü ildə bu iki dövlət arasında sülh əhdnaməsi bağlanaraq ələ keçirilən şəhərlər bölüşdürülmüşdür (İstanbul sülhü). Ancaq əfqan hücumları səbəbilə mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ alan Əşrəf şah bu sülhü tanımadı və nəticədə yenidən alovlanan Səfəvi-Osmanlı müharibəsi 1726-cı ildə Osmanlıların məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Sərhəddə baş verən bu hadisələr mərkəzdə III Əhmədə və sədrəzəm İbrahim Paşaya olan etirazları artırdı. II Təhmasibin himayəsində Osmanlı idarəsindəki şəhərləri, o cümlədən Həmədan və Təbrizi ələ keçirən Nadir xan Əfşarın hərbi uğurları mərkəzdəki müxalif qüvvələri hərəkətə gətirdi. Səfər xərcləri üçün yeni vergilərin tədbiq olunması isə əhalinin səbrini daşırdı. Əyalətlərdə yaranan siyasi boşluq səbəbi ilə paytaxta olan köçlər mərkəzdə işsizliyin artmasına gətirib çıxardı.[6]

Önəmli dövlət vəzifələrinə sədrəzəmin və şeyxülislamın yaxın adamlarının gətirilməsi, xüsusilə sədrəzəmin öz qohumlarından təşkil etdiyi hökumət idarəsi narazılığa səbəb olan əsas məsələlərdən biri idi. Nəhayət, Təbrizin itirilməsi, sədrəzəmin isə bunu gizlətməsi, Üsküdarda toplanan ordunun səfərə çıxmaması kimi məsələlər bəhanə edildi və Patrona Xəlil üsyanı baş verdi. Bu üsyan əsnasında kürəkəni İbrahim Paşanı üsyançılara təslim edən III Əhməd, üsyançıların tələbi ilə öz taxtını da qardaşı oğlu Şahzadə Mahmuda buraxdı. Səltənətinin ilk illərində üsyançılara boyun əyən Sultan Mahmud onların lalə bağçalarını, köşk və digər əyləncə yerlərini dağıtmalarına göz yumdu. Beləliklə, bu dövrün eyş-işrət və əyləncə tərəfi sona çatsa da, yeniləşmə və Avropalaşma fəaliyyətləri davam etdi.[7]

Həmçinin baxın

Mənbə

  • Silâhdar, Nusretnâme, s. 384–385, 388–389, 396 vd.;
  • Râşid, Târih, IV, 311;
  • Mehmed Efendi, Le paradis des infidèles (ed. Cl. Galland — G. Veinstein), Paris 1981;
  • Subhî, Târih, s. 6 vd.;
  • Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi (trc. Vecdi Bürün), İstanbul 1991, VII, 249 vd., 347 vd.;
  • M. de Bonnac, Mémoire historique sur l’ambassade du France à Constantinople (ed. Ch. Schefer), Paris 1894, tür.yer.;
  • a.mlf., Lâle Devri (haz. Haydar Ali Diriöz), İstanbul 1973;
  • a.mlf., "Eski Kâğıthâne Âlemleri", Akşam, İstanbul 7 Mart 1936;
  • 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943;
  • Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 147–148, 152 vd.;
  • Münir Aktepe, Patrona İsyanı, İstanbul 1958;
  • a.mlf., "Kâğıdhâne’ye Dair Bâzı Bilgiler", Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 335–374;
  • B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu (trc. Metin Kıratlı), Ankara 1970, s. 46–48;
  • M. L. Shay, The Ottoman Empire from 1720 to 1734 as Revealed in Despatches of the Venetian Baili, New York 1978, s. 17 vd.;
  • Faik Reşit Unat, "III. Ahmed Devrine Ait Bir Islahat Takriri", TV, I/2 (1941), s. 81–160;
  • W. Heinz, "Die Kultur der Tulpenzeit des Osmanischen Reiches", WZKM, sy. 61 (1967), s. 62 vd.;
  • N. Suner Pekin, "Yahya Kemal’le Konuşmalar ve Hatıralar", Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası, sy. 3, İstanbul 1988, s. 265;
  • Salim Aydüz, "Lâle Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler", Divan: İlmî Araştırmalar, II/3, İstanbul 1997, s. 143 vd.;
  • Irène Melikoff, "Lāle Devri", EI² (Fr.), V, 645–648.

İstinadlar

  1. ↑ Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002, s. 42, 46–50, 63, 86
  2. ↑ Arslan Terzioğlu, "Türk-İslâm Kültür Çerçevesinde Uçma Denemeleri, Otomatik Makinalar, Denizaltı ve Roket Teknolojisi", Türkler (nşr. Hasan Celâl Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XI, 265
  3. ↑ Mehmet İpşirli, "Lâle Devri’nde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dâir Bazı Gözlemler", Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri (haz. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1987, s. 33–42
  4. ↑ Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul 1282, tür.yer.
  5. ↑ M. M. Montagu, Türkiye Mektupları: 1717–1718 (trc. Aysel Kurutluoğlu), İstanbul, ts. (Tercüman Gazetesi), s. 66–67
  6. ↑ Destârî Sâlih Tarihi (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, tür.yer.
  7. ↑ Ahmed Refik [Altınay], Hicrî On İkinci Asırda İstanbul Hayatı: 1100–1200 (İstanbul 1930), İstanbul 1988, s. 63–68, 71, 77–81, 85–91, 94–97, 100–101, 105–107
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Lalə_dövrü&oldid=5980123"