3.377
edits
"Azərbaycan əlifbası" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər
Jump to navigation
Jump to search
→Latın qrafikalı əlifbaya keçid
|
=== Latın qrafikalı əlifbaya keçid ===
[[Fayl:Project of new Azerbaijani alphapet by Akhundov in Baku.jpg|thumb|left|180px|19-cu əsrin ortalarında [[Mirzə Fətəli Axundzadə]] tərəfindən tərtib olunan yeni əlifba layihəsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]] ([[Bakı]])]]
Azərbaycan dilində yazının latın qrafikasına keçirilməsi üçün ilkin layihələr [[19-cu əsr]]in ortalarında meydana çıxdı.
20-ci əsrin əvvəllərində Latın əlifbasına keçid məsələsi Azərbaycan ziyalıları tərəfindən dəfələrlə gündəmə gətirildi. [[Cəlil Məmmədquluzadə]], [[Həsən bəy Zərdabi]], [[Nəriman Nərimanov]] və başqaları ərəb əlifbasının dəyişdirilməsini müdafiə etdilər [6] . 1919-cu ildə yeni əlifba hazırlamaq üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Təhsil Nazirliyinin nəzdində bir komissiya yaradıldı. [[Abdulla bəy Əfəndizadə]]nin təqdim etdiyi layihələrdən biri təsdiqlənərək çap olundu.
[[Fayl:Poem by Mehdi Huseynzade (Italia, 1944).jpeg|thumb|1944-cü ilin aprelində [[Mehdi Hüseynzadə]]nin latın qrafikalı əlifba yazdığı bir şeir]]
1926-cı ildən etibarən yeni əlifbanın təkmilləşdirilməsi ilə bağlı müzakirələr başlayır. 1926-cı ilin mayında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri [[Səməd ağa Ağamalıoğlu]] latın qrafikasına keçidi Şərqdəki inqilabın mərkəzi məsələsi elan
1938 əlifbası: Aa Bʙ Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii [[Fayl:Latin capital letter I with bowl.svg|x9px]][[Fayl:Latin small letter I with bowl.svg|x6px]] Jj Kk Qq Ll Mm Nn Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ '(apostrof)
Yeni əlifbanın tətbiqi kəndlilərin etirazına tuş gəldi. 1928-1929-cu illərdə və yenidən 1931-1932-ci illərdə bütün Azərbaycanda kəndlərə yeni əlifba əsasında oxumaq və yazmağı
=== Kirilləşdirmə ===
1939-cu ilin mayında Azərbaycan əlifbasının kiril qrafikasına keçirilməsi ilə bağlı müzakirələr başladı. Bir çox fərqli layihə irəli sürüldü və dərc olundu. İlk layihə belə idi: Аа, Бб, Вв, Гг, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Ўў, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҷҷ, Шш, Ыы, ’ (apostrof)<ref>{{Cite web |url=http://leb.nlr.ru/edoc/329771/%D0%AD%D0%B4%D1%8D%D0%B1%D0%B8jj%D0%B0%D1%82-%D0%B3%D1%8D%D0%B7%D1%8D%D1%82%D0%B8-%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0 |title=Әdәвijjat ƣәzeti 23.05.1939 |accessdate=2020-05-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130616201748/http://leb.nlr.ru/edoc/329771/%D0%AD%D0%B4%D1%8D%D0%B1%D0%B8jj%D0%B0%D1%82-%D0%B3%D1%8D%D0%B7%D1%8D%D1%82%D0%B8-%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0 |archivedate=2013-06-16 |deadlink=yes }}</ref>. 1939-cu ilin avqustunda təklif olunan başqa bir layihə: Аа, Бб, Вв, Гг, Gg, Һһ, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Јј, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Чч, Шш, Ыы, ’ (apostrof)<ref>{{Cite web |url=http://leb.nlr.ru/edoc/329771/%D0%AD%D0%B4%D1%8D%D0%B1%D0%B8jj%D0%B0%D1%82-%D0%B3%D1%8D%D0%B7%D1%8D%D1%82%D0%B8-%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0 |title=Әdәвijjat ƣәzeti 22.08.1939 |accessdate=2020-05-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130616201748/http://leb.nlr.ru/edoc/329771/%D0%AD%D0%B4%D1%8D%D0%B1%D0%B8jj%D0%B0%D1%82-%D0%B3%D1%8D%D0%B7%D1%8D%D1%82%D0%B8-%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0 |archivedate=2013-06-16 |deadlink=yes }}</ref>.
Nəticədə, 15 noyabr 1939-cu ildə [[Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti]] yanında əlifba komissiyası tərəfindən hazırlanmış yeni bir kiril qrafikalı əlifba layihəsi rəsmi olaraq təsdiq edildi.
1939-cu ilin rəsmi təsdiqli əlifbası: Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ’ (apostrof)
1947-ci ildə [[Rus dili]]ndən alınma sözlərdə istifadə olunan Цц hərfi əlifbadan çıxarıldı. 1958-ci ildə Ээ, Юю, Яя hərfləri də əlifbadan çıxarıldı və Йй hərfi Јј ilə əvəzləndi. Bu əlifba rəsmi olaraq 2001-ci ilədək etibarlı idi. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlılar məktəblərdə Azərbaycan dili dərslərində latın qrafikasından istifadə olunmasına baxmayaraq, kiril əsaslı əlifbadan istifadə etməyə davam edirlər. Azərbaycan dilində nəşr olunan [[Dərbənd (qəzet)|Dərbənd qəzeti]] materialları əsasən kiril qrafikasında yayımlayır, amma bəzi məqalələr latın qrafikasında çap olunur. Azərbaycan kiril əlifbasının fərqləndirici xüsusiyyəti digər dillərin əlifbalarında mövcud olmayan Ҝ və Ҹ hərflərinin daxil olması idi.
== Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları ==
| |||