Tulaqan Xujamyarov: Redaktələr arasındakı fərq
kRedaktənin izahı yoxdur |
Teq: Geri qaytarma |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{Şəxs |
{{Şəxs |
||
|adı = |
|adı = Tulaqan Xujamyarov |
||
|orijinal adı = |
|orijinal adı = |
||
|şəkil = |
|şəkil = |
||
| Sətir 8: | Sətir 8: | ||
|doğum tarixi = 1883 |
|doğum tarixi = 1883 |
||
|doğum yeri = {{Rusİmp}} |
|doğum yeri = {{Rusİmp}} |
||
|vəfat tarixi = |
|vəfat tarixi = 1937 |
||
|vəfat yeri = {{ |
|vəfat yeri = {{SSRİ}} |
||
|vəfat səbəbi = |
|vəfat səbəbi = |
||
|dəfn yeri = |
|dəfn yeri = |
||
|vətəndaşlığı = |
|vətəndaşlığı = |
||
|milliyyəti = |
|milliyyəti = Özbək |
||
|dini = |
|dini = |
||
|ixtisası = |
|ixtisası = |
||
| Sətir 28: | Sətir 28: | ||
}} |
}} |
||
'''Tulaqan Xujamyarov''', '''Tavollo''' ({{DVTY}}) — [[özbəklər|özbək]] yazıçı, şair, ictimai xadim, represiya qurbanı. |
|||
| ⚫ | |||
{{iş gedir}} |
|||
Onun doğum tarixini gah 1880-ci il, gah 1882-ci il, gah da 1883-cü il yazırlar. Bu rəqəmlərdən 1883-ci ili daha mötəbər saymaq olar. Çünki, Tavollo 1937-ci il avqust ayının 14-də KGB müstəntiqinə verdiyi izahatda 1883-ci ildə Daşkənd şəhərində doğulduğunu və hazırda doğulduğu şəhərdəki Kükça məhəlləsinin Viladimir küçəsindəki 32 saylı evdə yaşadığını yazıb. |
|||
Atası ticarətlə məşğul olan Tulaqan Xujamyarov ilk təhsilini məhəllə məktəbində, sonra da Obi Nazir məhəlləsindəki Bəylərbəyi mədrəsəsində alır. Bu mədrəsə Türküstanda məşhur idi. Mədrəsəni bitirdikdən sonra atası onu Rusiya hökümətinin yeril əhalidən kiçik məmurlar hazırlayan məktəbə göndərir. Bu məktəblər Azərbaycanda, Kırımda, Qüzey Qafqazda və b. bölgələrdə rus-tatar məktəbləri, Türküstanda, Sibirdə isə rus-tuzem məktəbi adlandırılırdı. |
|||
'''Musa Cərulla Biqi''' Qurani-Kərimi ilk dəfə tatar dilinə cevirən, Rusiyadakı müsəlmanların fedarativ bir dövlətdə yaşaması uğrunda mübarizə aparan böyük islam alimi. |
|||
Atanın oğlunu bu məktəbə göndərməkdən məqsədi Rusiya ilə ticarət əlaqələri qurmaq idi. 1900-cü ildə Tulaqan Xujamyarov məsləhəti ilə Prjevalsk şəhərinə gedən və orada sahibkar Usmanbəy Solihcanovun müdiri olan Tulaqan Xujamyarov ticarət işlərində təcrübə qazanmaqla yanaşı, rus dilində yazıb oxumasını da təkmilləşdirir. |
|||
1909-cu ildə atasının ölüm xəbərini alıb Daşkəndə dönən Tulaqan Xujamyarov burada ticarət şirkətlərində çalışır və Tavallo ləqəbilə şeirlərini nəşr etdirməyə başlayır. O, mədrəsədə oxuduğu illərdə şeir yazsa da, şair kimi məşhurlaşmasına səbəb Tavallo ləqəbilə yazdığı ictimai-siyasi və satirik şeirləri olmuşdur. |
|||
| ⚫ | |||
Musa Cərulla oğlu Biqiyev 1875-ci il dekabrın 25-də keçmiş Rusiya İmperyasındakı Penza quberniyasının Kikino kəndində ziyalı bir ailədə dünyaya göz açıb. Onun atası kazanlı Devlikamoğullarından olan Cərulla Abdülkərim Kikino kəndinin axundu olub. |
|||
1913-cü ildə Bəylərbəyi mədrəsəsindən tanıdığı Yusif Saremin ölümündən təsirlənərək “Bir qönçə divan” şeirini yazaraq çap etdirən Tavallo görkəmli pedaqoq, şair və xeyriyyəçi Abdulla Avlaninin qurduğu “Cəmiyyəti Xeyriyyə”yə üzv yazılır. |
|||
1881-ci ildə İmam Cərulla Abdülkərim vəfat etsə də, anaları Fatma övladlarının təhsil alması üçün əlindən gələni əsirgəməyib. |
|||
Ailənin böyük oğlu tatar dilində ilk romanlar yazan Muhammed Zakirin “Min və yaxud gözəl Xədicə” romanını 1887-ci ildə, “Böyük günah” romanını isə 1890-cı ildə çap etdirib. Onun bir çox nəsr əsərləri isə Sovet dövründə nəşr olunub. |
|||
Abdulla Avlani Tavallo ilə həmyaşıd idi və onunla eyni şəhərdə doğulmuşdu. Bir-birini də uşaqlıqdan tanıyırdılar. İsmayıl bəy Qaspıralının davamçılarından olan Abdulla Avlani Türküstanda ilk dəfə açdığı məktəbdə coğrafiya, həndəsə, riyaziyat, kimya və b. fənnləri tədris edən müəllim kimi tanınır. |
|||
Atası Rostov-Don şəhərindəki məscidə axund təyin edildiyindən ailə bir müddət burada yaşayıb. Musa Biqiyev də ilk təhsilini dini məktəbdə alsa da, sonradan riyaziyyata və təbiət elmlərinə maraq göstərdiyinə görə Rostov-Don şəhərindəki rus dilində hökumət məktəbi olan realnı məktəbdə oxuyub. |
|||
Musa Cərulla oğlu realnı məktəbi bitirsə də mədrəsədə oxumağa da maraq göstərib. O, Baxçasaraydakı, Kazandakı, Buxaradakı mədrəsələrdə oxusa da, heç birini başa vurmayıb, mədrəsələrdəki təhsil sistemi onu qane etmədiyindən təhsil ardınca İstanbula gedib. İstanbulda Akyigitzadənin tövsiyyəsi ilə Qahirədəki Əl Əxzər Universitetinə oxumağa gedib. Univeritetə qəbul olunsa da təhsilini davam etdirməyib. Hicaz, Məkkə və Mədinənin müqəddəs yerlərini ziyarət etdikdən, məşhur ilahiyyatçı alimləri ilə görüşdükdən sonra Hindistana yollanıb. |
|||
Onun yaratdığı cəmiyyət uşaqların təhsil alması qayğısına qalmaqla yanaşı, istedlı gənclərin xarici ölkələrdə oxumağa getməsinə köməklik edirdi. Cəmiyyətin nəzdində yaradılmış Turan Teatr Truppası Abdulla Avlaninin əsərləri ilə yanaşı, Abdullah Qədirinin və Həmzə Həkimzadə Niyazinin, eləcə də azərbaycanlı müəlliflərdən Cəlil Məmmədquluzadənin, Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərini də tamaşaya qoyurdu. |
|||
Hindistanda da çox qalmayan Musa Cərulla oğlu 1904-cü ildə yenidən ailəsinin yanına Rostov-Dona dönüb. 1905-ci ildə məşhur tacir və Ufadakı “Kamaliyə” mədrəsəsinin əsasını qoyan din alimi M.Z.Kamalovun qızı ilə evlənsə də orada qalıb işləməyib. Peterburqa gələrək İmperator Universitetinin Hüquq Fakültəsində azad dinləyici olan Musa Cərulla oğlu Biqeyev Abduraşid İbrahimovun “Ülfət” qəzetinə müntəzəm məqalələr yazmaqla yanaşı, “İttifaq əl Müslimin” partiyasının yaradılmasında da yaxından iştirak edib. |
|||
Həmin illərdə Avropanın ən böyük yarmarkalarından biri Rusiyanın Nijeqorodsk şəhərində keçirilirdi. Rusiyanın müsəlman ziyalılar da yarmarkadakı bu qələbəlikdən istifadə edərək Volqa çayındakı bir gəmidə 1905-ci il avqustun 15-də Birinci Müsəlman Qurultayını təşkil edə biliblər. Musa Cərulla oğlu da bu qurultayın təşkilatçılarından və fəal iştirakçılarından biri olub. 1906-cı ildə çağırılan ikinci və üçüncü qurultayda da fəal iştirak edən, qurultayın mərkəzi bürosuna seçilən Musa Cərulla oğlu “Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayının əsasnaməsi”nin yazılmasında fəallıq göstərməklə kifayətlənməyib, həmin əsasnaməyə şərhlər və “Bizim hərəkatımızın başlanğıcı” adlı önsöz yazaraq 1906-cı ildə Peterburqda nəşr etdirib. Elə həmin il onun Kazanda çap etdirdiyi “Rusiya müsəlmanları” kitabı da böyük maraqla qarşılanıb. |
|||
Tavallonun Abdulla Avlani ilə əməkdaşlığı yalnız Turan Teatr Truppasında tamaşalar hazırlamaqla, tamaşalarda həvəskar aktyor kimi çıxış etməklə bitmir, gənclərin xaricə oxumağa göndərilməsi üçün vəsait toplanmasında da yaxından iştirak edir. 1914-cü il avqustun 30-da Münavvarkari Abduraşidovun rəhbərliyi altında “Nəşriyyat Şirkətini” qururlar. |
|||
1909-cu ilin sonlarında Orenburqa gedən, oradakı “Xusayniyye” mədrəsəsində müsəlman hüququndan, ərəb dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxuyan Musa Cərulla oğlu Riza Fəxrəddinin redaktoru olduğu “Şura” jurnalında türkcə məqalələr yazıb. Onun türkcə yazdığı məqalələrin dili o qədər sadə və aydın olub ki, tatar, qazax, başqırd, özbək, uyğur, Azərbaycan ziyalıları da oxuduqda çətinlik cəkmədən anlayıblar. |
|||
1912-ci ildə Qurani-Kərimi tatar dilinə çevirən və bir neçə dini kitab çap etdirən Musa Cərulla oğlu 1914-cü ildə Peterburqa gələrək dördüncü Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayının katibliyini edir. |
|||
Bu həmin dövr idi ki, bölgədə cədidçilik artıq ictimai bir hərəkət olmaqdan çıxıb siyasi məzmun qazanmışdı. Öncə təhsildə islahatlar aparmaq istəyi ilə meydana atılan və cədidçi adlandırılan qrup getdikcə fəaliyyət dairələrini genişləndirərək idrəetmənin əksər sahələrində islahatlar aparılmasını istədilər. Bununla da cədidçilər islahatçılıqdan daha çox inqilabçılar kimi tanınmağa başladılar. |
|||
1917-ci ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illik hakimiyyətinə son qoyulması, Krenskinin rəhbərliyi ilə Müvəqqəti hökumət qurulması bir çox müsəlman, türk ziyalısı kimi Musa Cərulla oğlunda da millətinin əsarətdən və zülmdən qurtaracağı ümidini oyadır. 1917-ci ilin may ayında onlar Ümumrusiya Müsəlmanlarının Qurultayını çağırırlar. O, qurultayda Ümumrusiya Müsəlmanları Şurasına üzv seçilir. Həmin il oktyabrın 25-də bolşeviklərin silahlı yolla hakimiyyəti ələ alması ölkədə qarşıdurmanı və qarışıqlığı daha da artırır. |
|||
Musa Cərulla oğlu 1917-ci ilin sonlarında Petroqraddakı birinci Məhəmmədiyyə məscidinə imam seçilir və “Əl Minbər” adlı qəzetin nəşrinə başlayır. Bolşevik liderlər ilə də yaxşı münasibətləri olan Musa Cərulla oğlu tatar uşaqları üçün məktəb açır orada tatar dilindən, türk-tatar ədəbiyyatından dərs deyir. Bolşeviklər hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmayan qüvvələrlə sərt davranmır, onları və milli azlıqları öz tərəflərinə çəkmək üçün şirin vədlər verir. Musa Cərulla oğlu da yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək görüşlərini mətbuatda və toplantılarda açıq şəkildə təbliğ edir. |
|||
Beləcə cədidçilərlə mühafizəkarlar arasında ziddiyətlər dərinləşdi. Bu qarşıdurma ölüb-öldürmək dərəcəsinə kimi yüksəldi. Tavallo da cədidçilərin öndəgedənlərindən oldu. O, Avropa təhsilli, Avropa dünyagörüşlü kadrların hazırlanmasına yardımçı olmaqla yanaşı, mühafizəkarları, xurafata uyanları kəskin tənqid edən şeirlər yazmağa başladı. Onun şeirlərində bəzən mühafizəkarlıqla milli ənənələr bir-birindən ayrılmırdı. |
|||
1920-ci ildə Ufada keçirilən toplantıda cəmiyyətin gələcək inkişafı haqqında söylədiyi fikirlər Marksın nəzəriyyəsinə qarşı idi. Onun 1920-ci ildə tamamladığı “İslam millətinə” əsəri Preobrajenski və Krestinskinin iştirakı ilə, dövrün məşhur bolşevik lideri Buxarin tərəfindən yazılmış “Kommunizmin əlifbası” əsərinə sanki cavab idi. Oradakı 236 məqalə özlüyündə İslamın siyasi manifesti, yaxud “İslam konstitusiyası” missiyasını yerinə yetirirdi. |
|||
Kitabın nüsxələri çap olunmaq üçün Türküstana, Kaşqara, Əfqanıstana və Türkiyəyə göndərilir, satışından əldə edilən vəsait isə valideynlərini I Dünya Savaşında itirən türk-müsəlman uşaqlarına xərcləyir. |
|||
Tavallo ictimai-siyasi məzmunlu, satirik şeirlərini toplayaraq “Ravnak ül islam” adı altında çap etdirir. |
|||
1921-ci ildə Fövqalədə Komissyanın əməkdaşları Daşkənddə Musa Biqiyevi həbs edərək 11 ay istintaq altında saxlayırlar. |
|||
Bolşeviklər mətbuat üzərində nəzarəti artırdığından Musa Biqiyev kitabını nə Rusiyada çap etdirə bilmir. O, əsərini Finlandiyaya, orada yaşayan Helsinki məscidinin imamı, kazanlı Vəli Əhməd Hakimə göndərir. Əhməd Hakim kitaba bir neçə cümlə giriş sözü yazaraq Helsinkidə çap etdirir. Kitab elə böyük əks-səda doğurmur. Tatar siyasi mühaciri Məhəmməd Həyyaz İsakin (1878-1954) Berlində kitabı yenidən redaktə və özünün bəzi əlavələri ilə 1923-cü ildə 5000 nüsxə tirajla çap etdirir. Bu nüsxələrdən təxminən 2000 ədədini Biqiyev SSRİ-də yaşayan müsəlmanlar arasında yayır, qalan hissəsi isə Moskvadakı Türkiyə səfirliyinin vasitəsi ilə Türkiyəyə satışa göndərilir. |
|||
Tavallo 1917-ci ildə çar II Nikolayın hakimiyyətdən getməsini alqışlarla qarşılayır, Kreniskinin başçılığı ilə yaradılan Müvəqqəti hökumətə böyük ümidlər bəsləyir. Lakin 1917-ci ilin oktyabrından bolşeviklərin, erməni silahlı dəstələri ilə birləşərək Daşkənddə müsəlmanları kütləvi şəkildə qırmaları Tavallonun inqilaba ümidini alt-üst edir. Onun yaşadığı şəhər iki hissəyə – Köhnə Daşkənd və Yeni Daşkəndə bölündü. Yeni Daşkənddə silahlı hərbçilər, rus və erməni iş adamlarıyla, ziyalılarla birləşərək yeni hökumət qurduqlarını elan edirlər. Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin hakimiyyətə gəldiyini elan edən bu quldur dəstəsi yerli əhaliyə yuxardan aşağı baxır, Köhnə Daşkəndə, eləcə də şəhərin ətrafındakı kənd və qəsəbələrə hücumlar edərək dinc əhalini öldürür, malını-mülkünü qarət edir. |
|||
Antisovet mühacir Məhəmməd Həyyaz İsakinin kitabı nəşr etdirməsi böyük əks-səda doğurur və Sovet xüsusi xidmət orqanları 1923-cü inin noyabrın 17-də Musa Biqiyevi həbs edərək Moskvadakı Lübyanka mərkəzi həbsxanasına göndərirlər. |
|||
Musa Biqiyevin tərəfdarlarının təziqi altında Sovet xüsusu xidmət orqanları onu həbsdən azad etsələr də Moskvada nəzarət altında saxlayırlar. İki illik Moskva sürgünündən sonra Musa Biqiyev Leninqrada qayıdır və orada yalnız cümə günləri məsciddə xütbə oxumasına icazə ala bilir. Təqib və təziqlərə baxmayaraq elim araştırmalarını davam etdirən, islam dinin təbliğ edən, kitablar yazan Musa Biqiyevi Sovetlər 1926-cı ildə Məkkədə keçirilən İslam Qurultayına göndərməyə bilmir. |
|||
Belə bir gərgin günlərdə özbək, qazax, türkmən, tacik ziyalıları da Köhnə Daşkənddə toplaşaraq dinc əhalini silahlı quldur basqınlarından qoruma yolları axtarır. Necə deyərlər, dünənki inqilabçılar bu gün özlərini inqilabçı adlandıran Sovetlərə qarşı mübarizə aparmalı olur. |
|||
Ufada keçirilən dindarların toplantısında ülamələr şurasına üzv seçilən Musa Biqiyevə qarşı təqiblər daha da artır. O gizli şəkildə mühacirətə getməyi qərara alır və istəyini 1930-cu ildə reallaşdıra bilir. |
|||
Həyatını təhlükə qarşısında qoysa da, Doğu Türküstana gedən Musa Biqiyev oradan Əfqanıstana gəlir. Bir müddət Əfqanıstanda qaldıqdan sonra 1931-ci ildə Hindistanı və Məkkəni dolaşaraq Fillandiyaya gəlir. Getdiyi hər yerdə islam dinini, əsarət altında olan xalqların hüquqlarını müdafiə edən Musa Biqiyev 1932-ci ildə Ankaradakı I Tarix Konqresinə qatıldıqdan sonra Orta Şərq ölkələrinə səyahətə çıxır. |
|||
Tavallo 1915-1919-cu illərdə Turan Teatr Truppasında həvəskar aktyor kimi çıxış etməklə yanaşı, “Şurai islam”, “Milli ittixod” təşkilatlarının da aparıcı simalarından olur. 1918-ci ildə isə məhəllədə məktəb açır. 1924-cü ildə hökumət onun dərs dediyi məktəbi müsadirə edir. O, mətbuat yayımı idarəsində işləyir və milli qüvvələrlə birlikdə gizli fəaliyyət göstərir. 1926-cı ildə onu mətbuat işçilərindən 6 min 500 som yığıb basmaçılara göndərdiyinə görə həbs edir və beş il həbs cəzasına məhkum edirlər. Lakin rəhbər vəzifədə işləyən millətçi dostlarının yardımı ilə həbsdən qurtara bilir. |
|||
1933-cü ildə yenidən Finlandiyaya gələn Musa Biqiyev 1933-37-ci illərdə bir neçə kitabını Berlində çap etdirir, İrana, İraqa, Misirə səfər edir və 1938-ci ildə Yaponiya, Çin, Yava adaları və Sumatreni gəzir. 1939-cu ilin sonlarında Hindistana gələrək oradan Əfqanıstana keçmək və Əfqanıstanda yaşamq istəyir. İngilislər bu böyük islam aliminin antiimperialist fəaliyyətindən xəbərdar olduqlarına görə onu həbs edərək 18 ay Peşaver həbsxanasında saxlayırlar. Bxopala hökmdarı Muhammad Həmidullahın köməyi ilə həbsdən azad edilib Saraya aparılısa da, İngilislərin nəzarət altında olur. Həmin illərdə o, yeddi kitab yazır. Kitablarından gələn gəliri isə Bombey köçkünlərinin uşaqlarına xərcləyir. |
|||
1946-cı ildə Misirə köcən, bir neçə dəfə Həcc ziyarətində olan böyük islam alimi Türkiyəyə gəlir və buradan vətəninə dönmək istəyirsə də baş tutmur. Qışı Misirdə keçirmək üçün oraya gedən Musa Biqiyev 1949-cu il oktyabrın 28-də Qahirədə dünyasını dəyişir. |
|||
Uzun müddət vətənində adının çəkilməsi belə qadağan olmasına baxmayaraq Sovetlər birliyi çökdükdən sonra Tatarıstanda Musa Cərulla oğlu Biqiyevə abidə qoyuldu, haqqında filimlər çəkildi, kitablar yazıldı, əsərləri çap olundu. |
|||
Tavallo həbsdən qurtarsa da, ciddi ictimai-siyasi faəliyyətlə və bədii yaradıcılıqla məşğul ola bilmir. Gizli təşkilatlarda antisovet fəaliyyətlə məşğul olur. İstintaq sənədlərində onların gizli təşkilatının Azərbaycandakı Müsavat Partiyasının gizli təşkilatları ilə əlaqəsi qeyd edilir. |
|||
Sovet hakimiyyəti illərində Tavallonun fəaliyyəti haqqında geniş bilgiyə rast gəlinmir. |
|||
Araşdırıcılar son illər KQB arxivlərindən Tavallonun 1937-ci ilin avqustun 7-də həbs edilərək istintaqa cəlb edildiyini yazırlar. Lakin məhkəmənin onu hansı cəzaya məhkum etdiyini, harada və nə vaxt öldüyünü yazmırlar. |
|||
== İstinadlar == |
== İstinadlar == |
||
06:13, 28 dekabr 2021 tarixindəki versiya
| Tulaqan Xujamyarov | |
|---|---|
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri |
 Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |
 SSRİ |
| Milliyyəti | Özbək |
Tulaqan Xujamyarov, Tavollo (1883, Daşkənd, Rusiya Türkistanı general-qubernatorluğu – 10 noyabr 1937, Daşkənd) — özbək yazıçı, şair, ictimai xadim, represiya qurbanı.
Həyatı
Onun doğum tarixini gah 1880-ci il, gah 1882-ci il, gah da 1883-cü il yazırlar. Bu rəqəmlərdən 1883-ci ili daha mötəbər saymaq olar. Çünki, Tavollo 1937-ci il avqust ayının 14-də KGB müstəntiqinə verdiyi izahatda 1883-ci ildə Daşkənd şəhərində doğulduğunu və hazırda doğulduğu şəhərdəki Kükça məhəlləsinin Viladimir küçəsindəki 32 saylı evdə yaşadığını yazıb.
Atası ticarətlə məşğul olan Tulaqan Xujamyarov ilk təhsilini məhəllə məktəbində, sonra da Obi Nazir məhəlləsindəki Bəylərbəyi mədrəsəsində alır. Bu mədrəsə Türküstanda məşhur idi. Mədrəsəni bitirdikdən sonra atası onu Rusiya hökümətinin yeril əhalidən kiçik məmurlar hazırlayan məktəbə göndərir. Bu məktəblər Azərbaycanda, Kırımda, Qüzey Qafqazda və b. bölgələrdə rus-tatar məktəbləri, Türküstanda, Sibirdə isə rus-tuzem məktəbi adlandırılırdı.
Atanın oğlunu bu məktəbə göndərməkdən məqsədi Rusiya ilə ticarət əlaqələri qurmaq idi. 1900-cü ildə Tulaqan Xujamyarov məsləhəti ilə Prjevalsk şəhərinə gedən və orada sahibkar Usmanbəy Solihcanovun müdiri olan Tulaqan Xujamyarov ticarət işlərində təcrübə qazanmaqla yanaşı, rus dilində yazıb oxumasını da təkmilləşdirir.
1909-cu ildə atasının ölüm xəbərini alıb Daşkəndə dönən Tulaqan Xujamyarov burada ticarət şirkətlərində çalışır və Tavallo ləqəbilə şeirlərini nəşr etdirməyə başlayır. O, mədrəsədə oxuduğu illərdə şeir yazsa da, şair kimi məşhurlaşmasına səbəb Tavallo ləqəbilə yazdığı ictimai-siyasi və satirik şeirləri olmuşdur.
1913-cü ildə Bəylərbəyi mədrəsəsindən tanıdığı Yusif Saremin ölümündən təsirlənərək “Bir qönçə divan” şeirini yazaraq çap etdirən Tavallo görkəmli pedaqoq, şair və xeyriyyəçi Abdulla Avlaninin qurduğu “Cəmiyyəti Xeyriyyə”yə üzv yazılır.
Abdulla Avlani Tavallo ilə həmyaşıd idi və onunla eyni şəhərdə doğulmuşdu. Bir-birini də uşaqlıqdan tanıyırdılar. İsmayıl bəy Qaspıralının davamçılarından olan Abdulla Avlani Türküstanda ilk dəfə açdığı məktəbdə coğrafiya, həndəsə, riyaziyat, kimya və b. fənnləri tədris edən müəllim kimi tanınır.
Onun yaratdığı cəmiyyət uşaqların təhsil alması qayğısına qalmaqla yanaşı, istedlı gənclərin xarici ölkələrdə oxumağa getməsinə köməklik edirdi. Cəmiyyətin nəzdində yaradılmış Turan Teatr Truppası Abdulla Avlaninin əsərləri ilə yanaşı, Abdullah Qədirinin və Həmzə Həkimzadə Niyazinin, eləcə də azərbaycanlı müəlliflərdən Cəlil Məmmədquluzadənin, Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərini də tamaşaya qoyurdu.
Tavallonun Abdulla Avlani ilə əməkdaşlığı yalnız Turan Teatr Truppasında tamaşalar hazırlamaqla, tamaşalarda həvəskar aktyor kimi çıxış etməklə bitmir, gənclərin xaricə oxumağa göndərilməsi üçün vəsait toplanmasında da yaxından iştirak edir. 1914-cü il avqustun 30-da Münavvarkari Abduraşidovun rəhbərliyi altında “Nəşriyyat Şirkətini” qururlar.
Bu həmin dövr idi ki, bölgədə cədidçilik artıq ictimai bir hərəkət olmaqdan çıxıb siyasi məzmun qazanmışdı. Öncə təhsildə islahatlar aparmaq istəyi ilə meydana atılan və cədidçi adlandırılan qrup getdikcə fəaliyyət dairələrini genişləndirərək idrəetmənin əksər sahələrində islahatlar aparılmasını istədilər. Bununla da cədidçilər islahatçılıqdan daha çox inqilabçılar kimi tanınmağa başladılar.
Beləcə cədidçilərlə mühafizəkarlar arasında ziddiyətlər dərinləşdi. Bu qarşıdurma ölüb-öldürmək dərəcəsinə kimi yüksəldi. Tavallo da cədidçilərin öndəgedənlərindən oldu. O, Avropa təhsilli, Avropa dünyagörüşlü kadrların hazırlanmasına yardımçı olmaqla yanaşı, mühafizəkarları, xurafata uyanları kəskin tənqid edən şeirlər yazmağa başladı. Onun şeirlərində bəzən mühafizəkarlıqla milli ənənələr bir-birindən ayrılmırdı.
Tavallo ictimai-siyasi məzmunlu, satirik şeirlərini toplayaraq “Ravnak ül islam” adı altında çap etdirir.
Tavallo 1917-ci ildə çar II Nikolayın hakimiyyətdən getməsini alqışlarla qarşılayır, Kreniskinin başçılığı ilə yaradılan Müvəqqəti hökumətə böyük ümidlər bəsləyir. Lakin 1917-ci ilin oktyabrından bolşeviklərin, erməni silahlı dəstələri ilə birləşərək Daşkənddə müsəlmanları kütləvi şəkildə qırmaları Tavallonun inqilaba ümidini alt-üst edir. Onun yaşadığı şəhər iki hissəyə – Köhnə Daşkənd və Yeni Daşkəndə bölündü. Yeni Daşkənddə silahlı hərbçilər, rus və erməni iş adamlarıyla, ziyalılarla birləşərək yeni hökumət qurduqlarını elan edirlər. Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin hakimiyyətə gəldiyini elan edən bu quldur dəstəsi yerli əhaliyə yuxardan aşağı baxır, Köhnə Daşkəndə, eləcə də şəhərin ətrafındakı kənd və qəsəbələrə hücumlar edərək dinc əhalini öldürür, malını-mülkünü qarət edir.
Belə bir gərgin günlərdə özbək, qazax, türkmən, tacik ziyalıları da Köhnə Daşkənddə toplaşaraq dinc əhalini silahlı quldur basqınlarından qoruma yolları axtarır. Necə deyərlər, dünənki inqilabçılar bu gün özlərini inqilabçı adlandıran Sovetlərə qarşı mübarizə aparmalı olur.
Tavallo 1915-1919-cu illərdə Turan Teatr Truppasında həvəskar aktyor kimi çıxış etməklə yanaşı, “Şurai islam”, “Milli ittixod” təşkilatlarının da aparıcı simalarından olur. 1918-ci ildə isə məhəllədə məktəb açır. 1924-cü ildə hökumət onun dərs dediyi məktəbi müsadirə edir. O, mətbuat yayımı idarəsində işləyir və milli qüvvələrlə birlikdə gizli fəaliyyət göstərir. 1926-cı ildə onu mətbuat işçilərindən 6 min 500 som yığıb basmaçılara göndərdiyinə görə həbs edir və beş il həbs cəzasına məhkum edirlər. Lakin rəhbər vəzifədə işləyən millətçi dostlarının yardımı ilə həbsdən qurtara bilir.
Tavallo həbsdən qurtarsa da, ciddi ictimai-siyasi faəliyyətlə və bədii yaradıcılıqla məşğul ola bilmir. Gizli təşkilatlarda antisovet fəaliyyətlə məşğul olur. İstintaq sənədlərində onların gizli təşkilatının Azərbaycandakı Müsavat Partiyasının gizli təşkilatları ilə əlaqəsi qeyd edilir. Sovet hakimiyyəti illərində Tavallonun fəaliyyəti haqqında geniş bilgiyə rast gəlinmir.
Araşdırıcılar son illər KQB arxivlərindən Tavallonun 1937-ci ilin avqustun 7-də həbs edilərək istintaqa cəlb edildiyini yazırlar. Lakin məhkəmənin onu hansı cəzaya məhkum etdiyini, harada və nə vaxt öldüyünü yazmırlar.