Qafqaz albanlarının dili: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
'''Qafqaz albanlarının dili''' və ya sadəcə '''alban dili''' - [[Qafqaz Albaniyası]]nın yaradıcıları və alban tayfa ittfaqının əsas tayfalarından biri olan [[Qafqaz albanları]]nın danışdığı dil. Alban dili müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən türk dilləri <ref>Q. Qeybullayev - Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994</ref> <ref>F. Ağasıoğlu (Cəlilov) - Azər xalqı, Bakı, 2005</ref> və Qafqaz dilləri <ref>Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III— VII вв. «Очерки истории СССР». М., 1958, səh 304</ref> <ref>Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 8</ref> qrupuna aid edilirdi. Lakin son dövrlərdə aparılan ətraflı tədqiqatlar <ref>Q. Qeybulayev - Qarabağın etnik tarixi, Bakı, 1993</ref> <ref>Erix Fayql - İpək yolu üzərində qədim odlar diyarı - Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008</ref> <ref>F. Ağasıoğlu (Cəlilov) - Tanrı elçisi Azər oğlu İbrahim, Bakı, 2007</ref> alban dilinin qədim türk dillərindən biri olduğunu birmənalı olaraq sübut etmişdir.
'''Qafqaz albanlarının dili''' və ya sadəcə '''alban dili''' - [[Qafqaz Albaniyası]]nın yaradıcıları və alban tayfa ittfaqının əsas tayfalarından biri olan [[Qafqaz albanları]]nın danışdığı dil. Alban dili müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən türk dilləri <ref>Q. Qeybullayev - Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994</ref> <ref>F. Ağasıoğlu (Cəlilov) - Azər xalqı, Bakı, 2005</ref> və Qafqaz dilləri <ref>Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III— VII вв. «Очерки истории СССР». М., 1958, səh 304</ref> <ref>Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 8</ref>. qrupuna aid edilirdi. Lakin son dövrlərdə aparılan ətraflı tədqiqatlar <ref>Q. Qeybulayev - Qarabağın etnik tarixi, Bakı, 1993</ref> <ref>Erix Fayql - İpək yolu üzərində qədim odlar diyarı - Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008</ref> <ref>F. Ağasıoğlu (Cəlilov) - Tanrı elçisi Azər oğlu İbrahim, Bakı, 2007</ref> alban dilinin qədim türk dillərindən biri olduğunu birmənalı olaraq sübut etmişdir. [[Qafqaz albanları|Albanlar]]ın [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində böyük rol oynadığı danılmazdır. Eləcə də alban dili [[Azərbaycan türkcəsi]]nin formalaşmasında mühüm rol oynamış və dilin alt təbəqəsinin - bazasının formalaşmasında sak dili, maday dili və digər dillərlə birgə çıxış etmişdir <ref>Q. Qeybullayev - Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh. 237</ref>.


Tarixi taleyin xüsusi hökmülə Albaniyanın yerli mənşəli yazılı abidələri dövrümüzə qədim erməni dilində (qrabar) gəlib çatmışdır. Lakin XIII əsrədək alban ədəbiyyatı, şübhəsiz, alban dilində yazılmışdır<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild, səh 127</ref>.
Tarixi taleyin xüsusi hökmülə Albaniyanın yerli mənşəli yazılı abidələri dövrümüzə qədim erməni dilində (qrabar) gəlib çatmışdır. Lakin XIII əsrədək alban ədəbiyyatı, şübhəsiz, alban dilində yazılmışdır<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild, səh 127</ref>.
Sətir 9: Sətir 9:
Məhz bu dövrdə alban hökmdarı [[Yesuagen|Asuagen]]in, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "[[Tövrat]]" və "[[İncil]]"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü. Müəllim kimi hazırlaşdırılmış bir çox gənc ölkənin müxtəlif vilayətlərinə yollandı. [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ayrı-ayrı vilayətlərindən olan, dövlət ərzaq payı ilə təmin edilmiş uşaqlar dəstə-dəstə məktəblərə göndərildilər. Tərcümə dini ədəbiyyatı ilə yanaşı, yerli orijinal agioqrafik (alban müqəddəslərinin həyatı) və dünyəvi ədəbiyyat da yaranırdı. Albanlar öz yazılarından beynəlxalq yazışmalarda da istifadə edirdilər.
Məhz bu dövrdə alban hökmdarı [[Yesuagen|Asuagen]]in, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "[[Tövrat]]" və "[[İncil]]"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü. Müəllim kimi hazırlaşdırılmış bir çox gənc ölkənin müxtəlif vilayətlərinə yollandı. [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ayrı-ayrı vilayətlərindən olan, dövlət ərzaq payı ilə təmin edilmiş uşaqlar dəstə-dəstə məktəblərə göndərildilər. Tərcümə dini ədəbiyyatı ilə yanaşı, yerli orijinal agioqrafik (alban müqəddəslərinin həyatı) və dünyəvi ədəbiyyat da yaranırdı. Albanlar öz yazılarından beynəlxalq yazışmalarda da istifadə edirdilər.


V-VII əsrlər [[Alban əlifbası|alban yazısı]]nın çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Məhz bu dövrdə, A.Q.Şanidzenin sözləri ilə desək, ''"albanlar Qafqazın siyasi və mədəni həyatının bütün sahələrində gürcülər və ermənilərlə eyni dərəcədə bərabər fəallıqla iştirak edirdilər"'' <ref>Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 14</ref>.

Erkən alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi-mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Bu - müstəqil Alban dövlətinin mövcud olduğu, [[Alban Arşakiləri|alban arşakiləri]]nin və onları əvəz edən böyük alban hökmdarları - [[Mihranilər]]in hakimiyyətdə olduqları, müstəqil [[Alban Həvari Kilsəsi|alban kilsəsi]]nin fəaliyyət dövrü idi.

Ədəbiyyatın inkişafı nəticəsində maraq dairəsi genişlənmiş, bu isə öz əksini müxtəlif janrlarda tapmışdı: agioqrafik əsərlər, tarixi xronikalar, hüquqi sənədlər - kilsə qanunları və dünyəvi qanunlar yaranmağa başladı. V-VI əsrlərdə siyasi səbəblər üzündən ədəbiyyatda ellinpərəst istiqamət nəzərə çarpdı.

== İstinadlar ==
<references/>
<references/>

== Həmçinin bax ==

* [[Qafqaz Albaniyası]]
* [[Alban əlifbası]]

[[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan dili]]

08:33, 28 may 2010 versiyası

Qafqaz albanlarının dili və ya sadəcə alban dili - Qafqaz Albaniyasının yaradıcıları və alban tayfa ittfaqının əsas tayfalarından biri olan Qafqaz albanlarının danışdığı dil. Alban dili müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən türk dilləri [1] [2] və Qafqaz dilləri [3] [4]. qrupuna aid edilirdi. Lakin son dövrlərdə aparılan ətraflı tədqiqatlar [5] [6] [7] alban dilinin qədim türk dillərindən biri olduğunu birmənalı olaraq sübut etmişdir. Albanların Azərbaycan türklərinin etnogenezində böyük rol oynadığı danılmazdır. Eləcə də alban dili Azərbaycan türkcəsinin formalaşmasında mühüm rol oynamış və dilin alt təbəqəsinin - bazasının formalaşmasında sak dili, maday dili və digər dillərlə birgə çıxış etmişdir [8].

Tarixi taleyin xüsusi hökmülə Albaniyanın yerli mənşəli yazılı abidələri dövrümüzə qədim erməni dilində (qrabar) gəlib çatmışdır. Lakin XIII əsrədək alban ədəbiyyatı, şübhəsiz, alban dilində yazılmışdır[9].

Xristianlıq qəbul edilənə və Albaniyada dövlət dininə çevrilənədək albanların öz yazısı olmuş, bütün ölkə üçün tayfalararası ünsiyyət vasitəsi kimi alban dili geniş intişar tapmışdı. Alban dilində yerli yazı və ədəbiyyatın yaranması ermənilərdəgürcülərdə olduğu kimi, ölkənin xristianlaşması ilə bağlı idi. Dini ədəbiyyatın albancaya ilk tərcümələri siryani dilindən olmuşdur. Moisey Kalankatlının verdiyi məlumatlar Albaniyanın qədim Suriyanın vilayətləri və Fələstinlə köhnə əlaqələrinin olduğunu göstərir.

Albanların öz doğma dillərində yazı və ədəbiyyatın olması obyektiv tarixi zərurətdən irəli gəlirdi. Sosial-iqtisadi və siyasi şərait Albaniyanın öz ədəbiyyatının yaranması üçün zəmin hazırlamışdı. V əsrin başlanğıcında arami qrafikası əsasında alban yazısı -əlifbası təkmilləşdirildi. Antik müəlliflərə görə, albanlar hələ e.ə. I əsrdə öz yazılarından istifadə edirdilər. V yüzilin əvvəllərində təkmilləşdirilmiş fonemli alban əlifbası fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi. V əsr erməni müəlliflərinin özlərinin etiraf etdiyi kimi, alban dili ermənilər üçün "yad" dil idi[10] [11].

Məhz bu dövrdə alban hökmdarı Asuagenin, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "Tövrat" və "İncil"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü. Müəllim kimi hazırlaşdırılmış bir çox gənc ölkənin müxtəlif vilayətlərinə yollandı. Albaniyanın ayrı-ayrı vilayətlərindən olan, dövlət ərzaq payı ilə təmin edilmiş uşaqlar dəstə-dəstə məktəblərə göndərildilər. Tərcümə dini ədəbiyyatı ilə yanaşı, yerli orijinal agioqrafik (alban müqəddəslərinin həyatı) və dünyəvi ədəbiyyat da yaranırdı. Albanlar öz yazılarından beynəlxalq yazışmalarda da istifadə edirdilər.

V-VII əsrlər alban yazısının çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Məhz bu dövrdə, A.Q.Şanidzenin sözləri ilə desək, "albanlar Qafqazın siyasi və mədəni həyatının bütün sahələrində gürcülər və ermənilərlə eyni dərəcədə bərabər fəallıqla iştirak edirdilər" [12].

Erkən alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi-mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Bu - müstəqil Alban dövlətinin mövcud olduğu, alban arşakilərinin və onları əvəz edən böyük alban hökmdarları - Mihranilərin hakimiyyətdə olduqları, müstəqil alban kilsəsinin fəaliyyət dövrü idi.

Ədəbiyyatın inkişafı nəticəsində maraq dairəsi genişlənmiş, bu isə öz əksini müxtəlif janrlarda tapmışdı: agioqrafik əsərlər, tarixi xronikalar, hüquqi sənədlər - kilsə qanunları və dünyəvi qanunlar yaranmağa başladı. V-VI əsrlərdə siyasi səbəblər üzündən ədəbiyyatda ellinpərəst istiqamət nəzərə çarpdı.

İstinadlar

  1. Q. Qeybullayev - Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
  2. F. Ağasıoğlu (Cəlilov) - Azər xalqı, Bakı, 2005
  3. Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III— VII вв. «Очерки истории СССР». М., 1958, səh 304
  4. Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 8
  5. Q. Qeybulayev - Qarabağın etnik tarixi, Bakı, 1993
  6. Erix Fayql - İpək yolu üzərində qədim odlar diyarı - Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008
  7. F. Ağasıoğlu (Cəlilov) - Tanrı elçisi Azər oğlu İbrahim, Bakı, 2007
  8. Q. Qeybullayev - Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh. 237
  9. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild, səh 127
  10. Бабаев И. А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской). Изв. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права, 1976, №4, Бабаев И. А. Города Кавказской Албании. Баку, 1991
  11. Мамедова Фарида. Политическая история и историческая география Албании. Баку, 1985
  12. Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 14

Həmçinin bax