İsmayıl Qaspıralı

İsmayıl Qaspiralı
krımtat. İsmail Mustafa oğlu Gaspıralı
Doğum tarixi	8 (20) mart 1851
Doğum yeri	Avcikoy[d]
Vəfat tarixi	11 (24) sentyabr 1914 (63 yaşında)
Vəfat yeri	Bağçasaray, Simferopol qəzası[d], Tavriya quberniyası[d], Rusiya imperiyası
Dəfn yeri	Zincirli mədrəsə
Uşaqları	Şəfiqə Yusifbəyli
Təhsili	Paris Universiteti
Fəaliyyəti	siyasətçi, naşir, jurnalist, yazıçı, intellektual, müəllim, pedaqoq
Partiyası	İttifaqi-əl-Müslimin
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

|}

İsmayıl Qaspiralı (Gasprinskiy), (d. 8 mart 1851 – ö. 11 sentyabr 1914). Krım Tatarı pedaqoq, nəşrşriyatçı və siyasətçi.

Qaspiralı, Rus İmperiyasında Türk və İslam cəmiyyətlərinin təhsil, mədəniyyət islahatı və müasirləşməyə ehtiyacı olduğunu fərqinə varan ilk və tək Müsəlman intellektualdır. Soyadı, Krımdakı Qaspra şəhərindən gəlməkdədir.

Qaspiralı düşüncələrini 1883-də quruduğu və 1918-ə qədər varlığını davam etdirən "Tərcüməçi" adlı qəzetiylə yaymışdır. Nəşrlərində Türk xalqlarını birlik və həmrəyliyə çağırdı.

Dildə, fikirdə, işdə birlik!

sözüylə Türk xalqlarındakı birlikdəliyin təməl qanunlarını meydana gətirmiş və hal-hazırda da bu söz bu birlik mübarizəsinin hədəfini göstərməkdədir.

Qaspiralı, müasirləşmənin Avropalılaşma olduğunu müdafiə etdi. Müasirləşmənin tək yolunun təhsil olduğuna inanırdı. O İslam məktəblərindəki əksəriyyətlə din üzərində sıxlaşan təhsil sistemini tənqid etdi və uşaqların ana dillərini daha yaxşı danışmalarını təmin edəcək yeni bir təhsil sistemi qurdu, bu şəkildə yeni tədris planını təqdim etdi. 1881 tarixli bir yazısında:

Geri qalmışlığımızın tək səbəbi cəhalətimizdir. Avropada nəyin icad edildiyinə və ya nələr olduğuna dair heç bir fikirimiz yox. Bu izolyasiyadan xilas olmaq üçün bunları oxuya bilimiz lazım idi; Avropa fikirlərini yenə Avropalı qaynaqlardan öyrənməliyik. İlk və orta məktəblərimizin tədris planlarına bu dərsləri qoymalıyıq ki, göz bəbəklərimiz yəni şagirdlərimiz bu fikirlərə çata bilsin.

deyərək düşüncələrini ortaya qoymuşdur.

Gaspıralı qadınlar üçün Aləmi Nisvan (Dünya Qadınları) adlı bir jurnal çıxarmış və bu jurnalı qızı Şəfiqə nəşrə hazırlamışdır. Uşaqlar üçün də Aləmi Subyan (Dünya Uşaqları) adlı bir nəşr çıxarmışdır. Gaspıralı, İslam Biriyinin (İttifaqi Müsəlmanlar) qurucularından biridir; 1907-də qurulan birlik Rus İmperiyasındakı Müsəlman Türk intellektualları birləşdirmişdir. Ayrıca ilk Rus Müsəlman konqressinin təşkilatçılarından biriydi və Rusiyadakı Müsəlman insanlar üçün ictimai və dini islahatlar meydana gətirməyi məqsəd qoyurdu.

Əsərləri

Qəzetlər

• Tərcüməçi (Baxçasaray, 1883-1918)
• Aləmi Nisvan (Baxçasaray, 1906-1910)
• Aləmi Sibyan (Baxçasaray, 1906-1912?)
• Al-Nahdah/The Renaissance (Qahirə, 1908)
• Kha! Kha! Kha! (Baxçasaray, 1906-?)

Kitablar

• Russkoe Musulmanstvo (Urıs Íslam) Simferopol, 1881
• Salname-i Türkü (Baxçasaray, 1882)
• Mirat-ı Cedid (Baxçasaray, 1882)
• Müəllim-ı Sibyan (Baxçasaray, 1884; 3. bas. 1892; 7. bas. 1898)
• Avropa Mədəniyyətinə Bir Nəzər-ı Müvazinət (Baxçasaray, 1885)
• İslamlara dair Nizamlar və İmtiyazlar (Baxçasaray, 1885)
• Rusiya Coğrafiyası (Baxçasaray, 1885)
• İki Bahadır (Baxçasaray, 1886)
• Qiraət-i Türkü (Baxçasaray, 1886; 2. bas. 1894)
• Maişet Müharibəsi (Baxçasaray, 1886)
• Xolera Vəbası və Onun Dərman və Darısı (Baxçasaray, 1887)
• Bəxtiyar Nəzm (Baxçasaray, 1889)
• Atlaslı Dünyanamə (Baxçasaray, 1889)
• Mədəniyyət-i Islamiye (Baxçasaray, 1889)
• Garaib-i Adat-i Akvam (Baxçasaray, 1890)
• Aslan Qız (Baxçasaray, 1894)
• Məktəb və Üsul-i Cedid Nədir? (Baxçasaray, 1894)
• Risalə-i Tərkib (Baxçasaray, 1894)
• Russko-vostochnoe Soglashenie (Baxçasaray, 1896)
• Hesab. Muhtasar Ilm-i Hesab və Mesail-i Hesabıya (Baxçasaray, 1897)
• Hər gün Gərək Zakonlar (Baxçasaray, 1897)
• Rəhbər-i İslamiyə (Baxçasaray, 1898)
• Şarait al/götür-Islam (Baxçasaray, 1897)
• Rəhbər-i Müəllimin (Müəllimlərə Yoldaş) (Baxçasaray, 1898)
• Türkistan Üləması (Baxçasaray, 1900)
• Mevlud-i Cənab-ı Həzrət-i Əli (Baxçasaray, 1900)
• Bədən-i İnsan (Baxçasaray, 1901)
• Iran. Şəkilli Məcmuə (Baxçasaray, 1901)
• Mebadi-yi Temeddün-i Islamiyan-i Rus
• Məşhur Payitahtlar (Baxçasaray, 1901)
• Üsul-i Ədəb (Şərq və Qərb Qaidələri) (Baxçasaray, 1901)
• Zorakı Təbib (Baxçasaray, 1901)
• Məlumat-i Nafia (Baxçasaray, 1901)
• Təshih-i Akaidden (Baxçasaray, 1901)
• Temsilat-i Krilof (Baxçasaray, 1901)
• Asiyada Qonşularımız (Baxçasaray, 1903)
• Darı-l Rahat Müsəlmanları (Baxçasaray, 1906)
• Müsəlman Konqressi (Baxçasaray, 1909)

Məqalələr

• "Türk yurduçularına" (Türk Yurdu 1: 190-95, 1328 1912)
• "Hind yolundan" (Türk Yurdu 1: 307-10, 1328, 1912)
• "Hindistandan dönərkən" (Türk Yurdu 1: 369-71, 1328, 1912)
• "Mühacirət müntəzəmə" (Türk Yurdu 1: 706-13, 1328, 1913)

Xarici keçidlər

• Ismail bey Gaspıralı

 (ərəb.)