Xankəndinin işğalı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Xankəndinin işğalı
Əsas münaqişə: Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
Tarix noyabr 1991[1] — 9 may 1992[2][3]
Yeri Xankəndi, Azərbaycan
Nəticəsi

Ermənistanın qələbəsi

 • Mühasirə bitdi.

 • Şuşanın işğalı
Münaqişə tərəfləri

Azərbaycan Azərbaycan

Ermənistan Ermənistan

Ölənlər və yaralananlar

34 mülki şəxs həlak oldu və 150 şəxs yaralandı.[4]

169 mülki şəxs həlak oldu.[5]

Xankəndinin işğalı — Dağlıq Qarabağın ən böyük şəhəri olan Xankəndinin erməni qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi. İşğaldan sonra Azərbaycan tərəfi şəhəri mühasirəyə almışdır. 1992-ci ilin mayınadək bu şəhər və erməni əhalisi Azərbaycan tərəfindən bir neçə ay davam edən qəsdən bombardman kampaniyasının hədəfində idi.[6] Azərbaycan tərəfindən tam mühasirə şəraitində baş verən bombardman, Xankəndi və ona bitişik qəsəbə və kəndlərdə geniş dağıntılara və çoxsaylı mülki ölümlərə səbəb oldu.[7][8]

Human Rights Watch təşkilatının hesabatına görə, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Xankəndini bombalamaq üçün istifadə etdiyi əsas bazaların Xocalı və Şuşa şəhərlərini əhatə edirdi. Azərbaycan qüvvələri BM-21 Qrad reaktiv yaylım atəş sistemi kimi silahlardan istifadə edirdi. Snayper atışları və hava hücumları yüzlərlə mülki şəxsi öldürdü və ya yaraladı, qanuni hərbi hədəf olmayan evləri, xəstəxanaları və digər binaları dağıtdı və ümumiyyətlə mülki əhalini terrorizm etdi.[9] Azərbaycanın etdiyi hücum nəticəsində 40 mindən çox insan məcburi köç etdi.[10]

Memorial İnsan Hüquqları Mərkəzindən verilən məlumata görə, həm Xankəndinin, həm də Şuşanın yaşayış sahələri artilleriya və raketlər ilə mütəmadi olaraq atəşə tutulub. Xankəndində Şuşadakından daha çox dağıntı və itki var idi ki, bu da Xankəndinin ovalıqda yerləşməsi və Azərbaycanın Ağdamdakı Sovet depolarını və digər bölgələrdəki 11.000 vaqon raketi ələ keçirməsi səbəbiylə Şuşadan atəşə tutulma dərəcəsinin daha yüksək olması ilə izah edilə bilər.[11][12]

Şəhərin mühasirəsi Şuşanın işğalından sonra bitmişdir.[1][13]

Arxa plan[redaktə | əsas redaktə]

Xankəndi Dağlıq Qarabağın mərkəzindəki Qarabağ yaylasında yerləşən bir şəhərdir. Erməni mənbələrində buranın adı içindən axan çayın adı olan Vararakn (erm. Վարարակն) adını daşıyır.[14][15] Azərbaycan mənbələrinə isə görə XVIII əsrin sonlarında Qarabağ xanlığı xanlarının xüsusi iqamətgahı olduğu üçün Xankəndi adlandırılmışdır.[16][17]

Aprel işğalından sonra Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 10 avqust 1923-cü il tarixli fərmanı ilə Xankəndinin adı Stepan Şaumyanın şərəfinə Stepanakert olaraq dəyişdirilmişdir.[18] Bundan sonra Xankəndi Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin paytaxtı oldu və bölgədəki ermənilər üçün əsas şəhər oldu.[19] 1979-cu il statistikasına əsasən şəhərdə 38.980 nəfər yaşayırdı. Bunun əksəriyyəti erməni (87%), dörd mindən çoxu isə azərbaycanlı idi.[20]

1988-ci ilin sentyabrında şəhərin etnik azərbaycanlı əhalisinə qarşı Xankəndi poqromu kimi tanınan kütləvi talan və poqrom baş verdi. Nəticədə şəhərin azərbaycanlı əhalisi şəhərdən qaçdı.[21][22]

Blokada[redaktə | əsas redaktə]

Azərbaycan 1989-cu ildən bəri dəmir yolu xətlərini və Ermənistana və Dağlıq Qarabağa neft və təbii qaz tədarükünü blokadaya almışdı. 1991-ci ilin payızından bəri tətbiq olunan mühasirə tam və davamlı hala gəldi. Blokadalar Ermənistan iqtisadiyyatını darmadağın etdi, sosial iğtişaşlara səbəb oldu və dağıdıcı bir humanitar böhran yaratdı.[23] 1992-ci ilin yazında Xankəndi mühasirədə idi. Azərbaycan Ermənistanla Dağlıq Qarabağ arasındakı bütün quru əlaqəsini kəsmişdi. Xankəndinin 2 ilə yaxındır ki Ermənistana avtomobil yolu bağlanmışdı və xarici dünyaya tək çıxışı vertolyotla dağlardan keçərək Ermənistana getmək idi.[24]

Azərbaycan tərəfindən mühasirənin sərtləşdirilməsi nəticəsində su, elektrik enerjisi, qida məhsulları və dərmanlar daxil olmaqla bütün zəruri təchizat praktik olaraq kəsildi.[10] Human Rights Watch-a görə:

" 1991-1992-ci ilin qışında, Azərbaycanın üç illik iqtisadi və nəqliyyat blokadası nəticəsində Dağlıq Qarabağda yanacaq, işıq, su, kanalizasiya qurğuları və istehlak malları qıtlığı yaranmışdı. "

Bu ümumi mühasirədə Azərbaycan Xankəndini atəşə və bombardmana məruz qoydu.[25]

Mühasirə[redaktə | əsas redaktə]

1991–92-ci illərin qışında Xankəndi Azərbaycan qüvvələri tərəfindən top və hava atəşinə məruz qaldı. 1992-ci ilin may ayında Helsinki Watch Xankəndinə gələndə şəhər artıq ağır dağıntılara məruz qalmışdı. 22-24 avqust tarixlərində Azərbaycanın atəşləri ən azı 40 mülki ölümə səbəb olmuş və 100 nəfər yaralanmışdır.

Helsinki Watch-un hesabatında "Azərbaycan tərəfinin atəş açması ehtiyatsız və ayrı-seçkisizdir və erməni mülki əhalini terrora salmaq və sıxışdırmaq məqsədi daşıyır. Xankəndinə edilən Azərbaycan hücumlarında çox sayda ev, bəzən də bütün kənd dağıntılara məruz qalmışdır." [26] Karolin Koks "Hər gün Xankəndini hədəf alan 400 Qrad raketi sayırdım." demişdir.[27] Bu bombardman erməni mülki əhalisini qorxutmaq və Qarabağdan qovmaq və hərbi nəzarəti ələ keçirmək məqsədi daşıyırdı. 1992-ci ildə Azərbaycanın dövlət katibi Lalə Şövkət: "100 gündən çoxdur ki, Xankəndini atəşə tuturduq, lakin ermənilər oranı tərk etmədilər" demişdir.

Avropa Şurasının üzvü David Atkinson AŞPA-ya 1990-cı illərin əvvəllərində Dağlıq Qarabağa səfər etdiyini xatırlatdı və 25 yanvar 2005-ci il tarixli bir məruzəsində, AŞPA-nın qış sessiyası zamanı Azərbaycanın Xankəndini bombalamasını "heç vaxt unutmayacağını" bildirdi. [28]

"Axşam içib xumar olan hərkəs Qradın arxasında oturup Xankəndinə heç bir hədəf və koordinat olmadan atəş, atəş, atəş aça bilər."

 — Azərbaycanlı əsgər Ayaz Kərimov[24]

Coğrafi olaraq Xankəndi ən həssas yerdə idi. şərqdən Ağdam, şimaldan Xocalı, cənubdan Şuşa ilə həmsərhəd idi. Azərbaycan nəzarətində olan Şuşa və Xocalı Xankəndinə yaxın idi və buranı atəşə tutmaq və bombalamaq üçün əsas baza kimi istifadə olunurdu. Helsinki Watch yazır ki, "Azərbaycan qüvvələri Xankəndinə baxan Şuşa şəhərini tutarkən, Qrad və ağır artilleriya atışları ilə mülki insanları, yaşayış sahələrini, xəstəxanaları və bu kimi şeyləri vurdular... Rus pilot Anatoli Çistiyakov "Azərbaycanlılar müntəzəm olaraq muzdlu pilotlardan mülki vətəndaşlar arasında çaxnaşmaya səbəb olmaq üçün gözyaşardıcı qaz atmağı xahiş edirlər." demişdir.[10]

10 yanvar 1992-ci ildə başlayan və 4 ay davam edən bombardmanda istifadə edilən silahlar Sovet İttifaqı tərəfindən eyni vaxtda 40 raket atış edə bilən BM-21 Qrad və Katyuşa idi. Qrad Katyuşaya bənzəyirdi, çünki yaxşı idarə olunan raket sistemi yox idi və buna görə vurulacağı yeri müəyyənləşdirmək çətin idi. Əslində, Qrad döyüş meydanında canlı qüvvə əleyhinə dağıntılar yaratmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycan Ordusu isə əhalisi sıx olan Dağlıq Qarabağın dinc sakinlərini atəşə tutmaq üçün istifadə etmişdir. Uzun, nazik formalarına görə "uçan telefon dirəkləri" adlandırılan raketlər yaşayış evlərinin, məktəblərin, şəhərin ipək fabrikinin, doğum evinin və ən azı bir uşaq bağçasının dağıdılması da daxil olmaqla dağıdıcı ziyan vurmuşdur.[29]

"

6 ay Azərbaycan raketlərinin gündəlik bombardmanından sonra, 70.000 erməninin yaşadığı bu təcrid olunmuş şəhərdə görünən ziyan kifayət qədər qorxuncdur. Demək olar ki, hər binada qarışıq deşiklər var. Su, işıq, qida və ya yanacaq yoxdur.[1]

"

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

  1. ↑ 1 2 3 Witt, Howard (31 May 1992). "Besieged Armenians Live In Daze". Chicago Tribune. 13 April 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 June 2013.
  2. ↑ Taylor; Francis (2004). The Europa World yearbook 2004 (45th). London: Europa. 554–555. ISBN 9781857432541. (#parameter_ignored)
  3. ↑ Eastern Europe, Russia and Central Asia (3rd). London: Europa Publications Limited. 2002. səh. 130. ISBN 9781857431377.
  4. ↑ "Azərbaycanın Xankəndi şəhərinin ermənilər tərəfindən işğalından 21 il ötür". Azəri Press Agentliyi (azərb.). 28 December 2012. 29 December 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 November 2020.
  5. ↑ Denber, Rachel (July 1993). Bloodshed in the Caucasus: Indiscriminate Bombing and Shelling by Azerbaijani Forces in Nagorno Karabakh (PDF). Human Rights Watch/. 11, 5. 2017-01-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-12-04.
  6. ↑ Human rights and democratization in the newly independent states of the former Soviet Union, Volume 4; Volume 85. United States. Congress. Commission on Security and Cooperation in Europe. 1993. 125.
  7. ↑ The Daily Telegraph, Azeri jets bomb capital of enclave - Aug 23, 1992
  8. ↑ Denber, Rachel (1992). Bloodshed in the Caucasus : escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. New York, N.Y.: Helsinki Watch. səh. 32. ISBN 1-56432-081-2.
  9. ↑ "Human Rights Watch World Report - The Former Soviet Union". Human Rights Watch. 2015-02-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-04.
  10. ↑ 1 2 3 Denber, Rachel. Bloodshed in the Caucasus : escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. New York, N.Y.: Helsinki Watch. ISBN 1564320812.
  11. ↑ "Report of Memorial Human rights center (In Russian)". 2014-06-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-28.
  12. ↑ "Группа Российских Войск в Закавказье (ГРВЗ)". 13 iyun 2010. 13 iyun 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 fevral 2021.
  13. ↑ Ambrosio, Thomas. Irredentism : ethnic conflict and international politics. Westport, Conn.: Praeger. ISBN 0275972607.
  14. ↑ Chorbajian, Donabédian və Mutafian, 1994. səh. 139
  15. ↑ "Степанакерт". Erməni Sovet Ensiklopediyası (rus). 11. Yerevan: Ermənistan Milli Elmlər Akademiyası. 1985. səh. 124–125.
  16. ↑ "Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: Tammətnli elektron materiallar məcmuəsi" [Nagorno-Karabakh conflict: A collection of full-text electronic materials] (PDF) (azərb.). Azerbaijani Presidential Library. 2005. səh. 123. İstifadə tarixi: September 17, 2020.
  17. ↑ Afandizadeh, Rana Makhmudovna (1986). Архитектура Советского Азербайджана [Architecture of the Soviet Azerbaijan] (rus). Stroizdat. səh. 76.
  18. ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддə]. X ҹилд: Фрост – Шүштəр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. сәһ. 49. (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#script_parameter)
  19. ↑ Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. səh. 265. ISBN 0-226-33228-4.
  20. ↑ "НАГОРНО-КАРАБАХСКАЯ АО (1979 г.)". Ethno-kavkaz.narod.ru (rus). 24 may 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2020.
  21. ↑ "Карабах: хронология конфликт" [Karabakh: Chronology of the conflict]. BBC Russian (rus). BBC. August 29, 2005. 11 iyul 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2020.
  22. ↑ "Заключение Комитета ВС РСФСР по правам человека" [Conclusion of the Human Rights Committee of the RSFSR Supreme Council]. Karabakh Records (rus). 24 aprel 2012. 10 oktyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  23. ↑ Denber, Rachel (July 1993). Bloodshed in the Caucasus: Indiscriminate Bombing and Shelling by Azerbaijani Forces in Nagorno Karabakh (PDF). Human Rights Watch/Helsinki. 11, 5. 2017-01-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-12-04.
  24. ↑ 1 2 De Waal, Thomas (2003). Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. 175. ISBN 9780814719459.
  25. ↑ "Caroline Cox and John Eibner - Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh". sumgait.info. 5 yanvar 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 fevral 2021.
  26. ↑ Denber, Rachel (July 1993). Bloodshed in the Caucasus: Indiscriminate Bombing and Shelling by Azerbaijani Forces in Nagorno Karabakh (PDF). Human Rights Watch/Helsinki. 11. 2017-01-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-12-04.
  27. ↑ Cox, Caroline (2006). Cox's book of modern saints and martyrs. London: Continuum. ISBN 0826487882.
  28. ↑ "Analysis: Council Of Europe Calls For Talks Between Azerbaijan, Karabakh Leadership". RadioFreeEurope/RadioLiberty (ingilis). İstifadə tarixi: 18 fevral 2021.
  29. ↑ Wines, Michael (May 27, 2001). "Trying to Tell a Truce From a War". The New York Times. 1.8. İstifadə tarixi: 2007-03-14.

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

  1. Əlif Qarabağlı. "Qarabağ dərdi", səh. 56, dekabr 2003.
  2. Dövlət Statistika Komitəsi. "Qarabağda itirdiklərimiz"
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xankəndinin_işğalı&oldid=5828227"