Albaniya

Bu məqalə Albaniya Respublikası haqqındadır. Alban çarlığı üçün Qafqaz Albaniyası səhifəsinə baxın.

Albaniya
Republika e Shqipërisë
Bayraq Gerb[d]
Go your own way!
Rəsmi dili	Alban dili
Paytaxt	Tirana
Ən böyük şəhər	Tirana
İdarəetmə forması	Parlament respublikası
Sahəsi
• Ümumi	10908.1 km²
• Su sahəsi (%)	5,7 ± 0,1 %
Əhalisi
• Əhali	2.180.686 nəfər
• Siyahıyaalma (1991)	1.956.196 nəf.
İİİ (2007)	▲ 0.801
Valyuta	Albaniya leki
İnternet domeni	.al
ISO kodu	AL
BOK kodu	ALB
Telefon kodu	+355
Saat qurşaqları	UTC+01:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Albaniya (albanca: Shqipëria), rəsmi adı Albaniya Respublikası (albanca: Republika e Shqipërisë, İngiliscə: Albania). Balkan Yarımadasında yerləşən bir ölkədir. Qonşuları şimalda Çernoqoriya, şimal-şərqində Kosova, şərqində Makedoniya Respublikası və cənubunda Yunanıstandır. Ayrıca ölkənin qərbdə Adriatik dəniziə və cənub-qərbdə İon dənizinə çıxışı vardır. Albaniya Avropa Birliyi və NATO-ya namizəd, Qaradəniz İqtisadi Əməkdaşlıq və İslam Konfransı Təşkilatına üzvdür.

Adın etimologiyası

Albanlar öz ölkələrinə “Şipri”, yəni “Qartallar Diyarı”, yerli sakinləri isə “Şiptar” adlandırırlar. Albaniya özü isə illiriya sözü olub "olba"-"kənd" deməkdir.

Tarix

Bir neçə dəfə Bizans İmperatorluğu və Bolqarlar arasında əl dəyişdirən ölkə, 1272də ı. Carlo tərəfindən işğal edildi. Osmanlılar 1514-1517də Albaniyası Venedikliler deyil qəti olaraq götürdülər. İskəndər Bəy deyilən Yorgi Kostriota 1443 ilə 1468 illəri arasında Osmanlı hakimiyyətinə qarşı girişilən üsyanı idarə etmişdir. Albaniyada İslamlaşma müddəti XVI. Əsrin ortalarına qədər sürmüşdür.

Albanlar 28 Noyabr 1912də Avlonya (Vlora)da müstəqilliklərini elan etmişlər. İsmayıl Kamal Vlora ilk hökumətin başçısı olmuşdur. Serblərin şimal Albaniya torpaqlarında irəliləməsi avstriya-Macarıstan İmperatorluğunu, Yunanıstanın Vlora daxil cənub Albaniyası işğal etmək istəməsi də İtaliyanı narahat etmişdir. Qarşıdurmanın Avropanın bütününü içinə götürəcək bir döyüşə çevrilməsini önləmək istəyən İngilislərin çağırışıyla, Londonda Balkan Ölkələrinin də qatıldığı bir yığıncaq təşkil edilmişdir. Nəticədə dekabr 1912də Albaniyanın müstəqilliyi tanınmışdır. Ancaq, Albanların əksəriyyəti meydana gətirdiyi Kosova, Serbiyaya buraxılmışdır. Yunanıstan sərhədi isə 1913də beynəlxalq bir komissiya tərəfindən təyin olunmuşdur. İyun 1924də çıxan qiyam ilə ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalan Baş nazir Zogo 6 ay sonra Yuqoslaviyanın dəstəyi ilə geri dönərək, bir dikdə rejimi qurmuş, əvvəl Respublika başçısı (1925-1928) sonra isə, Kral (1928-1939) olmuşdur.

1939-1943-də İtalyanlar, 1943-1944-də Almanlar tərəfindən işğal edilən Albaniya, 1941də qurulan Albaniya Kommunist Partiyasının səyləriylə xilas oldu. Enver Hoca və Məmməd Şehunun rəhbərliyindəki ölkə 1946da Xalq Respublikası oldu və sosialist inqilaba yönəlmişdir.

Əkinçiliyin kollektivizasyonu 1959da az qala tamamlanmışdır. 1965-1970 illəri isə "İdeoloji İnqilab" ilə keçmişdir. Sırasıyla Yuqoslaviya (1948), Sovetlər Birliyi (1961) və Çinlə (1978) bağlarını qoparan Albaniya xarici dünyadan hamısıyla təcrid bir ölkə halına gəlmiş, Enver Hoca ölümündən sonra yerinə Ramıq Əliyə keçmişdir. (1985)

Çox partiyalı nizama keçmə hazırlıqları 1990da sürətlənmiş və 7 Aprel 1991də edilən ilk seçkiləri qazanan Əmək Partiyası Hökuməti, İyunda partlayan ümumi tətil sonunda istefa vermək məcburiyyətində qalmışdır. Əmək Partiyası daha sonra adını Sosialist Partiyaya çevirmişdir. Bir koalisiya hökuməti quruldusa da uzun ömürlü olmamış, Mart 1992də edilən ümumi seçkiləri Sali Berişa rəhbərliyindəki Demokratik Partiya qazanmışdır.

Aprel 1992də Ramıq Əliyə istefa vermiş və yerinə 9 Aprel 1992də Dövlət Başçısı seçilən Berişa gəlmişdir. 24 İyul 1997 ‘deyil etibarən Dövlət Başçılığı vəzifəsini Rəcəb Meydanı icra etmişdir. Bu vəzifəsi 24 İyul 2002 seçkisində Alfred Moisiu götürmüşdür.

Osmanlı dövrü

Osmanlı dövləti 1417-ci ildə bu ölkəyə daxil olub,1913-cü ildə son Osmanlı Həsən Rza Paşanın şəhid edilməsi ilə də buranı tərk edib. Burada həm türklərə böyük sevgi və hörmət var, həm də türk adət-ənənələrinin, mədəniyyətinin izlərini burada hələ də görmək mümkündür. Bu səbəbdəndir ki, bir türk bu ölkədə çox sərbəst gəzə və yaşaya bilər.

Əvvəllər haqqında çox az məlumata sahib olduğumuz Albaniya ilə indi daha sıx əlaqələrimiz var. Balkan ölkələri içərisindən Osmanlıdan ən son ayrılan ölkədir Albaniya. 500 il Osmanlı hakimiyyəti altında olmasının nəticəsi olaraq bu ölkədə osmanlı izlərinə tez-tez rast gəlmək mümkündür. Osmanlılar Albaniya torpaqlarına 1417-ci ildə daxil olub və 1913-cü ildə ölkədəki sonuncu Osmanlı sultanı Həsən Rza Paşanın şəhid edilməsindən sonra tərk etmək məcburiyyətində qalıblar bu torpaqları.

Fiziki-coğrafi xarakteristika

Albaniya 28,750 kvadrat kilometr sahəyə sahib bir ölkədir. Qonşuları şimalda 287 kilometr ilə Serbiya və Çernoqoriya, şimal və şərqdə 151 kilometr ilə Makedoniya Respublikası, cənub və cənub-şərqdə 282 kilometr ilə Yunanıstan dır. Adriatik dənizi və İon dənizi nə sahili olan ölkənin 362 kilometr sahili vardır. İtaliya dan 100 kilometrlik Otranto Boğazı ilə ayrılar.

Ən hündür nöqtəsi Korab dağıdır (2753 m). Ölkənin sahilətrafı ərzisi Aralıq dənizi iqlimi şərqə tərəf getdikcə kontinental iqlimlə əvəz olunur. Orta temperatur Yanvar ayında -8-9 °C, iyul ayında isə +24-25 °C təşkil edir.

Albaniyanın ən böyük çayı olan Drin ölkənin şimal əraziləri ilə axır. Bundan başqa Albaniyanın Mati, Şkumbini, Vyosa və Semani kimi çayları da var. Balkan yarımadasının üç ən böyük gölü hissəvi olaraq Albaniyada yerləşir. Üçdə bir hissəsi Albaniyanın ərazisinə düşən və ölkənin ərazisinə düşən hissəsinin sahil xətti boyu uzunluğu 57 km. olan Skadar gölü şimalda - Çernoqoriya ilə sərhəddə yerləşir. Albaniya ilə Makedoniyanın arasında bölünmüş Oxrid gölü 289 m. dərinliyə malikdir. Zəngin flora və faunası olduğu üçün göl YUNESKO tərəfindən qorunur. Prespa gölü ölkənin cənubunda yerləşir və üç ölkəyə: Albaniya, Makedoniya və Yunanıstana məxsusdur.

Ölkənin florasında 3000-dən çox bitgi növü var. Sahil ətrafı ərazilər cəngəllik və kolluqlarla örtülmüşdür. Albaniyanın üçdə bir hissəsi (əsasən dağlıq əraziləri) meşəliklərlə zəngindir. Meşələrində Qonur ayılar, canavarlar, çaqqallar, vaşaq və meşə pişikləri, çöl donuzları, cüyür və marallar var. Sahilətrafı rayonlarda çoxlu miqdarda su quşları var.

Albaniyanın ərazisində neft yataqları, təbii qaz, kömür, xrom, mis, nikel vardır.

İnzibati ərazi bölgüsü

36 reti (rayon), 12 dairə (qark): Berat,Blyora,Girokastra,Dibra,Durres,Korça,Kukes,Leja,Tirana,Fiyeri,Şkoder,Elbasan.

İqtisadiyyat

ÜDM həcmi 2005-ci ildə 6,9 milyard avro təşkil edib. Bu isə əhalinin hər nəfərinə 1,9 min avro deməkdir. Albaniya, sənayecə inkişaf etməmiş, aqrar ölkədir.

İqtisadiyyatdakı üstünlüklər: neft yataqlarının və təbii qazın olması, xarici dövlətlərə pul köçürmələri, iqtisadiyyatın özəlləşmədən sonra inkişaf etməsi.

İqtisadiyyatda zəif tərəflər: infastrukturun daxili inkişafına görə, xarici investorların ölkəyə cəlb edilə bilməməsi.

Albaniya, Avropanın ən kasıb ölkələrindən biridir. Ölkənin yolları çox acınacaqlı vəziyyətdədir. Əksər yaşayış evlərinin əsaslı təmirə ehtiyacı var. Əsas xarici iqtisadi partnyorları, İtaliya, Yunanıstan, Almaniya, Türkiyə, Makedoniyadır. Xarici ticarətin 90%-i Avropa Birliyi ölkələrinin payına düşür.

Dil

Dövlət dili olan alban dili, Hind-Avropa dil ailəsində xüsusi bir qrup təşkil edir. Alban dilində latın, yeni və qədim yunan, roman, cənubi slavyan və türk dillərindən çoxlu sayda keçmə sözlər vardır. Alban dilinin 2 dialekti mövcuddur. Bunlar qeq və tosk dialektləridirlər. Müasir ədəbi alban dili XIX əsrin sonunda hər iki dialektin əsasında formalaşmışdır. Amma tosk dialekti daha geniş formada yayılmış və 1945-ci ildən etibarən rəsmi dil elan edilmişdir.

Din

Əhalinin 70%-i müsəlman, 10%-i pravoslav, 20%-i isə katoliklərdir. Müsəlmanların böyük hissəsi sünnilərdir.

Tiranadakı Tirana Dövlət Universiteti 1957-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Burada həmçinin kənd təsərrüfatı, ikiillik pedaqoji institutları, politexnik, kənd təsərrüfatı texnikumları,tibbi və pedaqoji məktəblər, ali dram və tətbiqi incəsənət məktəbi yerləşir.

Səhiyyə

Cəmi 50 partiya var.

1.Albaniya Sosialist Partiyası - ASP (1991), lider: F.Nano, P.Milo

2.Albaniya Demokrat Partiyası - ADP (1990), sədri: S.Berişa

3.Albaniya Sosial-Demokrat Partiyası - ASDP (1991), sədri: S.Ginuşi

4.İnsan haqları üçün birləşmiş partiya - (1991), sədri: V.Dule

5.Demokratik alyans - (1992), sədri: N.Çeka

Ali qanunverici orqan - Küvend(Birpalatalı Xalq məclisi);

Ali icraçı orqan - Nazirlər Soveti;

Nazirlər Sovetinin sədri - Fatos Nano.

Silahlı qüvvələr

İllik hərbi xərcləri - 56,2 mln. dol. (2002)

Həmçinin bax

ak:Albania