Cənubi Azərbaycan: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
ZéroBot (müzakirə | töhfələr)
29.051 redaktə
k r2.7.1) (Bot redaktəsi əlavə edilir: fi:Azerbaidžan (Iran)
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
{{Aydınlaşdırma
{{Aydınlaşdırma
|mövzu = Cənubi Azərbaycan
|mövzu = Güney Azərbaycan
|digər mövzu = Azərbaycan Respublikası
|digər mövzu = Azərbaycan
|digər mövzu səhifəsi = Azərbaycan Respublikası
|digər mövzu səhifəsi = Azərbaycan
}}

{{Dövlət
|yerli_dildəki_adı = Güney Azərbaycan
|rəsmi_adı = Güney Azərbaycan
|qısa_adı = Güney
|milli şüar =
|himn =
|bayrağı = New flag of South Azerbaijan.png
|gerbi = New flag of South Azerbaijan.png
|xəritə = GA Əyalət Bölgə.jpg
|rəsmi_dillər = [[Azərbaycan Türkcəsi]]
|paytaxt = [[Təbriz]]
|lat_dir =N |lat_deg =38 |lat_min =04 |lat_sec = 0
|lon_dir =E |lon_deg =46 |lon_min =18 |lon_sec = 0
|region = AZ
|CoordScale =
|ən_böyük_şəhər = [[Təbriz]], [[Ərdəbil]], [[Urmiya]] , [[Zəncan (şəhər)|Zəncan]], [[Həmədan (şəhər)|Hamadan]], [[Tehran]], [[Qəzvin (şəhər)|Qəzvin]], [[Ərak]]
|etnik_qruplar = [[Azərbaycan Türkləri]]
|idarəetmə forması = Dövlətsiz millət
|vəzifə1 =
|vəzifə2 =
|vəzifəni_daşıyan1 =
|vəzifəni_daşıyan2 =
|müstəqillik_forması = Dövlətsiz millət
|müstəqillik =
|əlamətdar_hadisə1 = Güney Azərbayvan milli hukuməti
|əlamətdar_tarix1 =
|əlamətdar_hadisə2 = 2006-ci ilin Qiyamı
|əlamətdar_tarix2 = 2006
|əlamətdar_hadisə3 =
|əlamətdar_tarix3 =
|əlamətdar_hadisə4 =
|əlamətdar_tarix4 =
|əlamətdar_hadisə5 =
|əlamətdar_tarix5 =
|Aİ-yə qəbul tarixi =
|sahəsi_yer =
|sahəsi =
|su_sahəsi (%) =
|əhali_təxminən = 30.000.000 <ref>[http://www.unpo.org/members/7884 UNPO : Southern Azerbaijan]</ref>
|əhali_təxminən_il = 2010
|əhali_təxminən_yer =
|əhali_siyahıya_alma =
|əhali_siyahıya_alma_il =
|əhali_sıxlığı =
|əhali_sıxlığı_yer =
|İİİ_il =
|İİİ =
|İİİ_yeri =
|İİİ_kateqoriyası =
|pul_vahidi =
|pul_vahidi_kodu =
|saat_qurşağı =
|UKV_offset =
|saat_qurşağı_yay_vaxtı =
|UKV_offset_yay_vaxtı =
|internet_domeni = [[.az]]
|telefon_kodu =
|qeyd =
}}
}}


Sətir 76: Sətir 136:


== Azərbaycan türkcəsi ==
== Azərbaycan türkcəsi ==
[[Şəkil:Flag of South Azerbaijan.PNG|thumb|200px|Cənubi Azərbaycan bayrağı]]
[[Şəkil:New flag of South Azerbaijan.png|thumb|200px|Güney Azərbaycan bayrağı]]


Azərbaycanlılar [[Azərbaycan türkcəsi|Azərbaycan türkcəsində]] danışmaqdadırlar.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46770/Azerbaijan Britanika ensiklopediyası : ''The population consists mainly of Azeri-speaking Turks who use an...'']</ref>[[1888]]-ci ildə M.H.Rüşdiyyə Təbrizdə yeni tipli məktəb təşkil etmiş, Cənubi Azərbaycanda ilk dəfə olaraq əlifbanı yeni-sövti üsul ilə türk dili əsasında tədris etməyə başlamış, ana dilində çoxlu dərsliklər yazmışdır. [[1926]]-cı ildən məktəblərdə türk dilində tədris qadağan edilmişdir. Hakim dairələr Təbriz Universitetində Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, sosial-siyası vəziyyəti və s. ilə əlaqəli məsələlərin öyrənilməsinə maneçilik törətmişdir. II dünya müharibəsindən bugünə kimi bütün İran maarif və mədəniyyəti sahəsindəki diqqətəlayiq və yaddaqalan ən mühüm və demokratik işlər Azərbaycan Milli hökumətinə məxsusdur. Belə ki, bu dövrdə onlarca universitet və institut yaradılmışdır. Türk dilində 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal, dərslik, bədii-ədəbiyyat nəşr edilmiş, kino-teatrlar tikilmiş, radio stansiyası və radio xəbərləri komitəsi yaradılmış, milli qəhrəmanlara: Səttar xana, Bağır xana, Xiyabaniyə heykəllər ucadılmışdır. Təbriz Universiteti kitabxanası, Milli Kitabxana və "Tərbiyət kitabxanası" Cənubi Azərbaycanın ən böyük kitabxanalarıdır.
Azərbaycanlılar [[Azərbaycan türkcəsi|Azərbaycan türkcəsində]] danışmaqdadırlar.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46770/Azerbaijan Britanika ensiklopediyası : ''The population consists mainly of Azeri-speaking Turks who use an...'']</ref>[[1888]]-ci ildə M.H.Rüşdiyyə Təbrizdə yeni tipli məktəb təşkil etmiş, Cənubi Azərbaycanda ilk dəfə olaraq əlifbanı yeni-sövti üsul ilə türk dili əsasında tədris etməyə başlamış, ana dilində çoxlu dərsliklər yazmışdır. [[1926]]-cı ildən məktəblərdə türk dilində tədris qadağan edilmişdir. Hakim dairələr Təbriz Universitetində Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, sosial-siyası vəziyyəti və s. ilə əlaqəli məsələlərin öyrənilməsinə maneçilik törətmişdir. II dünya müharibəsindən bugünə kimi bütün İran maarif və mədəniyyəti sahəsindəki diqqətəlayiq və yaddaqalan ən mühüm və demokratik işlər Azərbaycan Milli hökumətinə məxsusdur. Belə ki, bu dövrdə onlarca universitet və institut yaradılmışdır. Türk dilində 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal, dərslik, bədii-ədəbiyyat nəşr edilmiş, kino-teatrlar tikilmiş, radio stansiyası və radio xəbərləri komitəsi yaradılmış, milli qəhrəmanlara: Səttar xana, Bağır xana, Xiyabaniyə heykəllər ucadılmışdır. Təbriz Universiteti kitabxanası, Milli Kitabxana və "Tərbiyət kitabxanası" Cənubi Azərbaycanın ən böyük kitabxanalarıdır.

05:40, 30 iyul 2011 tarixindəki versiya

Bu məqalə Güney Azərbaycan haqqındadır. Azərbaycan üçün Azərbaycan səhifəsinə baxın.


Cənubi Azərbaycan
Güney Azərbaycan
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
Rəsmi dili Azərbaycan Türkcəsi
Paytaxt Təbriz
Ən böyük şəhər Təbriz, Ərdəbil, Urmiya , Zəncan, Hamadan, Tehran, Qəzvin, Ərak
İdarəetmə forması Dövlətsiz millət
Əhalisi
 • Əhali 30.000.000 [1] nəfər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Fayl:CAzerbaycan.jpg
C.Azərbaycanın inzibati bölgüsü

Cənubi Azərbaycan və ya Güney Azərbaycan [2][3][4][5][6] (جنوبی آزربایجان - گونئی آزربایجان) - tarixi Azərbaycanın, müasir İranın şimal-qərbində yerləşən bölgəsi.

Coğrafiya [7][8]

Fayl:SouthAzerbaycan.JPG
Güney Azərbaycan Türkləri
Güney Azərbaycan əyalətləri və bölgələri
Fayl:GüneyAzərbaycan bölgələri.jpg
Güney Azərbaycanın inzibati bölgələri

Azərbaycan Respublikası ilə sərhəddi Araz çayı, Muğan düzü və Talış dağlarından keçir. Cənubi Azərbaycan əhalisinin sayı baxımından dünyada azərbaycanlıların ən kompakt yaşadıği bölgə sayılır (təxminən 30 milyon nəfər)[9][10][11] [12][13] [14] [15] [16] [17].

Cənubi Azərbaycan İranın inzibati bölgüsündə əsasən aşağıdakı ostanlardan ibarətdir:

Güney Azərbaycanda yaşayanlar əsasən Azərbaycan türkləridirlər.[21]

Təbii coğrafiyası

Azərbaycan dünyanın ən gözəl, sərvətli və zəngin qədim ölkələrindən biridir. bu özəlliklər ən qədim dövrlərdən burada mədəniyyətin yaranmasına imkan vermişdir.

Azərbaycan ərazisinin təbiətcə və eyni zamanda həyat üçün müvafiq olması, burada yaşayışın çox qədimdən başlanmasına səbəb olmuş və bizim əcdadlarımızın diqqətini cəlb etmişdir.azərbaycanın təbii və coğrafi durumuna görə yerkürəsinin ən gözəl və zəngin hissələrindən birini təşkil edir,ərazisinin müxtəlifliyi, iqlim şərayitinin müxtəlif olmasına nədən olmuşdur.

Burada əkinçilik və bağçılık üçün geniş düzlər olduğu kimi, heyvançılıq üçündə geniş çəmənlər,zəmilər, mürəkkəbat və s. meyvələr üçün süptropik[22] iqlim durumu vardır.

Azərbaycanın əski zamanlardan böyük, parlaq bir mədəniyyət ocağı kimi tanınmışdır.ağ saçlı qocaman dağları, yaşıl meşələri, sərin bulaqları, sarmaşıq kimi ölkənin hər tərəfini dolaşan çayları zəngin bir təbiət yaratmışdır.

Dağlarında dəmir, mis, alüminium, gümüş, qızıl bəsləyib saxlayan azərbaycan yanar dağlar vətənidir. burada müxtəlif növlü heyvanlar, çox az tapılan quşlar mövcuddur, meşələrində və çollərində gözəl quşları, dəniz və çaylarında müxtəlif cinsli balıqları, çimənlərində şəfa verən gözəl çiçəkləri insanı valeh edir. buna görədə azərbaycanı misir kimi qədim və təbiəticə gözəl ölkələr ilə müqayisə etdikdə,şübhə yoxdur ki, heç səhv etmirik.odlar ölkəsi adlanan bu gözəl azarbaycan torpaqlarında babalarımız çox qədim zamanlardan bəri yaşamaqdadırlar.[23]

Xatırlatma

İranın inzibati bölgü vahidlərinin fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcüməsi:

  • Farsca: Keşvər> Ostan> Şəhristan> Bəxş> Dehestan> Rusta
  • Azərbaycanca: Ölkə> Əyalət > Quberniya > Qəza> Nahiyə> Kənd

Tarixi

Azərbaycan torpaqlarında ilk insanlar və xalqlar

Miladdan 4-min il öncədən başlayaraq, orta asiyadan dərbənd və daryal keçidlərilə yaxın şərqə el axınları olmuş və bu axınlar Azərbaycan(Şimali və cənubi), zaqros(زاگرس) Dağ şərqi və qərbi ətəkləri və ümumiyyətlə iranın qərb ərazisindən keçərkən,onların bəlli el, tayfa və qollarından, əsas toplumlarından ayrılaraq, bu yerlərin müxtəlif yerlərində yurd salaraq qalmışlar.

Şumer, ilam axınları kimi tarixə məlum önəmli el axınlarından əlavə, çox ehtimal başqa axınlar və xüsusilə kiçik el, qəbilə və obalarda həmin yol ilə orta asiyadan gəlib, həmin yaxın şərq məntəqələrində yurd salıb qalmış, soydaşları yerli əhaliyə qarışaraq, xalqlar şəklində mədəniyyət və hakimiyyət qurmuşlar.

Həmin yaxın şərq məntəqəsinin şimaldan mərkəzində yerləşən Azərbaycan (şimali və cənubi), Həmədan (همدان),Qum(قم),Qəzvin(قزوين),Zəncan(زنجان),Təxti Süleyman (تخت سليمان)araları yerləridə bu müxtəlif iltisaqi dilli ellər, soylar və qəbilələrin yurd salaraq qaldığı yerlər olmuşdur.

Bu gələn köçərilər etnik baxımından yaxın olmuş yerli əhali ilə qarışıb Kuti, Lulubi, Hurri,Manna,Matiyin,Kassilər,urartu,Saspir,Kaspilər,Alban,Məskut,salk,İşğur... toplumları və kütlələrini yaratmışlar ki, onların bəzi si zaman keçib Artdıqca, yaşadıqları ərazidə bəlli mədəniyyət və hakimiyyət qurmuşlar.

Bilavasitə Azərbaycan ərazisi və oranın cənub və cənub şərqində yerləşən HƏmədan torpaqlarında M.Ö 3-min illikdə formalaşan və tarixdə tanınmış ilk xalqlar Kuti və Lulubilər olmuşlar. qutti və lullubi xalqları şimaldan kaspilər, saspilər, şimal qərbdən hurrilər və mannalar, cənub və cənub qərbdə kassilər və onların vasitəsi ilə və bilavasitə ilamlarla əlaqədə olmuş və onların, habelə Şumer və Əkkedilərin qurduğu mədəniyyətlə tanış olaraq onlardan etgilənmişlər.

Kuti-Lulubilər bu gün iran türklərinin yaşadığı bitişik ərazinin ən cənub bölgəsində, həmədan-əsədabad, qum, qəzvin, zəncan ,marağa, təxti sülyman arasındaki ərazidə və azərbaycanda yaşamışlar.demək, göstərdiyimiz bu ərazini əhalisinin bu gun Türk olması olduqca qədim tarixə malikdir, daha doğrusu bu yerlərin sakinləri tarixə məlum ilk çağlardan iltisaqi dilli- əski türk, olmuş, həmdə azərbaycan və həmədan ərazisində ilk mədəniyyət qurmuşlar.

Bu mədəniyyət hind-avropalı xalqların məntəqəmizə gəlməsindən təqribən 1500-2000 il öncə olmuşdur.[24]

Güney Azərbaycanın maarif və mədəniyyəti

Şahlıq rejimi zamanı (1925-1978) dövlət siyasətinin əsas tərkib hissəsini millətçilik təşkil edirdi. İran hakim dairələrinin göstərişi ilə mədəniyyətin elm ədəbiyyat və incəsənət kimi sahələri də yeni nəslin fars şovinizmi ruhunda tərbiyəsi və hazırlanması işinə xidmət edirdi. Mədəniyyətin bu sahələrində qeyri-fars xalqlara (xüsusilə azərbaycanlılara) öz ana dillərində əsərlər yazıb-yaratmağa imkan verilmirdi. XV-XVII əsrlərin Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında mühüm mərhələ olduğunu görərik. Ədəbiyyat və incəsənət xadimləri I Şah İsmayılın himayəsi şəraitində fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi, nüfuzlu siyasi xadim və sərkərdə olmuş Şah İsmayıl həm də görkəmli şair idi. O dövrlərdə rəngkarlıq, xəttatlıq, memarlıq güclü surətdə inkişaf etmişdi. XV əsrdə formalaşmış Təbriz miniatür məktəbi dünya rəssamlığında mövcud olan 5 aparıcı rəssamlıq məktəbindən biri idi. Bu məktəbin görkəmli nümayəndələrindən biri Sultan Məhəmməd idi. Onun miniatürləri dünya muzeylərində mühafizə olunur. Bu məktəb Kəmalləddin Behzad, Mir Müsəvvər Təbrizi, Mövlana Müzəffər Əli və digər istedadlı rəssamlar yetişdirmişdir.

Təbrizdə toxunan xalçalar hələ orta əsrlərdən hər yerdə şöhrət tapıb. Londonun Viktoriya-Albert muzeyində saxlanan Şeyx Səfi xalçası Təbrizdə toxunmuşdur, o, öz dövrünün (1539) ən iri və əsrarəngiz xalçası adını qazanıb. Şah İsmayıl Xətayi tərəfindən Təbrizdə əsası qoyulmuş şah kitabxanası özünəməxsus "incəsənət akademiyası" idi. Burada mahir ustalar, xəttatlar, rəngkarlar, zərgərlər, cildçilər, naxışçılar fəaliyyət göstərirdilər. İncəsənətin aparıcı sahələrindən biri elə xəttatlıq, kitab üzü köçürmə işi idi. Kitab nəşri texnologiyası Şərq xalqlarına məlum deyildi. Şah İsmayılın varisləri də ədəbiyyat və incəsənətin himayəçiləri idilər. Onların özləri də yaradıcılıqla məşqul durdular. İrandakı bir çox memarlıq abidələrini, o cümlədən Təbriz və İsfahandakı bütün memarlıq abidələrini türklər tikmişlər. Pəhləvi recimi dövründə Güney Azərbaycanda incəsənətin heykəltaraşlıq və rəssamlıq kimi sahələrinin inkişafına mane olmaqdan əlavə, bir sıra mövcud tarixi abidələr sıradan çıxarılıb, bir çoxları isə fars abidələri kimi qələmə verilib. Məsələn, Təbriz milli parkında olan "Şah gölü" (El gölü)ndəki aşıq abidəsi götürülmüşdür.

Muzeylər

Hazırda İranın muzey, məscid və şəxsi kolleksiyalarında Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı minlərlə nadir sənətkarlıq nümunələri mühafizə olunur. Xüsusilə Tehranın Arxeologiya Muzeyindəki eksponatlar-Təbrizdən bir az aralı Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənli, Qaratəpə, Zaviyə və s. təpələrdən yaxın vaxtlarda tapılmış abidələr, əşyalar Azərbaycanın qədim tarix və mədəniyyətini işıqlandıra bilən qiymətli sənət əsərləridir. Pəhləvi recimi dövründə Cənubi Azərbaycanın mühüm muzeyləri Təbriz, Urmiya, Xoy və Miyandabda idi. İslam inqilabından sonra bir sıra adlar kimi Güney Azərbaycandakı muzeylərin də adları dəyişdirildi və bir neçə yeni muzeylər yaradıldı. Belə ki, 1962-ci ildə Təbrizdə təsis edilmiş "Şərqi Azərbaycan Muzeyi" indi "Azərbaycan Muzeyi" adlanır və bu muzeydə 2.300-ə yaxın nadir tarixi eksponat, milli geyim, təsviri və tətbiqi incəsənət, o cümlədən Əhəd Hüseyni tərəfindən hazırlanmış heykəltaraşlıq nümunələri saxlanılır. Muzeydə Məşrutə inqilabına aid ayrıca bir salon fəaliyyət göstərir. Bundan başqa, Təbrizdə "Zoologiya" muzeyi də fəaliyyət göstərir. Təbrizdəki Darülfünun Şərqdə ilk universitetlərdən olmuşdur.

Azərbaycan türkcəsi

Fayl:New flag of South Azerbaijan.png
Güney Azərbaycan bayrağı

Azərbaycanlılar Azərbaycan türkcəsində danışmaqdadırlar.[25]1888-ci ildə M.H.Rüşdiyyə Təbrizdə yeni tipli məktəb təşkil etmiş, Cənubi Azərbaycanda ilk dəfə olaraq əlifbanı yeni-sövti üsul ilə türk dili əsasında tədris etməyə başlamış, ana dilində çoxlu dərsliklər yazmışdır. 1926-cı ildən məktəblərdə türk dilində tədris qadağan edilmişdir. Hakim dairələr Təbriz Universitetində Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, sosial-siyası vəziyyəti və s. ilə əlaqəli məsələlərin öyrənilməsinə maneçilik törətmişdir. II dünya müharibəsindən bugünə kimi bütün İran maarif və mədəniyyəti sahəsindəki diqqətəlayiq və yaddaqalan ən mühüm və demokratik işlər Azərbaycan Milli hökumətinə məxsusdur. Belə ki, bu dövrdə onlarca universitet və institut yaradılmışdır. Türk dilində 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal, dərslik, bədii-ədəbiyyat nəşr edilmiş, kino-teatrlar tikilmiş, radio stansiyası və radio xəbərləri komitəsi yaradılmış, milli qəhrəmanlara: Səttar xana, Bağır xana, Xiyabaniyə heykəllər ucadılmışdır. Təbriz Universiteti kitabxanası, Milli Kitabxana və "Tərbiyət kitabxanası" Cənubi Azərbaycanın ən böyük kitabxanalarıdır.

Cənubi Azərbaycanda ilk radio stansiyasının əsası 1946-cı ildə Azərbaycan Milli hökuməti tərəfindən qoyulmuşdur. 80-ci illərdə radio şəbəkələrində türk dilində verilişlərin sayı xeyli azalmışdır. Yanlız Təbriz, Urmiya və Ərdəbil radio şəbəkələrindən qısa verilişlər verilir. Onlarda da, xüsusilə Təbriz radiosunda səsləndirilən cümlələr ədəbi dilimizdən çox uzaq olub, yarı türk, yarı fars horrasından ibarətdir. Cənubi Azərbaycanda ilk televiziya stansiyası 1972-ci ildə yaradılıb. Verilişlər ciddi nəzarətlə yalnız farsca aparılır. İnqilabdan bugünə kimi keçən müddət də Güney Azərbaycanın radio və televiziya sistemində edilmiş bütün texnoloci yeniləşmə və keyfiyyət dəyişikliklərinə baxmayaraq verilişlərin məzmununda əsaslı dəyişikliklər baş verməmişdir.

Mətbuat

Güney Azərbaycanda mətbuatın əsası ötən əsrdə qoyulmuşdur. Milli hökumətin devrilməsindən 1978-79-cu illər inqilabına kimi Güney Azərbaycanda ana dilinin mətbuatda işlədilməsi yasaq edilmişdi. Belə ki, göstərilən dövrün müxtəlif illərində Azərbaycanda fars, ingilis və fransız dillərində müxtəlif ideya-siyasi istiqamətli 20-dən artıq qəzet və curnal çap olunsa da türk dilində heç bir mətbuat orqanı mövcud olmamışdır. 1978-79-cu illər inqilabı ərəfəsində İranda demokratik, o cümlədən türkcə mətbuatın nəşrinə imkan yarandı. İnqilabdan keçən sonrakı illərdə Tehranda, eləcə də Güney Azərbaycanın Təbriz, Urmiya, Ərdəbil, Astara, Miyana, Zəncan, Əhər, Xoy, Maku, Şəbüstər, Muğan, və bu kimi şəhərlərində "Odlar yurdu", "Çənlibel", "Araz", "Molla Nəsrəddin", "Azərbaycan", "Vətən uğrunda", "Oxtay", "Səttar xan bayrağı", "İrəli", "Muştuluq", "Bahari-Azərbaycan", "Ayəndeyi-Azərbaycan" kimi qəzetlər və "Koroğlu", "Birlik", "Azadlıq", "Qardaşlıq", "Varlıq", "Dədə Qorqud", "İnqilab yolunda", "Azərbaycan səsi", "Günəş", "Ülkər", "Yeni yol" kimi curnallar çap edilərək yayıldı. Bu mətbuait orqanlarında İran, o cümlədən Azərbaycan cəmiyyətinin sosial-iqtisadi problemlərinə, onların çətinlik və ehtiyaclarını əks etdirən yazılara çox yer verilirdi. Bununla yanaşı, türkcə mətbuat səhifələrində Azərbaycan xalqının tarixi, onun mədəniyyəti, dili və ədəbiyyatının işıqlandırılması və populyarlaşdırılması da əhəmiyyətli yer tuturdu.

İranın yeni hakim dairələrinin İran İslam Respblikası rəhbərliyinin qeyri-fars xalqların milli demokratik hərəkatlarına mənfi münasibəti 1980-1981-ci illərdə türkcə mətbuat orqanlarının, demək olar ki, əksəriyyətinin nəşrinin dayandırılması üçün başlıca səbəblərdən biri oldu. Bütün bu proseslərdə ana dildində öz çapını davam etdirə bilən yeganə curnal Tehrandadır. Cavad Heyətin redaktorluğu ilə çıxan "Varlıq" curnalı idi. Onunla yanaşı "Fəcri-Azərbaycan", "Ümidi-Zəncan", "Ərk", "Ərdəbil", "Əhrar", "Keyhan" və bu kimi qəzet və curnallar da nəşr olunmağa başladı. Qeyd edilməlidir ki, həmin nəşrlər iki dildə - fars və türk dillərində çap olunur.

Teatr

1871-74-cü illərdə M.F.Axundzadənin 6 komediyasının fars dilinə tərcümə edilərək İranda yayılması Cənubi Azərbaycanda teatr sənətinə marağı artırmışdı. İlk teatr 1905-11-ci illər İran inqilabı dövründə yaradılmışdı. 1909-21-ci illərdə "Azərbaycan artistləri dəstəsi" fəaliyyət göstərmişdir. 1920-ci ildə Təbrizdə Sidqi Ruhulla, M.Şəfizadə, M.R.Vaizzadə və başqalarının təşəbbüsü ilə ilk teatr binası - "Xeyriyyə teatrı" tikildi. Təbriz, Urmiya və Xoy şəhərlərində Ü.Hacıbəylinin məşhur komediyaları tamaşaya qoyulmuşdu. Azərbaycan Milli hökuməti zamanı Təbrizdə ilk Azərbaycan Dövət Teatrı yaradılmışdı. 1946-cı ildə Təbriz Dövlət Filarmoniyasıda fəaliyyət göstərmişdir. 1946-cı ilin dekabrında ölkədə milli azadlıq hərəkatına divan tutulduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Teatrı da bağlandı. Yanlız qısa bir müddət ərzində (1948-1949) Tehranın "Ziba" teatr salonunda azərbaycanlı incəsənət xadimləri tərəfindən türk dilində bir sıra tamaşa və konsertlər verilmişdir. Həmin tədbirlərin təşkilinə və göstərilməsinə məşhur ziyalı alim, yazıçı Gəncəli Sabahının qardaşı Səməd Səbahi də başçılıq etmişdir.

Türk dilində tamaşa və göstərilər qadağan edildikdən sonra S.Səbahi 10 ilə yaxın müddətdə (1949-1959) 40-dan çox bədii əsəri, o cümlədən C.Cabbarlının, M.F.Axundzadənin, H.Cavidin, Ü.Hacıbəylinin əsərlərini fars dilində tamaşaya qoyur. 30 ilə yaxın müddətdə səhnədə fars dilində əsərləri ifa edən azərbaycanlı aktyorlar peşəkar sənətçi kimi də bütün ölkə tamaşaçılarının rəğbətini qazanmış və 1978-79-cu illər inqilabından dərhal sonra türk dilində tamaşaların yüksək səviyyədə səhnəyə gətirilməsi üzərində çalışmışlar. Nəticədə bu gün İranın bir sıra iri şəhərlərində, eləcə də Güney Azərbaycanın teatr salonlarında azərbaycanlı aktyorlar tərəfindən türk dilində dram əsərləri səhnəyə gətirilmişdir. Bir sıra komik əsərlərdə baş rolda çıxış edən azərbaycanlı Haşım Çavuşi bütün İranda tanınır. Azərbaycanlı teatr aktyoru sırasında Səid Xeyirxah, Yaqub Xeyrulla və onlarca başqalarının adını çəkmək olar. 1994-cü ildə gənc azərbaycanlı recissor Hüseyn Lələ türkcədə "Alın yazısı" adlı tamaşa və sonra dahi sənətkar M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması əsasında eyni adlı musiqili-ədəbi kompozisiya yaradaraq Tehranın "Vəhdət" adlı ən böyük konsert və teatr salonunda səhnəyə çıxarmışdır. Sonuncu səhnə əsərinə Tehranda minlərcə tamaşaçı baxmış və sonralar bu əsər həmin recissorun səyi nəticəsində Bakı teatr salonlarında səhnəyə çıxarılmışdır.

Musiqi

Azərbaycan türkcəsindəki radio verilişlərinin proqramına, əsasən bu tayda bəstələnmiş və orada yayılmış bir sıra xalq mahnıları və havaları "məhəlli nəğmə" adı altında daxil edilirdi. Bu yolla Azərbaycan musiqisi xalq arasında yayılır və qorunurdu. Tanınmış bəstəkar Əli Səliminin bəstələdiyi mahnılar 90-cı illərədək bu tayda da (Şimali Azərbaycanda) anonim qalmışdı. 1979-cu ildən bu tərəfə Azərbaycan musiqisində bir sıra irəliləyişlər baş vermişdir. Daim sənətkar kimi formalaşmış bəstəkar Əli Səliminin bu illərdə "Fantaziya", "Elim, günüm, şövkətim", "Ceyran sevgilim" və s. filmlər üçün bəstələdiyi musiqi əsərləri nəinki İranda, eləcə də bütün dünyada məşhurlaşdı. Onun "Aman, ayrılıq", "Sizə salam gətirmişəm" mahnıları bütün dünya azərbaycanlıları arasında çox məşhurdur. Orta musiqi təhilini Bakıda alan Ə.Səlimi sonralar Tehran radiosunda işləmiş, Təbrizdə orkestr rəhbəri və musiqişünas olmuşdur. O, 1988-ci ildə İslam Mədəniyyəti və İrşad Nazirliyi tərəfindən İranın ən yaxşı bəstəkarı kimi tanınmış, qızıl lövhəyə və medala layiq görülmüşdür.

Güneyli Həsən Ənami Bülbül adına Uluslararası Musiqi Festivalının qaliblərindən biri olub. O, 1999-cu ildə Bakı Musiqi Akademiyasının III kurs tələbəsi ikən Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında "Sevil" operasında baş rolda çıxış edib. Vətənpərvər muğənni Araz Elsəs, Almaniyada yaşayan və gözəl səsi olan Yaqub Zurufçu azərbaycanlılar arasında çox populyardır. Avropa və Amerikanın bir çox şəhərlərində muhacirət həyatı yaşayan çoxlu cənublu sənətçilər vardır. Onların arasında Ə.Bekkalam, İ.Əhrari bu gün dünyanın sayılan rəssamlardandır.

Ədəbiyyat

Fayl:Cavad Heyət Varlığı (2001).jpg
Cavad Heyət

XIX əsrin I yarısında bütün Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, onun cənub qolunda da aşıq şeri və lirik poeziya əsas yeri tuturdu. Nəbati, Heyran xanım, Ə.Qaracadaği, M.Aciz, M.Dilsuz, H.M.Şükuhi, H.R.Sərraf, M.Ə.Ləli, M.Hidəci və b. lirik şerin gözəl nümunələrini yaratmışdır. Ə.Raci və bir çox başqa şairlər lirik şerlərlə yanaşı, dini mövzulu əsərlər də yazmışlar. M.Xəlxalinin əsərlərində ictimai qüsurlar tənqid edilirdi. XIX əsrin II yarısında maarifçi ədəbiyyat yarandı. Bu dövrdə M.F.Axundzadənin bilavasitə təsiri ilə dram əsərləri yarandı. M.F.Axundzadənin davamçıları Z.Marağayi və M.Ə.Talıbovun əsərləri (həmçinin Türkiyədəki Tənzimat inqilabı, Rusiyadakı inqilab, Təbrizdəki xalq hərəkatları) 1905-ci illər inqilabının ideoloci və siyasi cəhətdən hazırlanmasında mühüm rol oynadı.

20-ci əsrin 20-ci illərində bütün İran ədəbiyyatında yeniləşmə başlandı. İranda yeni şerin təməli "Təcəddüd" (Ş.Ə.Xiyabaninin rəhbərliyi ilə) qəzetinin ətrafına toplaşan Tağı Rüfət, Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmayi kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulmuşdur. Bununla ədəbiyyatın həm forma, həm də məzmununda təcəddüd yaranmış, sərbəst şerin əsası qoyulmuşdur.

Məhəmməd Tağı Zehtabı

M.Siqqətülislam, Ə.Səfərov, S.Səlmasi, Ş.M.Xiyabani və başqaları realist demokratik Azərbaycan ədəbiyyatını inkişaf etdirmişlər. Sabir ədəbi məktəbinin görkəmli davamçısı M.Möcüzün, B.Abbaszadənin satirik şerlərində ictimai eybəcərliklər kəskin tənqid olunurdu. Güney Azərbaycan tarixində Məşrutiə hərəkatı milli istiqlaliyyətin, mübarizə tarixinin başlanğıcıdır. Ş.M.Xiyabani hərəkatı onun başlanmasına təkan verdi. Demokratik ədəbiyyatın yaranması S.C.Pişəvərinin rəhbərlik etdiyi dövrə düşdü. Beləliklə, 1905-1911-ci illərdə Məşrutə ədəbiyyatı, 1917-1920-ci illərdə "Təcəddüd" (yeniləşmə) ədəbiyyatı, 1945-1946-cı illəridə demokratik ədəbiyyat meydana gəldi. 1978-1979-ci illərin inqilabı ilə Güney Azərbaycanda təzə ab-hava yaranmağa başlasa da o, uzun çəkmədi.

1946-cı ildə Milli hökumət tərəfindən təşkil edilmiş "Azərbaycan Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin bir sıra üzvləri sonralar həbs edildi, bir qismi xarici ölkələrə mühacirət etdi, bir hissəsi isə gizli iş şəraitinə keçdi. Təqribən 60-cı illərə qədər Azərbaycan mədəni həyatında durğunluq yarandı. 1945-ci ildə çıxan M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması bütün Yaxın və Orta Şərq mühitində görkəmli bir ədəbi hadisə kimi qarşılandı. Çağdaş fars şeirlərinin ustadı sayılan M.Şəhriyar öz ədəbi istiqamətini dəyişərək Azərbaycan türkcəsində yazdığı yeni şeirləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ədəbi məktəbin bünövrəsini qoydu.

Şah rejiminin farslaşdırma siyasətinə baxmayaraq, ana dilində ədəbiyyat 1950-70-ci illərdə inkişafdan qalmamışdır (Səhənd, Əli Kərimi, Əli Təbrizi, Həbib Sahir, Səbahi, Səməd Behrəngi, Savalan, Sönməz, Coşqun, Yəhya Şeyda və b.). Azərbaycan folklorunun toplanması və nəşri sahəsində müəyyən tədqiqi işlər aparılmışdır (S.Behrəngi, M.Fərzanə, S.Cavid, A.Təbrizi, M.Tərbiyət, M.Təbrizi, H.Məmmədzadə, Q.Kəndli, Q.Biqdeli, M.Müsaddıq, M.Mənafi, C.Müciri, Məhəmmədsədiq Hüseyn Məhəmmədzadə (Hüseyn Düzgün) və başqaları).

1978-1979-cu illər İran islam inqilabından sonra keçən qısa müddət ərzində Azərbaycan türkcəsində onlarla kitab

Fayl:Bulut Qaracorlu Sehend.jpg
Bulut Qaracorlu Sehend

nəşr edilmişdir. Onların bir neçəsi təkrar işıq üzü görmüşdür.

Tanınmış şəxsiyyətlər

Fayl:Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar.jpg
Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar
Fayl:Ayətulla Kazım Şəriətmədari.jpg
Ayətullah Kazım Şəriətmədari
Fayl:Ayətullah Bayat Zəcani.jpg
Ayətullah Bayat Zəncani

Dili

Güney Azərbaycanda Azərbaycan türkcəsində danışılır. Azərbaycan cümhuriyyəti öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra güneydə Azərbaycan türkcəsinin inkişafı daha da sürətlənib. Bunun əsas səbəbi sovetlər birliyinin dağılmasından sonra güneylə quzeyin yaxınlaşmasıdır.

  • Kənd:Ölkənin ən kiçik bölgü vahidi
  • Rayon:Bir neçə neçə kənd qrupu
  • Bölüm:Bir neçə rayon qrupu
  • Şəhər:Bir neçə bölgə toplusu
  • Bölgə:İranın ən böyük inzibati bölgü vahidi və neçə şəhər toplusu. Misal olaraq Qərbi Azərbaycan ostanı, Terhan bölgəsi(İranda 30 Bölgə var)

Ölkə:örnək olaraq İran, Türkiyə.

Qaynaqlar

Şablon:Qaynaqlar

Həmçinin bax

Xarici keçidlər


 (ərəb.)

 Coğrafiya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
  1. ↑ UNPO : Southern Azerbaijan
  2. ↑ http://www.azadliq.org/content/Article/389399.html «Cənubi Azərbaycan» məsələsi
  3. ↑ http://az.apa.az/news.php?id=158708 “Cənubi Azərbaycan mətbuatının tarixi” kitabının təqdimetmə mərasimi keçirilib
  4. ↑ http://www.gunaz.tv/xaber/cenubi-azerbaycan-xanliqlari Cənubi Azərbaycan xanlıqları
  5. ↑ Encyclopaedia Iranica: "Azerbaijan", viii "Azerbaijan Turkish", Doerfer, G. page 246, (LINK)
  6. ↑ Brown, Cameron S. 2002 (Dec.). "Observations from Azerbaijan." Middle East Review of International Affairs: v. 6, no. 4, (LINK)
  7. ↑ http://www.arshiv.gamoh.info/cografiya.html
  8. ↑ Nəsib Nəsibzadə,Məsəleye-Azərbaycan-dər iran,№ 3,tehran 1381,s 73
  9. ↑ http://www.photius.com/rankings/languages2.html
  10. ↑ http://www.petroleumworld.com/issues090506.htm
  11. ↑ http://www.unpo.org/content/view/7884/144/
  12. ↑ The Continuum political encyclopedia of the Middle East by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0826414133 ISBN 978-0826414137"
  13. ↑ The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  14. ↑ UNPO : Southern Azerbaijan
  15. ↑ BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN
  16. ↑ AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL
  17. ↑ AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN
  18. ↑ İslamic Republic of İran Ministry of İnterior : Kurdistan Province
  19. ↑ http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BC_(%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD)
  20. ↑ http://az.wikipedia.org/wiki/Qum_(ostan)
  21. ↑ Britanika ansiklopediyasıÖzət: The population consists mainly of Azeri-speaking Turks...
  22. ↑ (Rütubətli,yağışlı,mötədil havalı,dəniz qırağı iqlim)
  23. ↑ Azərbaycanın qədim tarixindən,firidun ibrahimi,1946(1325h.ş)Təbriz, s 3,4,5
  24. ↑ İran türklərinin əski tarixi, məhəmməd təqi zehtabi,1379 h.ş təbriz s. 211,212
  25. ↑ Britanika ensiklopediyası : The population consists mainly of Azeri-speaking Turks who use an...
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Cənubi_Azərbaycan&oldid=1550321"