Supiklər: Redaktələr arasındakı fərq
| Sətir 219: | Sətir 219: | ||
[[Şəkil:Aleut village.jpg|thumb|260px|<font color="grey">Som balığı qurutma, N. B. Millerin kamerasıyla, Old Harbor, Alaska, 1889</font> ]] |
[[Şəkil:Aleut village.jpg|thumb|260px|<font color="grey">Som balığı qurutma, N. B. Millerin kamerasıyla, Old Harbor, Alaska, 1889</font> ]] |
||
[[Şəkil:Alaska 2007 056.jpg|thumb|260px|<font color="grey">Dəniz aslanları, Afognak yaxınlarındakı Raspberry adası</font> ]] |
[[Şəkil:Alaska 2007 056.jpg|thumb|260px|<font color="grey">Dəniz aslanları, Afognak yaxınlarındakı Raspberry adası</font> ]] |
||
| ⚫ | |||
[[Şəkil:Alutiiq womens headdress 1890 nmai12-2553.jpg|thumb|260px|<font color="grey">''Nacaq'' (muncuqlu qadın başlığı), Chugach, 1890</font> ]] |
[[Şəkil:Alutiiq womens headdress 1890 nmai12-2553.jpg|thumb|260px|<font color="grey">''Nacaq'' (muncuqlu qadın başlığı), Chugach, 1890</font> ]] |
||
| ⚫ | |||
Ənənəvi Supik ovçuluğu digər eskimos xalqlarıyla bənzərlik göstərir. Alyaskanın təbiətinin çətin olması, aclıq (''kaik'') qayğısıyla dənizdə (''imaq'') və quruda (''nunat'') yeyilə biləcək hər şeyin avlanılmasını və ya yığılmasını lüzüm edər. Supiklərin yaşadığı coğrafiya Alaskadakı ən cənub bölgə olduğu üçün şimaldakı [[Yupiklər|Yupik]] və [[İnyupiklər|İnyupik]] coğrafiyasına nəzərən daha yaxşı vəziyyətdədir. |
Ənənəvi Supik ovçuluğu digər eskimos xalqlarıyla bənzərlik göstərir. Alyaskanın təbiətinin çətin olması, aclıq (''kaik'') qayğısıyla dənizdə (''imaq'') və quruda (''nunat'') yeyilə biləcək hər şeyin avlanılmasını və ya yığılmasını lüzüm edər. Supiklərin yaşadığı coğrafiya Alaskadakı ən cənub bölgə olduğu üçün şimaldakı [[Yupiklər|Yupik]] və [[İnyupiklər|İnyupik]] coğrafiyasına nəzərən daha yaxşı vəziyyətdədir. |
||
18:14, 11 avqust 2011 tarixindəki versiya
| |||
| Ümumi sayı | |||
|---|---|---|---|
| 3000 | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
|
Xristianlıq (əksəriyyətlə Pravoslavlıq) | |||
| Qohum xalqlar | |||
Supiklər, Alyutiklər və ya Pasifik yupikləri (öz dilində olan adı: Sugpiaq tək Sugpiak iki Sugpiat cəm və ya Alutiiq tək Alutiik iki Alutiit cəm; İngiliscə Alutiiq, Sugpiaq, Pacific Yupik) — Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Alyaska ştatının cenub cəhətində yaşayan Yupik qolundan bir Eskimos xalqıdır.
Yupik xalqları içində ən cənubda yaşayan xalqdır. Mədəni olaraq Yupiklərə deyil Aleutlara yaxındır. Ona görə digər adları olan Alyutik adı Aleutların adından gəlir
Təsnifatı
- Eskimos-Aleut xalqları
- Aleut xalqı
- Eskimoslar
- Sirenik eskimosları¹
- Yupik xalqları
- Sirenik yupikləri¹
- Əsl Yupik xalqları
- Sibir yupikləri
- Naukan yupikləri
- Alyaska yupikləri
- Unaliq-Pastuliq yupikləri : Norton Sound bölgəsində
- Əsl Alyaska yupikləri : Yukon və Kuskokvim bölgələrində
- Egegik yupikləri : Bristol Bay bölgəsində
- Çupiklər : Hooper Bay və Chevak bölgələrində
- Nunivak çupikləri : Nunivak adasında
- Supiklər
- İnuit xalqları
- İnyupiklər və ya Alyaska inuitləri
- İnuitlər və ya Kanada inuitləri
- Qrenlandiya inuitləri
Adlandırma
Özlərini suk ('insan') sözü ilə -piaq ('gerçek') əkindən törəttikləri Sugpiaq. Dillerini isə Sugcestun və ya Sugt'stun, Sugtestun ('insana bənzər, insan kimi') olarak adlandırırlar.
Alyaska'yı Aleut adalarından kəşfə başlayan rus kaşif, kürk kürk taciri və məskunlaşmaçılar tərəfindən Aleut (rus. Алеут) adı verilen yerlilər, o zamanın Rusçasında bu günki Aleutları ve Kodiak adasındaki yupik eskimoslarını (ing. Alutiiq) əhatə edirdi. Rusçadaki Aleut adının, Rusiyanın şimalında yaşayan Çukçaların dilindən olan "daimi sahil sakini"[2] sözündən yarandığı ehtimal olunur. 1784-ci ildə Kodiak adasında olan Three Saints koyuna (supikcə Sun'alleq) yerləşən rus kürk tacirləri (промышленник), Supiklərlə qarşılaşan ilk Avropalılardır. Supiklər, mədəni olaraq Aleutlara ən çox bənzəyən eskimoslardır.[3] İndiki vaxtda Alyaskadaki eskimosların üç mədəniyyət qrupundan birini Aleutlar ilə Supiklər yaradır[4] Aleutlar ilə Supikləri bir tutub eyni adla anan ruslar, Aleut adalarındakı Aleutlardan (Unangan) ayırmaq üçün Kodiak adasındakı Supikləri "Kodiak Aleutu" (dövrün Rusçasıyla Алеутъ Кадьякскiй) və dillərini də "Kodiak Dili" (Кадьякскiй Языкъ) olaraq adlandırmışlar. Uzun illər ruslaşma asimilasyonu keçirən Kodiak Supikləri, ruslardan qalma Aleut adını indiki vaxtda Alutiiq formasında özlərinə ikinci ad olaraq verərlər. Bu Alutiiq adı ingiliscədə Supiklerin ümumi adı olaraq yayılmaqdadır. Atka Aleutları ruslardan qalma Aleut adını Aliguutax̂ formasında özləri üçün istifadə edirlər.
2000 ABŞ Əhali saymasında Supiklər "Alutiiq Aleut", "Bristol Bay Aleut", "Chugach Aleut", "Koniag Aleut" və "Sugpiaq" kimi adlarla ayrı-ayrı keçərkən Əsl Aleutlar "Unangan Aleut" adıyla yer alır.[5]
Dialekt və qəbilələri
Eskimos qəbilə adları "-miut" ('xalq') əki ilə törədilər.
Supiklər dil və mədəniyyətlərinə görə iki əsas qrupa bölünür:
- Qərb Supikləri (Kaniagmiut)
- ana quru: (Ugaassarmiut): Alyaska yarımadası
- ada: (Qik'rtarmiut, Tangirnarmiut): Kodiak Arxipelaqı
- Şərq Supikləri
- ana quru: (Unegkurmiut, Yalegmiut): Kenai yarımadası
- ada (Chugachigmiut : Tyanirmiut, Shuqlurmiut, Nutyirmiut, Palugvirmiut, Alukarmiut, Atyarmiut, Talitlarmiut, Kangirtlurmiut, Ugalakmiut): Prince William Sound
Qonşuları
Supiklərin qonşuları olaraq qərbdə Unangan da deyilən Aleutlar (supikcə Taya'uq), kuzeybatıda Alyaska yupikləri (supikcə Pamanarmiut) ilə Denağina xinduları (supikcə Kenaayuq), kuzeydoğuda Ahtna xinduları və şərqdə də Eyak və Tlingit (supikcə Swaciit) xinduları tapılar.
Ruslar ilə amerikalılardan başqa, sonradan gələn Çinlilər (supikcə Cing'iyak) və Yaponlar (supikcə Yapuunsaq) da kontakt qurulan xalqlardır
Əhali
Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali [6]
| Ayaska | etnik sayı | anadilində danışa bilənlərin sayı | % | danışa bilənlərin orta yaş həddi |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi |
| Yupiklər | 18.000 | 12.000 | 67 | Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi |
| İnyupiklər | 13.000 | 4.000 | 31 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supiklər | 3.100 | 600 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
Dil və Təhsil
Təxminən 3000 nəfərlik Supik əhalisindən 400 qədəri ana dilini danışa bilir.
1987-1988 dövründə Alyaska məktəb bölgələrində Supik şagirdlərin sayı: [7]
| məktəb bölgəsi | anadilində danışa bilənlərin sayı | danışamayanlar | ümumi şagird sayı |
| Anchorage | . | 2 | 2 |
| Kenai | 1 | 66 | 67 |
| Lake & Peninsula | . | 47 | 47 |
| CƏMİ | 1 | 115 | 116 |
Ovçuluq və yığıcılıq
Ənənəvi Supik ovçuluğu digər eskimos xalqlarıyla bənzərlik göstərir. Alyaskanın təbiətinin çətin olması, aclıq (kaik) qayğısıyla dənizdə (imaq) və quruda (nunat) yeyilə biləcək hər şeyin avlanılmasını və ya yığılmasını lüzüm edər. Supiklərin yaşadığı coğrafiya Alaskadakı ən cənub bölgə olduğu üçün şimaldakı Yupik və İnyupik coğrafiyasına nəzərən daha yaxşı vəziyyətdədir.
Ov vasitə və vəsaitləri arasında kayak (qayaq) ilə qayıq (angyaq) və kürək (anguaq) ova çatma və daşıma işində qiymətlidir. Silah olaraq ox (ruuwaq) və yay (qitguyaq) ilə zıpkın (ayaquq) istifadə edilər. Qərblilərdən gördükləri qızdırmalı silahlar (nutek) da sonradan ova daxil olmuşdur. Ov şapkası (caguyaq) və ov torbası (ekgwik) ovun olmazlarındandır.
Quru məməliləri olarak şimal maralı (tuntuq), qonur ayı (taquka'aq), samur (aaquyaq), dovşan (kuskanat), tülkü (kaugya'aq), gəlincik (amitatuk) və sünbülqıran (qanganaq) ovlanır.
Dəniz məməliləri arasında balinalar (arwaq) başda olmaq üzrə delfin (mangaq), dəniz aslanı (wiinaq) ilə suitilər (aataak, isuwiq) ən qiymətli dəniz ovlarıdır. Bunları dəniz samuru (arhnaq) təqib edər.
Quşlar, ətindən və dərisi ilə digər uyğun qisimlərindən yararlanılan hayvanlardır. Bunlar arasında ördəklər (saqul'aq), qağayı (qatayaq), Puffinus (tuungat) ve Phalacrocorax (agasuuq) sayıla bilər. Quşların tükləri (culuk) bəzəmədə istifadə edilər və yumurtaları (manik) da yığılar.
Dəniz onurğasızları arasında kiton (urriitaq), dəniz darağı (mamaayaq), osminoq (amikuq) və dəniz xiyarları (uutuk) gözdə toplama ovlarıdır.
Balıqçılıq da edilər. Balıqçı qayığı (paRaguutaq) ilə tor (kugyaq), qarmaq (iqsak) və mizraq (panaq) ana balıqçılıq vəsaitləridir. Ən gözdə balıqlar som balığı (iiliksak, amartuq, niklliq, qakiiyaq) növləri ilə digər balıq növləri (anciq, waa'uq, sagiq, iqalluarpak, iqalluak) gəlir. Bunlar təzə olaraq istehlak edildiyi kimi, irəlidə yemək üçün qurudulur (tamuuq) və ya duz (taryuq) və tüstü (puyuq) istifadə edərək duzlanır və ya tüstülənərək (kupcuunaq) saxlanılır.
Bitkilər baxımından kasıb olan coğrafiyada yeyilə biləcək böğürtlensi və ya üzümsü meyvələr (alagnat, cuawak, aqagwik, kenegtaq, puyurniq, muuguat) və tərəvəzlər (aatunaq) az olsa da vitamin qəbulu baxımından qiymətlidir.
İctimai həyat
Şənlik və Mərasimlər
Eyni zamanda şamanistik nümayişdə də istifadə edilən musiqi olaraq baraban (cauyaq) və mahnı (atuun) ilə rəqs (agnguaq) bütünlük meydana gətirir. Maskalar (giinaquq və giinaruangcut və ya maaskaat) da bunları tamamlayır, beləcə musiqi və rəqs törensel xüsusiyyət qazanar. Ruslardan aldıqları akkordeon (kaRmuniaq) yeni musiqi alətləridir.
Milli bəzək və geyimə edilən əlavələr
Takı və naxışlar şamanistik xüsusiyyətlidir. Qadınların boncuktan edilən şapkası (nacaq), bilərzik (tayarnerutaq), qulaq sırğası (kulunguaq), dodaq sırğası da deyilən labret (kulut'ruaq) və tatu (kRasiruaq) tipik eskimos bədən aksesuarlarıdır.
Din
Şamanizm
Ənənəvi eskimos dini şamanizm, Supiklerde de görülür. də görülər. Əvvəllər dini məqsəd daşıyan şamanistik mərasimlər, günümüzdə folklorik nümayişdən irəliyə getməz. Bunda rusların Pravoslavlığı Supiklərə qəbul ettirmelerinin rolu vardır. Şaman (kalla'alek), ruh (sua) və qarabasma (tanraq, tangruaq) şamanlığın ana anlayışlarıdır.
Tarix
Dil məlumatları və arxeoloji qalıqlar; Eskimos xalqlarının, günümüzdən təxminən 10.000 il əvvəl, Berinq boğazının buzlarla kaplanıp quru körpüsü olduğu zamanlarda Eskimoslar və Aleutlar olmaq üzrə iki ayrı etnik qrup halında Alyaskadan Kamçatkaya qədər olan bölgədə olduqlarını göstərməkdədir. Eskimos və Aleutların dənizdə ovlanma texnikalarının inkişaf etdirilməsindən əvvəl bölündüklerini göstərən dil məlumatları arasında ox və yay üçün ortaq sözlərin tapılması, dəniz ovçuluğu terminlərinin Eskimos və Aleutlarda fərqli olması göstərilə bilər. Eskimos və Aleutlar, dəniz avcılığını bir-birlərindən müstəqil olaraq inkişaf etdirmişlər. [8]
Arxeoloji qazıntılar
Kodiak adasında, indiki vaxtda 42 [9] nəfərin yaşadığı Karluk (supikcə Kal'uq) şəhərində aparılan arxeoloji qazıntılar şəhərin 5000 ildir insan məskunlaşmasına açıq olduğunu göstərməkdədir[10] Arxeoloji siteler cəhətdən həqiqətən zəngin olan Kodiakda tarix əvvəlinə (prehistorik) aid 900 qədər site tapılar.
İstinadlar
- ↑ UAF
- ↑ Who are the Alutiiq
- ↑ Alaska Native Heritage Center
- ↑ Phillip Charette, Yup'ik People
- ↑ U.S. Census Bureau, Census 2000
- ↑ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life,
- ↑ Bilingual/Bicultural Education Programs
- ↑ Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)
- ↑ Alutiiq Museum
- ↑ http://www.kodiak.org/explore-kodiak/kodiak-villages/karluk.html
Xarici keçidlər
- Alutiiq Museum
- Catherine Foster West (2009) , Kodiak Island's Prehistoric Fisheries: Human Dietary Response to Climate Change and Resource Availability, Journal of Island & Coastal Archaeology, 4:223–239, 2009