Salyan rayonu

Bu məqalə Salyan rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Salyan (şəhər) səhifəsinə baxın.

Salyan rayonu
39°45′ şm. e. 49°00′ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
İnzibati mərkəz	Salyan
İcra başçısı	Sevindik Hətəmov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	8 avqust 1930
Sahəsi	1.799 km²
Əhalisi
Əhalisi	122 700 nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-SAL
Telefon kodu	994 21
Poçt indeksi	AZ 5200
Avtomobil nömrəsi	52
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Salyan — Azərbaycan Respublikasında rayon. İnzibati mərkəzi Salyan şəhəridir.

Tarixi

Salyan rayonu ərazisində tapılmış çıraq

Salyan sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif mülahizələr var. 1880-ci ildə Salyanda olmuş rus tədqiqatçısı K.Sadovski Salyan sözünün fars dilindəki "sal"-il, yaxud "salyane" – yəni illik bac mənasını verən sözdən yarandığını iddia etmişdir. "Tam fars, ərəb rus lüğəti"nin müəllifi İ.Yaqello, "Burhane Qate" kitabının müəllifi Məhəmməd Hüseyn Təbrizi, "Lüğəti Naci"nin müəllifi Naci də K.Sadovski ilə eyni fikirdə olmuşlar. "Coğrafi adlar" kitabının müəllifi Nəbi Nəbiyev isə Salyan sözünün mənasını "bərə yeri" (salların sahilə yan aldığı yer) və ya sal tayfasının adı ilə bağlayır. Sal tayfası Azərbaycanda yaşamış türkdilli tayfa adıdır. Dünya şöhrətli türkoloq Murad Acı da Salyan sözünün sal tayfasının adı ilə bağlı olduğunu iddia edir. Dilçi alim K.Ramazanov bu coğrafi adın sal-bərə sözündən ibarət olub "salın yan aldığı yer"lə bağlı yarandığını deyir. O, sözünün sübutu üçün belə bayatını misal çəkir:

Əzizinəm sal yana,
Dara zülfün sal yana,
Necəsən bir ah çəkim,
Kür quruya, sal yana.

Salyandan Ərdəbilə, Təbrizə, Dərbəndə və başqa şəhərlərə balıq, kürü, Babazənən dağı yaxınlığından çıxarılan neft və duz ixrac olunurdu. A.Bakıxanov göstərir ki, 1295-1304-cü illərdə Sultan Məhəmməd Qazan xan Arqun oğlu tərəfindən 1295-ci ildə Kür çayının mənsəbində iki qolu arasında Mahmudabad şəhəri salınmışdır.

Tarixi mənbələrdə ğöstərilir ki, miladi təqvimi ilə 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar 60 minlik qoşunla Qafqaz üzərinə yürüş edir. Şamaxı istiqamətində hücum zamanı Qacar ordusu Salyanda ciddi müqavimətlə rastlaşır.Qanlı döyüşlərdə şah ordusu coxsayli itkilər verdikdən sonra şəhər əhalisinin böyuk bir hissəssi öldürülmüş, Salyan şəhəri isə tamamilə yandırılıb dağidilmişdir.1797-ci uldə isə Quba Xanı Hüseyn Əli xanin təşəbüsü ilə Salyanın aşaği kəndləri olan Boyat və Qaraimanlı kəndlərinin əhalisi Salyana köçürülmüş və şəhər yenidən tikilməyə başlanmışdır.(Həmən kəndlər indi Neftçala rayonunun ərzaisindədir.)

1852-ci ildə Salyan şəhərinin ərazisi 150 desyatinin (təqribən 1 600 km²) olmuşdur ki, bununda 95 des. tikinti altinda olub. 1852-ci ildə Salyanda 1125 şəxsi ev olub.Bunun 1118-i müsəlmanlara,7-si isə digər millətlərə məxsus olmuşdur.Həmən idə Salyanda 7 məscid, 3 karvansaray, 1 bazar, 5 hamam, 28 özəl müsəlman məktəbi, 5 meydan, 32 küçə, 24 bağ olmuşdur.

1863-cü ildəşəhər idarəçiliyi polis-pristav üsul idarəsinə verilib və həmən ildən şəhərin genişlənməsi başlayıb.1863-cü il kameral siyahıya alınmada aydın olur ki, Salyan şəhərində 1 292 ev 10634 nəfər sakin olmuşdur. 1868-ci ilin fevralında Çar Rusiyası zamanında Bakı quberniyası daxilində Cavad qəzası yaradılır və Salyan bu qəzanın inzibati idarəçilik və mədəni mərkəzi olur.

1881-ci ildə şəhərin ümumi torpaq sahəsi 800 desyatin olmuşdur.Həmən ildə Salyanda 12 kvartaldan ibarət olmağla 35 küçə, 2 meydan, 1 bazar, 2 müsəlman və 1 xristian qəbirstanlığı 1 rus və 12 türk məktəbi olduğu bildirilir.1181-ci ildə Salyanda 2323 kərpic ev olmuşdur. 1897-ci ildə Salyanın 11787 nəfər əhalisi olub.

XX əsrin əvvəllərində Mirxalıq Abdullayev burada illik istehsal gücü 3-4 min tona çatan 3 pambıq təmizləmə məntəqəsi tikdirmişdir. Bununla yanaşı Salyanda istilik elektrik stansiyası, 4 ibtidai məktəb və kitabxana fəaliyyət göstərmişdir. Bu vaxt şəhərdə bez istehsal edən 20 kiçik toxucu müəssisə, 200 dükan, 5 ticarət bankı, 3 karvansara, gəmi körpüsü, poçt stansiyası, karantin gömrükxana, 11 mədrəsə, yeraltı hamam və xəstəxana fəaliyyət göstərmişdir. Bütün cənubi Rusiyada və Qafqazda ilk dəfə olaraq 1864-ci ildə Salyanda metroloji stansiya yaradılmışdır. Xalq sənəti: xalçaçılıq, papaqçılıq, daş üzərində oyma, zərgərlik, ağac üzərində oyma, dəmirçilik. 1973-cü ilə qədər indiki Neftçala rayonun ərazisi də (1939-1959 illər istisna olmaqla)Salyan rayonuna aid olmuşdur.

Coğrafi mövqeyi

Bakıdan Salyan rayonunun mərkəzinədək məsafə 126 km-dir. Rayonun ərazisi Kür-Araz ovalığında Muğan və Cənub-Şərqi Şirvan düzlərində yerləşir. Rayonda 16 yaşayış məntəqəsi var.

Relyefi

Rayon Şərqdən kiçik sahədə Xəzər dənizi ilə hüdudlanır. Tirə və təpəliklər Babazanlı, Xıdırlı, Bəndovan və s. var. Ərazinin çox hissəsi okean səviyyəsindən 28 metrə qədər aşağıda yerləşir. Neogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Palçıq vulkanları Qalmas, Xıdırlı, Babazanlı və s . var. Rayonun ərazisi neft və qaz yataqları ilə zəngindir. Boz-qonur, boz–çəmən, çəmən–bataqlıq, şoran torpaqlar yayılmışdır.

Təbiəti

Salyan rayonu Bala Kür çayı

Bitki örtüyü yarım səhra və səhra tiplidir. Salyanda yerləşən Şirvan milli parkında ceyran, qırmızıquyruq qumsiçanı, kiçik Asiya qumsiçanı, gürzə, kürən vağ, qaşqaldaq, kiçik qarabatdaq, böyük ağ vağ, ala ördək, yaşılbaş ördək, anqut, fitçi cürə, dalğıc, marek, ağquyruq dəniz qartalı, qamışlıq belibağlısı, ağquyruq çökük burun, cüllüt, qaratirinqa, çəmən və iri arıquşu, imperator qartalı, bülbül, bildirçin, kəklik, dovdaq, durna, torağayı, leylək, Suriya ağacdələni, qaratoyuq və s. heyvan və quş növləri vardır.

Düzənlik ərazilərində canavar və çaqqala, Kür qırağı ərazilərdə isə tülkü və vəhşi pişiklərə rast gəlinir.

Kürsəngi və Kürovdağ dağlarında mağaralar, Babazanlı dağında ısə müalicə əhəmiyyətli istisu mövcuddur. Kür çayının sahilini Tuqay meşələri bəzəyir. Bala Kür (Aqquşa) çayınin sahili səhərlər duman qalxanda çox mənzərəli olur. Dünyanın ən şor bulağı Şır-Şır da Salyandadir.

İqlimi

Yayı çox quraq keçən mülayim–isti iqlimi var. Orta temperatur qışda 8,5 °C, yayda isə 33,5 °C-dir. İllik yağıntı 250–400 mm.-dir. İlin ən soyuq gunləri yanvarın axırlarında (-1 °C, -5 °C), ən isti günləri isə avqustun axırı və sentyabırın əvvəlinə (43 °C) təsadüf edir. Salyanda qədimdən sentyabrın isti gunlərinə "qora bişirən", "ceyranı kölgəyə qaçıran", "pambıq istisi" və bu kimi başqa adlar qoyulmuşdur.

İri yaşayış məntəqələri

Plastik yaşayış massivi,Stansiya yaşayış massivi, Babazanlı kəndi

Əhalisi

Görkəmli şəxsləri

• Şeyxülislam Axund Məhəmmədəli Hüseynzadə - Qafqazın ilk şeyxülislamı
• Axund Mirbağır Ağa Ağazadə — 1937-ci ilin repressiya qurbanı, böyük övliya, görkəmli din xadimi.
• Əli bəy Hüseynzadə — böyük Azərbaycan ədibi, ədəbiyyat tənqidçisi filosof, XX əsr Türk-Azərbaycan ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri.
• Xəlil Rza Ulutürk — şair, tərcüməçi, Azərbaycanın xalq şairi.
• Həsən Məmmədov — aktyor, Azərbaycanın xalq artisti.
• Əliağa Kürçaylı — şair, dramaturq, tərcüməçi.
• Məhərrəm Dadaşov – Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (1941-1945)
• Qulu Əsgərov — Azərbaycan müğənnisi. Tanınmış xanəndə və pedaqoq.
• Vaqif Axundov — Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin rəisi, general-polkovnik.
• Əliağa Hüseynov — Azərbaycan Respublikası Milli Məclisin deputatı, ehtiyyatda olan general-leytenant.

İqtisadi xarakteristikası

Ağ balıq,nərə

Rayonun kənd təsərrüfatının əsasını pambıqçılıq, taxılçılıq, tərəvəzçilik və heyvandarlıq təşkil edir. Quru subtropik meyvəçilik, bostançılıq da mühüm kənd təsərrüfatı sahələridir. Salyan rayonunda plastik kütlə emalı, pambıqtəmizləmə və kərpic istehsalı zavodları fəaliyyət göstərir.

Vaxtilə rayonda böyük balıqçılıq təsərrüfatları olub. Hazırda isə respublikada realizə olunan balıq məmulatlarının böyük bir hissəsi Salyanın payına düşür. Salyan rayonu ərazisində, Kür çayından ovlanan ağ balıq və nərə qeyri-adi dada və ləzzətə malikdir. Ümumiyyətlə, mütəxəsislərin və qurmanların yekdil rəyinə görə Salyan rayonunda tutulan ağ balıq və nərə balığı dünyada ən dadlısı sayılır. Burada istehsal olunan qara kürü haqqında isə əfsanəyə çevrilmiş söhbətlər gəzməkdədir. Salyanda istehsal olunan qara kürü bütün dünyada ən baha satılan kürüdür.

Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri

Rayonda "Qələbə" qəzeti fəaliyyət göstərir. (Təsisçilər-Salyan RİH və qəzetin jurnalist kollektivi)

Kür çayı

Köhnə su qülləsi (1943)

Ölkə əhəmiyyətli abidələr

I Babazanlı yaşayış yeri (e.ə. I minillik);

Marışlı yaşayış yeri (XI-XV əsrlər);

Marışlı nekropolu (e.ə II minillik);

Kürsəngi küp qəbirləri nekropolu (e.ə II–e. III əsrlər);

Kürsəngi küp qəbirləri nekropolu (e.ə II–e. III əsrlər);

Mahmudabad yaşayış yeri (I-III əsrlər);

Mahmudabad küp qəbirləri nekropolu (I-II əsrlər);

Noxudlu yaşayış yeri (e.ə II minillik).

Yerli əhəmiyyətli abidələr

Salyan yaşayış yeri;

II Babazanlı yaşayış yeri;

Qırxçıraq yaşayış yeri;

Yuxarı Xalac yaşayış yeri;

Əndovan yaşayış yeri;

Xurşud yaşayış yeri;

Xurşud nekropolu;

Arbatan yaşayış yeri;

Şorsulu nekropolu;

Bəydili yaşayış yeri;

Qarabağlı yaşayış yeri.

Mətbəx

Salyan təndiri

Salyan təndir çörəyi

Salyan mətbəxi öz koloritinə, zənginliyinə və dadına ğörə Azərbaycan

kulinariyasında mühüm yerlərdən birini tutur. Salyanın yerləşdiyi coğrafi

ərazi və isti iqlimi onun mətbəxinin formalaşmasında böyuk rol oynamışdır.

Belə ki yay aylarının isti günlərində ən çox şor balıq və qatiğdan hazirlanmış ovduğ

deyilən içkiyə ustünlük verilir.

Salyan mətbəxinin əsasını balıq xörəkləri təşkil edir.Ana Kürun və Xəzərin bol

balıq məhsulları Salyanın kulinariyasına inanılmaz dərəcədə təsir göstərmişdir.

Çətin 2-ci elə yer tapmaq ola ki,orada balığı Salyandakı kimi dadli və profesionallığla

bişirib hazirlasinlar.

Azərbaycanın ən müxtəlif guşələrindən,əsl təndir balığını,

nərə kababını,baliq buğlamasını,dolma balığını dadmaq üçün Salyana

gəlirlər.

Baliq xörəkləri ilə bərabər cücə çığırtması, pomidor çığırtması,narnumuru da

xüsusi zövqlə hazırlanır.

Salyan təndir çörəyi,Salyan nabatı, arağnanə(ovşala), külçə, da çox yerdə məhşurdur.

Şəkillər

• 
• 
• Fayl:Salyan1.jpg
• Fayl:Salyan4.jpg
• 
• 
• 
• Fayl:Kur 046.jpg

Xarici keçidlər

• Salyan (Salyani / Saljan) ingilisce
• Salyan
• Salyan azerbaycan dilinde