Xəritə: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k tire
k r2.7.1) (Bot redaktəsi əlavə edilir: ckb:نەخشە
Sətir 119: Sətir 119:
[[bs:Karta]]
[[bs:Karta]]
[[ca:Mapa]]
[[ca:Mapa]]
[[ckb:نەخشە]]
[[cs:Mapa]]
[[cs:Mapa]]
[[cy:Map]]
[[cy:Map]]

18:51, 4 mart 2012 versiyası

Dünyanın fiziki xəritəsi

Coğrafiya xəritəYer səthinin bütövlükdə və ya onun böyük hissələrinin (Məsələn: materiklərin, okeanların, dənizlərin, dövlətlərin və s.) kiçik miqyaslı təsviridir. Yer səthinin, onun üzərində olan obyektlərlə birlikdə kiçildilmiş, ümumiləşdirilmiş şərti işarəli təsvirinə coğrafiya xəritəsi deyilir. Xəritə təhrifli, lakin riyazi təsvirdir.

Xəritə ümumiləşdirilmiş təsvirdir. Miqyas kiçildikcə obyektlərin sayı azalır. Bəzən bir neçə oxşar kiçik obyektlər ümumiləşdirilərək bir şərti işarə ilə verilir.

Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq, orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumuləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya deyilir.

Təsnifatı

Fayl:GEO Globe.jpg
Qlobus

Ərazi əhatə etməsinə görə xəritələri 3 qrupa bölürlər:

  • Dünya və yarımkürələrin xəritələri
  • Materik və okeanların xəritələri
  • Dövlətlərin və onların hissələrinin xəritələri

Məzmununa görə xəritələr ümumcoğrafi və tematik xəritələrə bölünürlər.

  • Ümumcoğrafi xəritələrdə – yer səthinin ümumi mənzərəsi əks etdirilir.
  • Tematik xəritələrdə – hər hansı bir təbii komponent hadisə daha aydın təsvir olunur. (Məsələn: iqlim, geoloji)

Xəritələr bir çox xüsusiyyətləri ilə özünəməxsusluq yaradır. Miqyasına görə xəritələri şərti olaraq 3 qrupa bölünür:

  1. Miqyası 1:200000 və ondan böyük olan (1:500000, 1:25000, 1:10000) xəritələrə böyük miqyaslı.
  2. Miqyası 1:200000-dən 1:1000000-dək orta miqyaslı.
  3. Miqyası 1:1000000-dan kiçik olanlara kiçik miqyaslı xəritələr deyilir.

Xəritə riyazi əsaslı təsvirdir

Xəritə tərtib etmək üçün əvvəl Yer planetinin forma və ölçüləri təyin olunur, planetin fiziki səthi həndəsi baxımdan öyrənilir, formaca “geoid” olan Yer planeti həndəsi fiqur olan Yer ellipsoidi ilə əvəz olunur. Daha sonra riyazi metodlarla yer ellipsoidi müstəvi üzərinə köçürülür. Xəritənin hər bir nöqtəsinə Yer üzərində yalnız bir nöqtə uyğun gəlir.

Xəritələrin riyazi əsasə olan ondan istifadə imkanlarını genişləndirir.

Xəritə yer səthinin şərti-işarəli obrazlı təsviridir

Hər hansı xəritəni tərtib etmək üçün ilk növbədə təsvir olunacaq ərazinin və oradakı obyektlərin cöğrafi məzmunu öyrənilir. Çünki, xəritədə bütün məlumatlar və təsvirlər kartoqrafik işarələrlə verilir. Belə təsvirlər qəbul olunmuş şərtlərə əsasən müəyyən məna verir. Xəritəni şərti işarələr toplusu da adlandırmaq olar. Şərti işarələrin mənasını xəritənin leqendasında, yəni şərti işarələr kitabında tapmaq olar.

İzoxətlər üsulundan istifadə etməklə ərazidə havanın temperaturunun, təzyiqinin, yağıntıların paylanmasının, buxarlanmanın miqdarının və s. təsvir etmək üsulları ilə tanış olmusunuz.

Areal üsulu ilə isə hər hansı bitki, heyvan növünün yayıldığı sahələri təsvir etmək mümkündür. Hərəkət üsulu isə daha çox məlumatverici xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, küləklərin, hava kütlələrinin, səyahətçilərin marşrut xətləri və s. mətn olmadan müəyyən edilir. Nöqtələr üsulu isə obyektin həm yayılma arealı, həm də kəmiyyət göstəricisi haqqında məlumar verir.

Xəritə ümumiləşdirilmiş təsvirdir

Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumiləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya (ümumiləşdirmə) deyilir.

Xəritələrin tərtib edilməsi kartoqrafik – proyeksiyalar

Qlobus meridian və paralellərin yaratdığı dərəcə torunu, xəritə üzərindəki coğrafi enlik və uzunluğun əmələ gətirdiyi kartoqrafik şəbəkəyə çevirmənin riyazi üsulu kartoqrafik proyeksiya adlanır.

Proyeksiyalar hamısı təhriflidir – onların birində ölkənin ölçüləri, digərlərində isə forması həqiqətə uyğun olmur.

İstifadə olunan köməkçi həndəsi səthdən asılı olaraq kartoqrafik proyeksiyalar dörd sinifə bölünürlər:

a) silindrik proyeksiyada qlobus ekvator boyu silindirə toxunur.
b) konus proyeksiyasında qlobus hər hansı paralel üzrə konusa toxunur. Toxunma xəttində bütün təhriflər sıfıra bərabər olur. Ona görə də belə xətlər sıfır təhrifli xətlər adlanır.
c) azimutal proyeksiyada kürənin hər hansı bir nöqtəsi müstəviyə toxunur.

Baş və xüsusi miqyas

Xəritə tərtib edərkən onun proyeksiyasını hesablamaq və qurmaq üçün istifadə edilən miqyasa baş miqyas deyilir. Xəritənin istənilən nöqtəsində kiçilmənin həqiqi nisbətini yəni, xüsusi miqyası hesablamaqla, xəritədəki obyektlərin və məsafələrin Yer üzərindəki həqiqi ölçülərini təyin etmək olar.

Xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı

Xəritələr xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif edilirlər.

  • Miqyasına görə xəritələrin təsnifatı.
  • Ərazi əhatə etməsinə görə xəritələrin təsnifatı.

Onlar üç qrupa bölünürlər:

    • Dünya və yarımkürələrin xəritələrin xəritələri Yer səthinin bütövlükdə təsvir edildiyi xəritələrə aiddir.
    • Materik və okeanların, habelə onların böyük hissələrinin xəritələri adətən müəyyən bir regionu əhatə edir.
    • Dövlətlərin və onların hissələrinin xəritələrində daha kiçik ərazilər təsvir edildiyinə görə miqyas orta və böyük olur, coğrafi obyektlərin təsvirləri daha dəqiq göstərilir.
  • Məzmununa görə coğrafiya xəritələrini təsnifatı.

Məzmununa görə xəritələri iki böyük qrupa ayırırlar:

Ümumcoğrafi xəritələrdə Yer səthinin ümumi mənzərəsi əks etdirilir.Bu xəritələrin coğrafi məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir: 1) su obyektləri, 2) relyef, 3) bitki və torpaq örtüyü, 4) yaşayış məntəqələri, 5) yollar və rabitə vasitələri, 6) siyasi-inzibati,ictimai-iqtisadi obyektlər.

Ümumcoğrafi xəritələrin məzmunu daim təkmilləşdirilsə də,onlar adətən üç qrupa bölünürlər:

  • topoqrafik(1:10000-1:200000)
  • İcmal topoqrafik(1:200000-1:1000000)
  • ictimai(1:1000000-dan kiçik)
  • Tematik xəritələrdə hər hansı bir təbii komponent, hadisə (məsələn: metallurgiya sənayesi,oqlim,geoloji və s.) daha müfəssəl və konkret olaraq təsvir olunur. Belə xəritələrin adı, məzmunu, mövzusu müxtəlif olub yalnız bir məlumatı verir.

Bir-biri ilə əlaqəsi olan bir neçə müxtəlif komponentlərin və ya hadisələrin təsvir kompleks xəritələrdə əks olunur.

Topoqrafik xəritələr

Mövzunun əvvəlində qeyd edildi ki, ümumcoğrafi xəritələr adətən iri miqyasda tərtib olunur və onları topoqrafik xəritələr adlandırırlar.

Xəritə vərəqində kartoqrafik təsvirin,əlavə məlumatların və başqa elementlərin yığcam şəkildə yerləşdirilməsinə xəritənin kompanovkası deyilir.

Su obyektləri – Hidroqrafik obyektlər (göllər, su anbarları, sahil xətləri, çaylar, kanallar, bulaqlar və s.) mavi rənglə, çox müfəssəl təsvir olunurlar.

Bitki örtüyü yaşıl rənglə təsvir olunur. Topoqrafik xəritələrdə hətta meşənin çeşidi (qurumuş, cavan və s.) tərkibi (enli iynəyarpaq) şərti işarələrlə, meşədə üstünlük təşkil edən ağacların adı isə ixtisarla verilir.

Qrunt işarələri topoqrafik xəritələrdə bataqlığın, şoranlığın və qumluqların şərti işarələri ilə göstərilir.

Yaşayış məntəqələri şəhər, qəsəbə, kəndlər daimi və müvəqqəti yaşayış yerlərinə bölünməklə təsvir olunur.

Yollar və rabitə vasitələri topoqrafik xəritələrdə xətti və miqyassız şərti işarələrlə təsvir olunur.

Topoqrafik xəritələrdə təbii şəraitin ən əsas elementlərindən biri olan relyef orizontallar təsvir olunur[1].

Mənbə

  1. “Təbiətşünaslığın əsasları” kursunun predmet və vəzifələri

Həmçinin bax

Şablon:Link FM