Abbasilər

Abbasilər (Ərəbcə: العبّاسيّون; al-'Abbāsīyūn, Farsca: عباسیان 'Abbāsīyān), Əməvi xanədanından sonra başa gələrək İslam Dövlətinin rəhbərliyini və xəlifəliyi əlində tutan xanədan.

Həzrəti Muhəmməd Peyğəmbərin(s)(ə) Ölümündən (632) sonra, İslam dünyasını Hulefanı Raşidin deyilən dörd xəlifə və ardından da Əməvilər (661-750) idarə etdi. Əməvilər, Əlinin öldürülməsiylə rəhbərliyi ələ keçirmişdilər. Əməvilərin iqtidardan enişləri də eyni şəkildə qanlı oldu. Həzrəti Muhəmməd Peyğəmbərin(s)(ə) əmisi Abbas ibni Əbdülmütəllibin soyundan gələn Abbasilər, Əməvi rəhbərliyinə qarşı qiyam qaldıraraq 750-ci ildə xəlifəliyi və iqtidarı ələ keçirdilər. Bu tarixdən başlayaraq Abbasilər 1258-ci ilə qədər İslam dünyasının böyük hissəsinə suveren oldular. İlk Abbasi xəlifəsi Əbul-Abbas Səffah (750-754) idi. 754-ci ildə qardaşı Mənsur (754-775) onun yerinə keçdi. Bu iki xəlifə dövründə orduda Türk və İran mənşəlilər əhəmiyyətli vəzifələr üstələndilər. Mənsur, 762-ci ildə paytaxtı Şamdan Bağdada daşıdı. Mənsurdan sonra sıra ilə Mehdi (775-785) və Hadi (785-786) xəlifə oldular. Abbasi Dövləti Mənsurun nəvəsi Harun Rəşid (786-809) dövründə ən geniş sərhədlərinə çatdı. Harun Rəşid, Min bir Gecə Nağıllarına mövzu olan görkəmli səltənətini Bərməki ailəsinə borclu idi. Bu ailədən Yəhya Bərməki və iki oğlu, vəzir olaraq Abbasi Dövlətini 17 il boyunca həqiqətən idarə etdilər. Harun Rəşidin oğulları Əmin (809-813), Məmun (813-833) və Mötəsim (833-842) atalarının siyasətlərini davam etdirdilər. Anası Harun Rəşidin Türk əslli bir nökəri olan Mötəsim Türklərdən xüsusi bir əsgəri güc qurmuşdur, Türk ünsürləri rəhbərlikdə əhəmiyyətli vəzifələrə gətirmişdir. Daha sonra bu əsgəri gücün Bağdaddakı varlığı bəzi narahatlıqlara səbəb olduğundan Samirrə adıyla yeni bir şəhər qurduraraq dövlət mərkəzini oraya daşıdı. 838-ci ildə Mötəsim Anadoluya Bizans üzərinə bir səfər təşkil etmiş, ordusunun bir qolu Bizans imperatoru Theofilos və ordusunu "Anzin Döyüşü" adı verilən bir vuruşmada böyük məğlubiyyətə uğratmış, Bizansın ikinci böyük şəhəri Amoriomu əhatə edib əlinə keçirmiş və Abbasi orduları İznik şəhərinin yaxınlarına qədər irəliləmişdir. Yerinə keçən oğulu Vasiqin (842-847) dövründə Türk əmrləri əsgəri işlərin yanında yönetsel mövzularda daha təsirli oldular. Vasiqin ölümündən sonra Abbasi Dövləti parçalanma müddətinə girdi. Abbasi torpaqları üzərində Tahirilər, Samanilər, Qaraxanlılar, Fatimilər, Tolunoğulları və Həmdənilər kimi müstəqil dövlətlər quruldu. İranda hökm sürən Büveyhiler, 945-ci ildə Bağdada suveren oldular. Bundan sonra Abbasi xəlifələri Büveyhilerin icazəsiylə başda qala bildilər. Xəlifə Qaimin (1031-1075) çağırışı üzərinə Böyük Səlcuqlu Dövləti Hökmdarı Toğrul, 1031-ci ildə Büveyhileri Bağdaddan çıxardı və Abbasilərə yenidən möhtərəmlik qazandırdı.

Nə var ki Abbasilər köhnə əsgəri güclərinə çata bilmədilər və Mustazhir dövründəki Səlib yürüşləri qarşı müvəffəqiyyətli ola bilmədilər. Böyük Səlcuqlu Dövlətinin parçalanmasıyla birlikdə Abbasilər yenidən gücünü itirdi. Çingiz Xanın nəvəsi Hulagunun rəhbərliyindəki İlhanlılar 1258-ci ildə Bağdadı yandırıb yıxdılar, Xəlifə Mustasımı və tutduqları xanədan üzvlərini öldürdülər. Beləcə 508 illik Abbasi Dövləti sona çatdı. İlhanlı hökmdarı Hulagu Xan Bağdadda içlərində on minlərlə əlyazması olan kitabxanaları yandırıb yıxdırmışdır. Geri qalan kitabları da Dəclə çayına atdırmışdır. Əsərlərin mürəkkəbi suya qarışmış və Dəclə çayı günlərlə bulanıq axmışdır. Xəlifə Zahirin oğulu Əhməd Misirə qaçdı və orada Memluk Sultanı Baybarsın qoruması altında Mustansır adıyla xəlifə elan edildi (1261). Misir Abbasi xəlifəliyi, siyasi və əsgəri səlahiyyətdən məhrum, tək dini nüfuzu olan bir təşkilat idi. Osmanlı Padşahı Yavuz Sultan Səlim 1517-ci ildə Misir torpaqlarına girərək, xəlifənin səlahiyyətləri ilə Müqəddəs Əmanətləri götürdü və Misir Abbasi xəlifəliyinə son verdi. Abbasilərdə dövlət təşkilatlanması, "Divan" adı verilən və dəyişik sahələrdə vəzifələr boynuna götürən rəsmi qurullara söykən/dözürdü. maliyyəsinin ana gəlir qaynağı isə torpaq vergisi idi. Xalqdan toplanan zəkat da əhəmiyyətli bir gəlir qaynağı idi. Vergi gəlirlərinin böyük hissəsi orduya və mütərəqqilik işlərinə ayrıldı. Xəlifə Ömərin dövründə qurulan divanı inkişaf etdirdilər. Divanı, dövlət rəhbərliyində ən təsirli təşkilat halına gətirdilər. Dövlət və məmləkət problemləri, əvvəl divanda görüşülərək divanın təklif etdiyi həlləri tətbiq edərdilər.