Ümumdünya cazibə qanunu: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k r2.7.3) (Bot redaktəsi silir: fi:Painovoima#Newtonin laki vetovoimasta
Legobot (müzakirə | töhfələr)
k Bot: Migrating 54 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q134465 (translate me)
Sətir 50: Sətir 50:


[[Kateqoriya:Fizika]]
[[Kateqoriya:Fizika]]

[[ar:قانون الجذب العام لنيوتن]]
[[be:Закон сусветнага прыцягнення]]
[[be-x-old:Клясычная тэорыя прыцягненьня Ньютана]]
[[bg:Закон за всеобщото привличане]]
[[bn:নিউটনের মহাকর্ষ সূত্র]]
[[ca:Llei de la gravitació universal]]
[[cdo:Uâng-iū īng-lĭk dêng-lŭk]]
[[ckb:یاسای ڕاکێشانی گەردوونی]]
[[cs:Newtonův gravitační zákon]]
[[cy:Deddf disgyrchedd cyffredinol Newton]]
[[de:Newtonsches Gravitationsgesetz]]
[[el:Νόμος της παγκόσμιας έλξης]]
[[en:Newton's law of universal gravitation]]
[[es:Ley de gravitación universal]]
[[et:Gravitatsiooniseadus]]
[[fa:قانون جهانی گرانش نیوتون]]
[[fr:Loi universelle de la gravitation]]
[[ga:Dlí na himtharraingthe]]
[[hi:न्यूटन का सार्वत्रिक गुरुत्वाकर्षण का सिद्धान्त]]
[[hu:Newton-féle gravitációs törvény]]
[[id:Hukum gravitasi universal Newton]]
[[it:Legge di gravitazione universale]]
[[ja:万有引力]]
[[ka:მსოფლიო მიზიდულობის კანონი]]
[[kk:Бүкіл әлемдік тартылыс заңы]]
[[ko:만유인력의 법칙]]
[[lt:Niutono gravitacijos dėsnis]]
[[mk:Њутнов закон за гравитација]]
[[ml:ഐസക് ന്യൂട്ടന്റെ ഗുരുത്വാകർഷണ നിയമം]]
[[mr:न्यूटनचा वैश्विक गुरुत्वाकर्षणाचा नियम]]
[[ms:Hukum kegravitian semesta Newton]]
[[nl:Gravitatiewet van Newton]]
[[no:Newtons gravitasjonslov]]
[[oc:Lei de la gravitacion universala]]
[[pl:Prawo powszechnego ciążenia]]
[[pms:Laj ëd gravitassion universal]]
[[pnb:نیوٹن دا کھچ دا قنون]]
[[pt:Lei da gravitação universal]]
[[ro:Legea atracției universale]]
[[ru:Классическая теория тяготения Ньютона]]
[[si:ගුරුත්වජ ක්ෂේත්‍රය]]
[[simple:Newton's law of universal gravitation]]
[[sk:Gravitačný zákon]]
[[sl:Splošni gravitacijski zakon]]
[[sr:Универзални закон гравитације]]
[[sv:Newtons gravitationslag]]
[[ta:நியூட்டனின் ஈர்ப்பு விதி]]
[[te:న్యూటన్ విశ్వగురుత్వాకర్షణ సిద్ధాంతం]]
[[th:กฎความโน้มถ่วงสากล]]
[[tr:Newton'ın evrensel kütleçekim yasası]]
[[uk:Закон всесвітнього тяжіння]]
[[ur:نیوٹن کا قانون عالمی ثقالت]]
[[yo:Òfin ìṣèfà àgbálá-ayé Newton]]
[[zh:牛顿万有引力定律]]

09:29, 9 mart 2013 versiyası

Nyutonun ümümdünya cazibə qanunu

Ümumdünya cazibə qanunu — məşhur ingilis fiziki İsaak Nyutonun təklif etdiyi qanuna görə aralarındakı məsafə , kütlələri olan iki maddi nöqtə bir- birini kütlələrinin hasili ilə düz,aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvə ilə cəzb edir:

Qravitasiya sabiti – kütlələri 1 kq, aralarındakı məsafə 1 metr olan iki bircins kürə arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabər olan sabitdir, G= м³/(кq с²).

Nyutonun cazibə qanunun xüsusiyyətləri

Ümumi halda ρ maddəsinin sıxlığı qaydasız yarananda, φ Puasson təniуinə uyğun gəlir :
Tənliyin həlli belə götürülür:
rdV həcminin elementi ilə φ potensialı heablanan nöqtə arasındakıməsafədir. С — təxmini görtürülən məlum rəqəmdir.
  • kütləli maddi nöqtənin qravirasiya sahəsinə təsir edən cəzbetmə qüvvəsinin hesablama tənliyi:
  • Kürəvi simmetrik həcm həcmin mərkəzində yerləşən maddi nöqtə qədər cəzbetmə yaradır.
  • Böyük kütləli həcm tərəfindən yaradılan qravitasiya sahəsindəki maddi nöqtənin trayektoriyası Kepler qanunu ilə hesablanır.

Tarixi arayış

Ümüdünya cazibə qanunu ideyası Nyutona qədər də bir sıra görkəmli alimlər tərəfindən irəli sürülmüşdü. Bu barədə Epikür, Pyer Qassendi, İohan Kepler, Borelli, Rene Dekart, Roberval, Xristian Hüygens və başqaları öz fikirlərini bildirmişdilər. Kepler hesab edirdi ki, cazibə Günəşə qədər olan məsafəyə əks proporseonaldır; Dekart bildirirdi ki, cazibə fəzada olan küləklərin nəticəsidir. Düzgün fikirlər də rast gəlinirdi; Nyuton "Başlanğıc" əsərində özündən əvvəl bu mövzuya toxunan və düzgün nəticəyə gələn İsmael Bulliald, Rena KristoferRobert Hukun adını çəkir.[1] Buna baxmayaraq Nyutona qədər heç kim cəzbetmə qanununu və planetlərin hərəkəti qanununu( Kepler qanunu) onun qədər aydın və riyazi şəkildə izah edə bilməmişdi.

İ.Nyuton 1687ci ildə özünün möhtəşəm Natural fəlsəfənin riyazi əsasları əsərində o dövrdə məlum olan emprik Kepler qanununa əsaslanaraq cəzbetmə qanununu hazırladı. O göstərdi ki:

  • planetlərin hərəkəti isbat edir ki, mərkəzi qüvvə vardır ;
  • mərkəzi cəzbetmə qüvvəsi elliptik orbit yaradır.

Nyutonun nəzəriyyəsinin əvvəlki alimlərin hipotezindən bir sıra kəskin fərqləri vardır. O tək formul təklif etməyərək, həm də aşağıdakı qanunların mükəmməl riyazi modelini işləyib hazırladı:

Ümumilikdə bu üç qanun göy cisimlərinin mürəkkəb hərəkətini tədqiqatı üçün tam kifayət edir. Onun əsasında fəza mexanikası elmi yaradıldı. Albert Eynşteynə qədər bu modelə dəyişiklik edən olmadı. Baxmayaraq ki, modelin riyazi aparatına xeyli dəyişiklik etmək lazım gəlirdi.

Nyutonun nəzəriyyəsi heç də heliomərkəzçilik deyildi. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, planetlər Günəş ətrafında deyil, ümumi mərkəz ətrafında hərlənirlər. Belə ki, tək Günəş deyil, planetlər də Günəşi cəzb edir. Həmçinin planetlərin də bir – birinə təsirini nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Müəyyən dövrdən sonra elmi arşdırmalar nəticəsində aydınlaşdı ki, ümumdünya cazibə qanunu ilə göy cisimlərinin hərəkətini dəqiqliklə hesablamaq olar.

Bununla belə bu qanunla bir sıra halları izah etmək olmur. Qanunun fiziki deyil, riyazi qanun olduğu hiss edilir. Beləki, cazibə qanunu hansı mexanizmlə planetlər arasındakı fəzanı keçir və o ani baş verir. Həmçinin kainat sonsuz və göy cisimləri arasında materiya yoxdursa, qravitasiya necə baş verir. Son dövrlərdə Merkurinin nəzəri və müşahidə yerdəyişmələri arasında müəyyən fərqlər vardır.

Nyutondan sonra iki yüz il ərzində fiziklər onun cəzbetmə qanunun təkmilləşdirilməsi üzərində çalışıblar. Bu ancaq 1915-ci ildə Albert Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi yarandıqdan sonra mümkün oldu. Bununla da Nyuton nəzəriyyəsinin çətinlikləri özünə cavab tapdı. Aydın oldu ki, Nyuton nəzriyyəsi iki şərt daxilində mümkün olur:

  1. Tədqiqat sistemində qravitasiya potensialı düşünülən qədər çox deyil ( çox azdır ).
  2. Bu sistemdə hərəkət sürəti işıq sürətinin cüzi hissəsini təşkil edir.

Ədəbiyyat

  1. Isaac Newton: "In experimental philosophy particular propositions are inferred from the phenomena and afterwards rendered general by induction": "Principia", Book 3, General Scholium, at p.392 in Volume 2 of Andrew Motte's English translation published 1729.

İstinadlar

  1. Xristian Hüygensə görə,dairəvi hərəkətdə mıərkəzəqaçan qüvvə (uyğundur) , burada — obyektin sürəti, — orbitin radiusu. Ancaq , burada — dövretmə periodu, belə ki . Keplerin 3-cü qanununa görə, , ona görə də , buna görə də son nəticə: .