İran yaylası: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Addbot (müzakirə | töhfələr)
k Bot: Migrating 31 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q237660 (translate me)
Sətir 4: Sətir 4:


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Dilçi və tarixçi alimlər hələ də bir suala cəvab vermədə yekdil fikrə gələ bilməyiblər, o da qədim [[Şumer]], [[Elam]], [[Akkad]] və Hatt dillərində rastlanan çoxsaylı türk sözlərinin bu dillərə haradan və necə yol tapmısı məsələsidir. Bəzi alimlər hətta Şümer dilindəki türk sözlərinin çoxluğunu nəzərə alaraq Şumerləri türk adlandırmışlar. Əldə olan faktlar isə, nə qədər qəribə olsa da, İran yaylasına işarə etmkdədir.


Cənub-qərb, Cənubi Asiya və Qafqazda olan coğrafi bir termindir. Bu yayla, Ərəbistan və Hindistan yaylası arasında qalan Avrasiya yaylasının qərbdə Zaqros dağları, şimalda Xəzər dənizi və Kopet Dağları, cənubda Hörmüz Boğazı, Oman dənizi və şərqdə Hinduquş dağları arasında qalan bir hissəsidir.
Məlumat üçün bildirək ki, sözügedən ərazilərdə indiyədək aparılmş arxeoloji qazıntı işlərinin böyük əksəriyyəti əsasən avropalılar tərəfindən aparılmış, onlar isə burada həmişə ari izi axtarmağa üstünlük vermiş, burada olan türk izilərini görə bilməmiş və ya görmək istəməmişlər.

Bu izlərdən biri İran yaylasının müxtəlif yerlərindən tapılan və üzərlrində həndəsi fiqurları xatırladan yazı nümunələri olan gil lövhələrdir. Fonetik yazı növü olduğu ehtimal edilən bu yazıları indiyədək oxumaq və hansı dilə mənsub olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olmayaıb. Bəzilri onların proto-Elam yazıları olduğunu iddia etmiş, amma bu fikirlərini sübut edə bilməmişlər. Bu fikir bizə inandrıcı görünmür, çünki, tapılan yazı nümunələri tarixi Elam ərazısındən çox-çox uzaqlarda aşkar edilmişdir. Əslində [[Elamlılar]] [[Mixi yazısı|mixi əlifba]]dan öncə xətti (Linear) əlifbadan istifadə etmişlər və əlifbanın işarələri Akad-Elam bilinqvası sayəsində Alman alimi Walter Hinz tərəfindən müəyyən qədər çözülmüşdür, amma bunu da tam dəqiqliklə söyləmək olmaz. Bu yazı növündən kifayət qədər nümunələr əldə edilmiş və onların bir qismi, zəif ehtimal da olsa, oxunmuşdur. Amma digər bölgələrdə tapılan yazı lövhələrinin işarələrinin proto-Elam əlifba və yazılarına qətiyyən oxşarlığı yoxdur və başqa bir mədəniyyətə və çox güman ki, Şumer və Elam mədəniyyətlərindən daha öncəyə aiddirlər.

Sialk, Yanmış Şəhər, Konar Sandal kimi tarixi yerlərdən tapılan yazılı lövhələrin mətnləri bu günə kimi oxunmamış və hələ də sirr olaraq qalmaqdadır. Burada mən bu yazıların bir hissəsinə aydınlıq gətirmək istəyirəm və onların proto-Türk yazısı olduqlarına dair sübutlarımı ortaya qoymağa çalışacağam. Üzərində dayanacağım lövhə İran yaylasının cənub-şərqindən, Ciroft şəhərinin yaxınlığındakı Konar Sandal kəndindən tapılmışdır. Burada 10 ilə yaxın bir müddət ərzində arxeoloji qazııntılar aparılmış və bir çox qiymətli tarixi material əldə edilmişdir və sözügedən materialları bu mədəniyyətin daşıyıcılarının şumerlərlə çox sıx mədəni-ticari əlaqədə olduqlarını sübut etməkdədir. Daş heykəllər, yonma qablar və saxsı qabların üzərində olan naxışların motivləri Türk və Şumer incəsənətınə xas motivlərlə çox yaxındır və hətta üst-üstə düşür.

Sözügedən mədəniyyəti araşdıran əslən Təbrizli arxeoloq Yüsif Məcidzadə onu Şumer mətnlərində “Aratta” kimi adı çəkilən bir əski dovlətin şəhər qalıqları hesab edir və tarixi “Aratta”nin məhz bura olduğunu bildirir. Halbuki, bir çox alimlərin də əski şumer mətnlərinə istinadan bildirdikləri kimi, Aratta indiki Güney Azərbaycan ərazisində olmuşdur. İngilis alimləri də Tovratda adı çəkilən “Ədən” bağları (cənnət) haqda hazırladəqları səndli filmdə “Aratta”nın [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisində olduğunu sənədlər və təkzibedilməz dəlillərlə ortaya qoymuşlar. Hər halda, qaynaqların azlığı bu sahədə qəti fikir yürütməyə mane olur.

Adı çəkilən ərazidə qazıntılar zamanı bir neçə yazılı lövhə əldə edilmişdir. Bu lövhələrin oxunması dünyada tanınmış elamşünas [[François Vallata]] tapşırılmışdı. O da, ondan başqa Pioter Stain Kler və Yakob Dahil kimi daha iki tanınmaş elamşünas bu yazıların Elamca olduqlarını söyləmişlər. Lakin hələ də onları Elam dilinin köməyi ilə çözə bilməmişlər. Ona görə çözə bilməmişlər ki, bu alimlər qədim türk yazıları ilə tanış deyillər.

Arxeoloq [[Yusif Məcidzadə]] isə onların proto-elamca olmadıqlarını düşünür. Çünki həmin yazılar qədim Elam sınırlarından çox geniş bir arealdan tapılmış və Elamın məlum ərazisi ilə uyğun gəlmir. Odur ki, bu yazıları proto-Elam adlandırmaqı səhv bilir. Alim onların proto-İran adlandırmasını təklif edir.


== Həmçinin bax ==
== Həmçinin bax ==

18:24, 17 iyun 2013 versiyası

Fayl:Iranian-Plateau.gif
İran yaylası

İran yaylası (fars. فلات ایران‎) — Ön Asiyanın ən böyük və ən geniş yaylası.

Tarixi

Cənub-qərb, Cənubi Asiya və Qafqazda olan coğrafi bir termindir. Bu yayla, Ərəbistan və Hindistan yaylası arasında qalan Avrasiya yaylasının qərbdə Zaqros dağları, şimalda Xəzər dənizi və Kopet Dağları, cənubda Hörmüz Boğazı, Oman dənizi və şərqdə Hinduquş dağları arasında qalan bir hissəsidir.

Həmçinin bax