Qaracadağ: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
kRedaktənin izahı yoxdur
kRedaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
[[Şəkil:AzqanS.jpg|250px|thumbnail|right]]
[[Şəkil:AzqanS.jpg|250px|thumbnail|right|Qaradağ əyaləti]]
{{Ərəblə|قاراداغ ماحالی}}
{{Ərəblə|قاراداغ ماحالی}}



17:58, 10 noyabr 2013 versiyası

Fayl:AzqanS.jpg
Qaradağ əyaləti

Şablon:Ərəblə

Qaradağ mahalı — İranda buyuk bir ərazidır. Qaradağ şimaldan Araz çayına cənubdan Təbriz şəhərinə, qərbdən Ərdəbilə, şərqdən Culfa ilə həmsərhəddir.

Qaradağın coğrafiyasıgeologiyası

Qaradağ regionu 38°24’-39°27’ şimal en dairəsi və 45°30’-47°30’ şərq uzunluq dairələri arasında yerləşərək, qərbdən şərqə doğru uzanır. Onun şimal sərhədi Araz çayı, qərb sərhədi Culfa-Mərənd avtomobil yolu, cənub sərhəddi Əhər çayı, şərq sərhədi isə Qarasu çayı boyunca keçir. Qaradağ regionu Araz çayı və qismən də Urmiya gölü (Acıçay) hövzəsində yerləşir. Əhər çayı tektonik çökəklikdə yerləşərək, qərbdən şərqə doğru axır və tektonik qırılma boyu inkişaf etmiş dərə vasitəsi ilə Qarasu çayına birləşir. Şərqdən qərbə doğru Qaradağın hündürlüyü artır və şimalda Kiçik Qafqaza qoşulur. Ümumiyyətlə, Qaradağ regionu dağlıq olub, düzənliklər, əsasən, Əhər çayı hövzəsində 1400 m yüksəklikdə Vərziqandan Noduza qədər davam edir. Əhər düzünün qərbində vulkanik süxurlar 450 km2 ərazidə yayılmışdır. Tektonik mənşəli çökəklikdə formalaşmış Əhər düzünün ərazisi təxminən 2566 km2-dir ki, bunun da 2/3-si əkin üçün yararlıdır. Orta illik temperatur 10.3°C-dir, aerotermik qradiyenti isə hər 100 metrə 0.55°C təşkil edir. İqlim şəraiti aridliyi ilə səciyyələnir. Plüvial dövrdə Əhər çökəkliyi tamamilə göl olmuş, dörüdüncü dövrdə baş verən vulkanizm nəticəsində burada vulkanik süxurlar geniş yayılmışdır. Qaradağ regionunun hidroqrafik şəbəkəsinin əsasını, qərbdən şərqə doğru, İri, Məlik, Hacılar, Kəringan, İlginə, Sötən, Mərzərud, Kəleybər, Selin, ƏhərQarasu çayları təşkil edir. Yalnız Əhər çayı qərbdən şərqə doğru axır, qalan çaylar, əsasən, cənub-şimal istiqamətlidir. Qaradağın dağlarının hündürlüyü yuxarıda qeyd edildiyi kimi, şərqdən qərbə doğru artır. Şərqdən qərbə doğru əsas zirvələri Qız qalası(dağ) (2009 m), Səhsən baş (2845 m), Zinqanlu (2896 m), Qaramut (2827 m), Qızıl (2712 m), Zidir (3173 m) və Kiyaməki dağlarıdır (3414 m). Cənubda isə Şivər (2506 m), Qabaq təpə (2802 m), Seyidlər (2661 m), Qəsəbə (2815 m), Dərbənd(dağ) zirvələri (3182 m) yerləşir. Qaradağın ən mühüm yaşayış məntəqələri Mərənd (182 min nəfər), Əhər (96 min nəfər), Kəleybər (92 min nəfər) və Culfa (52 min nəfər) şəhərləridir. Bunlardan əlavə, bir sıra kiçik şəhərlər, o cümlədən, Vərziqan, Xarvana, Siyəhrud, Xudafərin, Horand, Abış Əhməd inkişaf etmiş mərkəzlər sayılırlar. Əhər düzündən başqa Qaradağda Xudafərin, CulfaAslandüz düzənlikləri də vardır. Şimal yamacların orta meylliliyi 36-38°-dir. Qaradağın ən hündür nöqtəsi Kiyaməki dağıdır (3414 m). Müasir dövrdə Qaradağ regionu geoloji qalxmaya məruz qalır. Buna sübut kimi çay dərələrinin sürətli dib eroziyası nəticəsində dərinləşməsini göstərmək olar. Bu ərazidə sürüşmələr çox geniş yayılmışdır. Onların çoxu Leylabın şərqində və Rangölün cənub yamaclarının kənarlarında yayılmışlar. Regionun iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Burada əkinçilik, bağçılıq və heyvandarlıq inkişaf etmişdir. Bundan əlavə ərazidə geniş yayılmış faydalı qazıntılardan Kəleybər, Əhər və Süngündə nefelin, silikat, alüminium filizləri, qızılmis hasil olunur. Tədqiq olunan ərazinin təbii sərvətlərlə zənginliyi ilə əlaqədar olaraq burada müxtəlif vaxtlarda müəyyən tədqiqat işləri aparılmışdır. Emirkəbir dövründə hərbi məqsədlərlə mədən kəşfiyyatı tədqiqatları aparılmış, 1851-1860-cı illərdə doktor Pakub Edvard Polak, 1880-1910-cu illərdə rus Eştal Qaradağın geologiyası üzrə, 1937-ci ildə isə bir rus şirkəti tədqiqatlar aparmışdır. Eştal (1911), Bune (1929), Ontr-Holes (1934), Riben (1935), Ladam (1945) öz tədqiqatlarında Qaradağın geoloji xüsusiyyətlərini tədqiq etmişlər. Fransanın nüvə enerjisi komitəsinin üzvü Ziklor (1965) Qaradağda anormal radioaktivliyin ərazidə maqmatik və təmas metasomatik süxurların geniş yayılması ilə əlaqədar olduğunu müəyyən etmişdir. Bazin və Hobner (1969) Qaradağı metallogenik əyalət hesab edib və bu ərazilərdə, xüsusi ilə Qaradağın Şeyvər intruziv massivi regionunda faydalı qazıntıların axtarışı məqsədilə tədqiqatlar aparmışlar. Siand (1971) Qaradağ yüksəkliklərinin yaranmasını qədim plutonizmlə, daha doğrusu perm dövrünün granodioritləri ilə əlaqədar olduğunu qeyd etmişdir. Dəllaloğlu (1992) Qaradağın cənub ərazilərinin morfologiyasının paleoiqlim şəraiti ilə əlaqədar olduğunu qeyd etmişdir. Əli Molayi (1993) Qaradağ regionunun geoloji quruluşunun tədqiqində mühüm nəticələr əldə etmişdir. Əhər mis mədənçiliyi və sonra Süngün mis şirkətlərinin 1991-ci ildə fəaliyyətə başlamış və bunun da nəticəsində regionun relyefində müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Cəmşid Cidari (1998) 200 il ərzində bu regionda müxtəlif faydalı qazıntı (mis, alüminium filizləri və s.) yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı məqsədilə aparılmış tədqiqatlar haqqında ümumi və əsasən təsviri səciyyəli məlumat vermişdir. Tədqiqatçı müxtəlif mənşəli morfodinamiki proseslərin inkişafı və yayılmasında Əhər çayının aparıcı rol oynadığını qeyd etmişdir. O, ərazinin cənub sahələrində daha tez-tez baş verən sürüşmə proseslərinin (Əhər çökəkliyində) çay dərəsindəki böyük meyllilik və gilli süxurların geniş yayılması səbəbindən baş verdiyini göstərmişdir. İranın geoloji idarələri tərəfindən son 30 ildə Qaradağın geoloji xəritələri hazırlamış və Kansaran geoloji şirkəti 1989-1990 illərdə regionu ətraflı tədqiq etmişdir. Abbas Əmini (2001) Qaradağ batolitinin mənşəyini öyrənmişdir. Sərhəngzadə (2008) Qaradağ regionunun da daxil olduğu İran Azərbaycanının şimal hissəsində meteoroloji tədqiqatlar aparmışdır. Göründüyü kimi yalnız bir tədqiqat işi Qaradağın cənub hissəsinin relyefinə həsr olunmuşdur. Bu baxımdan dissertasiya işi Qaradağ regionun geomorfologiyasına həsr olunmuş ilk kompleks tədqiqat işidir.[1]

Qaradağın tarixi

border=none Əsas məqalə: Qaradağ vilayəti

Qaradağ şairləri

Aşıq Qurbani, Sarı Aşıq, Nəbatı, Aşıq Əli Kəlibəri, Qəsr Ahəri, Sərşar, Nəriman, Qaradağı, Əndəlib Qaracadağı, Hicəri, Salk, Aşıq Hüseyn Cavan, Sərraf, Bərz, Hərisi, Aşıq Əziz Şahnazi, Xuş Xəbər, Xavr, Məmmədli, Səttar, Düzəgün və s.

Həmçinin bax

Qeyd

  1. http://www.igaz.az/index.php/az/component/content/article/78-sas/430-qarada-silsil-si-v-traf-razil-rin-geomorfologiyasi

[1]