Yusif Məmmədəliyev: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k Qenberova Leyla tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Firuze-nesibli tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
{{Alim
{{Alim
|Adı = Yusif Məmmədəliyev
|Adı = Lovis Tovi
|Orijinal adı = Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev
|Orijinal adı = Lovis Tovi Yeqoroviç
|Şəkil = Y.H.Məmmədəliyev.jpg
|Şəkil = Y.H.Məmmədəliyev.jpg
|Şəkil miqyası = 200
|Şəkil miqyası =
|Şəkil məlumat =
|Şəkil məlumat =
|Doğum tarixi = {{doğum tarixi|1905|12|31}}
|Doğum tarixi =
|Doğum yeri = [[Ordubad şəhəri]], [[Naxçıvan]],<br/>{{Rusİmp}}
|Doğum yeri = [[Höttingen şəhəri]],
|Vəfatı = {{vəfat tarixi və yaşı|1961|12|15|1905|12|31}}
|Vəfatı =
|Vəfat yeri = [[Bakı]], {{AzSSR}}
|Vəfat yeri =
|Vətəndaşlıq = {{Rusİmp2}}→<br/>{{USSR}}
|Vətəndaşlıq = {{Rusİmp2}}→<br/>{{USSR}}
|Elm sahəsi = kimya
|Elm sahəsi = kimya
|Alma mater =
|Alma mater =
|İş yeri =
|İş yeri =
|Elmi dərəcəsi = kimya elmləri doktoru (1942)
|Elmi dərəcəsi =
|Elmi vəzifəsi = professor (1942), akademik (1945)
|Elmi vəzifəsi =
|Elmi rəhbəri =
|Elmi rəhbəri =
|Tanınmış yetirmələri =
|Tanınmış yetirmələri =
|Tanınır =
|Tanınır =
|Mükafatları =
|Mükafatları = {{"Lenin" ordeni|1944}} {{SSRİ dövlət mükafatı|1946}} {{"Şərəf Nişanı" ordeni|1951}} {{"Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (SSRİ)|1954}}
|İmzası =
|İmzası =
|İmzanın eni = 15 sm
|İmzanın eni =
|Sayt =
|Sayt =
}}
}}

19:23, 29 sentyabr 2014 tarixindəki versiya

Yusif Məmmədəliyev
Doğum tarixi 31 dekabr 1905(1905-12-31)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 15 dekabr 1961(1961-12-15) (55 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Uşağı
Elm sahəsi kimya
Elmi dərəcəsi
Elmi adı
Təhsili
Üzvlüyü
Mükafatları "Lenin" ordeni "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni "Şərəf nişanı" ordeni "Şöhrət" ordeni
"Stalin" mükafatı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məmmədəliyev Yusif Heydər oğlu (1905-1961) — Azərbaycan-sovet kimyaçı alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərb. SSR EA akademiki (1945) və prezidenti (1947-1951 və 1958-1961), SSRİ EA müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). SSRİ Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958-1961) və Azərb. SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955-1959) deputatı.[1]

Həyatı

Yusif Məmmədəliyev Naxçıvan MR-in Ordubad şəhərində anadan olmuşdur. 1926-cı ildə V. İ. Lenin adına Ali Pedaqoji institutunu bitirmişdir. 1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkillləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945 ildə Azərbaycan SSR EA-nı yaradanlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945 ildə o, Azərb. SSR EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1951-1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954-1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.

Y.H.Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi

Elmi fəaliyyəti

Azərbaycan markası üzərində Yusif Məmmədəliyevin təsviri

Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.[2] O, müxtəlif karbohidrogenlərin katalizator iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir.

Aromatik, parafin və sikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir.

Məmmədəliyev Bakı neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və Naftalan neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur.

Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin və məşhur "Molotov kokteyli" ixtira etmişdi.[3]

Y.H.Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.[4]

Əsas elmi nailiyyətləri

Y.H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957-58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.[5]

Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir.

Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun - partlayıcı maddələr üçün xammalın - əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.[6] Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.[7]

Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.[8]

Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y.Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.[9] Yusif Məmmədəliyev Lenin ordeni (1944), "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (SSRİ) (1954) və "Şərəf Nişanı" ordeni (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.[10]

Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.[11] Y.H.Məmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.[12] Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N.S.Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.[13] SSRİ DTK-nın sədri A.Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı.

Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu - bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.[14]

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VI cild, Bakı-1982, səh. 496
  2. ↑ http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif
  3. ↑ http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384
  4. ↑ http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto
  5. ↑ http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html
  6. ↑ Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.
  7. ↑ M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.
  8. ↑ M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39-42.
  9. ↑ http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif
  10. ↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VI cild, Bakı-1982, səh. 496
  11. ↑ M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.
  12. ↑ http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html
  13. ↑ http://gizliilimler.tr.gg/Yusif-Memmedeliyev,-Nobel--Oe-d.ue.l.ue.n.ue.-Ni%E7in-Alamad%26%23305%3B-f-.htm
  14. ↑ M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.

Mənbə

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yusif_Məmmədəliyev&oldid=3068236"