Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Neftçala rayonu: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Bakuemil (müzakirə | töhfələr)
Bakuemil (müzakirə | töhfələr)
Sətir 140: Sətir 140:
|9||[[Boyat bələdiyyəsi (Neftçala)|Boyat bələdiyyəsi]] ||2776||[[Boyat (Neftçala)|Boyat]], [[Ballıcalı]], [[Dördlər-I (Neftçala)|Dördlər]]
|9||[[Boyat bələdiyyəsi (Neftçala)|Boyat bələdiyyəsi]] ||2776||[[Boyat (Neftçala)|Boyat]], [[Ballıcalı]], [[Dördlər-I (Neftçala)|Dördlər]]
|-
|-
|10||[[Qaraqaşlı bələdiyyəsi (Neftçala)|Qaraqaşlı bələdiyyəsi]]<ref>[http://www.e-qanun.az/files/framework/data/18/f_18152.htm "Bələdiyyələrin əraziləri torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nın yeni redaksiyada verilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 29 may 2009-cu il.]</ref>
|10||[[Qaraqaşlı bələdiyyəsi (Neftçala)|Qaraqaşlı bələdiyyəsi]]||3853||[[Qaraqaşlı (Neftçala)|Qaraqaşlı]], [[Beştalı (Neftçala)|Beştalı]], [[Şorkənd]]
||3853||[[Beştalı (Neftçala)|Beştalı]], [[Bala Surra]], [[Cəngan (Neftçala)|Cəngan]], [[Ərəbqardaşbəyli (Neftçala)|Ərəbqardaşbəyli]], [[Qaraqaşlı (Neftçala)|Qaraqaşlı]] və [[Şorkənd]]
|-
|-
|11||[[Qırmızıkənd bələdiyyəsi]]||2486||[[Qırmızıkənd]]
|11||[[Qırmızıkənd bələdiyyəsi]]||2486||[[Qırmızıkənd]]
Sətir 146: Sətir 147:
|12||[[Qədimkənd bələdiyyəsi]]||3935||[[Birinci Qaralı]],[[Kür Qarabucaq|Kür Qarabucaq kəndi]], [[Qədimkənd]]
|12||[[Qədimkənd bələdiyyəsi]]||3935||[[Birinci Qaralı]],[[Kür Qarabucaq|Kür Qarabucaq kəndi]], [[Qədimkənd]]
|-
|-
|13||[[Qaçaqkənd bələdiyyəsi]]||2296|| [[Xanməmmədli (Neftçala)|Xanməəmdli]], [[Qaçaqkənd]], [[Qazaxbərəsi]] və [[Ramazanlı]]
|13||[[Qaçaqkənd bələdiyyəsi]]||2296|| [[Xanməmmədli (Neftçala)|Xanməmmədli]], [[Qaçaqkənd]], [[Qazaxbərəsi]] və [[Ramazanlı]]
|-
|-
|14||[[Aşağı Qaramanlı bələdiyyəsi]]||3305||[[Aşağı Qaramanlı|Aşağı Qaramanlı kəndi]], [[Astanlı (Neftçala)|Astanlı kəndi]]<ref>[http://www.e-qanun.az/files/framework/data/18/f_18152.htm "Bələdiyyələrin əraziləri torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nın yeni redaksiyada verilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 29 may 2009-cu il.]</ref>
|14||[[Aşağı Qaramanlı bələdiyyəsi]]||3305||[[Aşağı Qaramanlı|Aşağı Qaramanlı kəndi]], [[Astanlı (Neftçala)|Astanlı kəndi]]<ref>[http://www.e-qanun.az/files/framework/data/18/f_18152.htm "Bələdiyyələrin əraziləri torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nın yeni redaksiyada verilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 29 may 2009-cu il.]</ref>
Sətir 156: Sətir 157:
|17||[[Tatarməhlə bələdiyyəsi]]||1837||[[Abasalılı]],[[Mirzəqurbanlı]], [[Tatarməhlə]] və [[Uzunbabalı]]
|17||[[Tatarməhlə bələdiyyəsi]]||1837||[[Abasalılı]],[[Mirzəqurbanlı]], [[Tatarməhlə]] və [[Uzunbabalı]]
|-
|-
|18||[[Yenikənd bələdiyyəsi]]||2678||[[1 №-li Mayak]], [[Qırmızı Şəfəq]], [[Sülh (Neftçala)|Sülh]], [[Sübh]] və [[Yenikənd (Netfçala)|Yenikənd]]
|18||[[Yenikənd bələdiyyəsi]]||2678||[[1 №-li Mayak]], [[Qırmızı Şəfəq]], [[Sülh (Neftçala)|Sülh]], [[Sübh]], [[Şirvanlı (Neftçala)|Şirvanlı kəndi]] və [[Yenikənd (Netfçala)|Yenikənd]]
|-
|-
|19||[[Yeniqışlaq bələdiyyəsi]]||1357||[[Yeniqışlaq]], [[Haqverdilər]], [[Mikayıllı (Neftçala)|Mikayıllı]], [[Dalğalı (Neftçala)|Dalğalı]], [[Kürdili]],<br/> [[Qızqayıtdı]], [[Sahiloba]], [[Sarıqamış (Neftçala)|Sarıqamış]]
|19||[[Yeniqışlaq bələdiyyəsi]]||1357||[[Yeniqışlaq]], [[Haqverdilər]], [[Mikayıllı (Neftçala)|Mikayıllı]], [[Dalğalı (Neftçala)|Dalğalı]], [[Kürdili]],<br/> [[Qızqayıtdı]], [[Sahiloba]], [[Sarıqamış (Neftçala)|Sarıqamış]]
|-
|20||[[Şirvanlı bələdiyyəsi (Neftçala)|Şirvanlı bələdiyyəsi]]||478||[[Şirvanlı (Neftçala)|Şirvanlı kəndi]]
|- bgcolor=gold
|- bgcolor=gold
|||'''Cəmi'''||'''74225'''||
|||'''Cəmi'''||'''82490'''||
|}
|}



19:51, 4 noyabr 2014 versiyası

Bu məqalə Neftçala rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Neftçala səhifəsinə baxın.
Neftçala rayonu
Fayl:Neftçala giriş.jpg

39°23′ şm. e. 49°15′ ş. u.


Ölkə
İnzibati mərkəz Neftçala
İcra başçısı İsmayıl Vəliyev (icra başçısı), Mirhəsən Seyidov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 11 fevral 1940
Sahəsi
  • 1.451 km²
Əhalisi
Əhalisi 80390[1] nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-NEF
Telefon kodu 994 21
Poçt indeksi AZ 4700
Avtomobil nömrəsi 47
Rəsmi sayt
Neftçala rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Neftçala rayonuAzərbaycan Respublikasında inzibati rayon.

Neftçala rayonu Azərbaycan SSR-də inzibati rayon kimi 1940-cı il fevralın 11-də təşkil olunmuşdur. 24 yanvar 1939-cu ildən bir il müddətinə Xıllı rayonunun tərkibində, o vaxta kimi isə Salyan rayonunun tərkibində olmuşdur. Neftçala rayonu sırf sənaye rayonu kimi təşkil olunmuş, kənd inzibati əraziləri isə Xıllı rayonuna tabe edilmişdi. Xıllı rayonu 1959-cu il sentyabrın 24-də ləğv edilərək Neftçala rayonunun ərazisinə qatılmışdır[2]. 1959-cu ilin dekabrında[2] isə Neftçala rayonu da ləğv edilərək ərazisi Salyan rayonu ilə birləşdirilmişdir. 1963-cü ildə Salyan rayonundan ayrılaraq Neftçala sənaye zonası təşkil edilmiş, lakin belə qarışıq idarəetmə sistemi özünü doğrultmadığından 1965-ci ildə ləğv edilərək yenidən Salyan rayonunun tərkibinə daxil edilmişdir. 1973-cü il aprelin 27-də edilən növbəti dəyişiklikdən sonra bir daha müstəqil rayon statusu almışdır[3]. Rayonda 18 inzibati-ərazi nümayəndəliyi ilə bərabər, 27 bələdiyyə fəaliyyət göstərir[4]. İnzibati mərkəzi - Neftçala şəhəri Kür çayının dənizə töküldüyü yerin yaxınlığında yerləşir.

İri yaşayış məntəqələriNeftçala şəhəri, Həsənabad, XıllıBankə şəhər tipli qəsəbələri, Aşağı Surra, Xol Qarabucaq, Qırmızıkənd, Aşağı Qaramanlı kəndləridir. 1 şəhər, 3 şəhər tipli qəsəbə, 48 kənd vardır[4].
Yerli Media – rayonda 1973-cü ildən çıxan "Oktyabr bayrağı" qəzeti 11 oktyabr 1990-cı ildən "Gündoğar" qəzeti kimi fəaliyyət göstərir[5]

Tarixi

Neftçalada memarlıq abidəsi

Neftçalanın indiki adı burada zəngin neftqaz yataqlarının olması ilə bağlıdır. Neftçala toponimi neftçala sözlərindən ibarət olub "neftli çala" mənasındadır. XX əsrdə Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Neftçala rayonu ərazisində böyük neft yataqları aşkar edildikdən sonra burada fəhlə və qullluqçular üçün Trest, Qəsəbə adlı iri yaşayış məntəqələri salınmışdır. 1952-ci ildə rayona (şəhərə) xalq arasında mövcud olmuş Neftçala adı verilmişdir. Uzun müddət bu adı 26-lar qəsəbəsi daşımışdır. Əhali arasında bura Nöyütxana da deyilirmiş. Tarixi mənbələrdə Neftçala adı Boyat, Seyidlər, Qobu, Çala, Pirətəvan adları ilə yanaşı işlədilib[6].

Lakin buranın əvvəllər Xanqışlağı adlandırılması isə keçmişdə qışın şaxtalı günlərində yaxınlıqdakı dağlıq ərazidə yerləşən xanlıqların qoyun sürülərini qışlamaq üçün buraya gətirilməsi ilə bağlıdır[7]. Rayondaki Yeniqışlaq kəndinin keçmiş adı da Xanqışlağı adlanıb[8]. Rayon əhalisi bu kəndi hələ də Xanqışlağı olaraq adlandırır.

Şirvan xanlığı (1747-1820) dövründə indiki rayon ərazisi Salyan mahalı tərkibində olub. 1868-ci ilin fevralında Bakı quberniyası daxilində Cavad qəzası yaradılır. Bu dövrdə isə Neftçala rayonu bu qəzanın inzibati idarəçilik və mədəni mərkəzi olan Salyanın bir parçası olur[9]. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Cavad qəzası 5 pristavlıqdan ibarət olur. Qəzanın rəisi Məhəmməd bəy Süleymanbəyov qəzanı Salyan (şəhər pristavı Hacıyev, köməkçi Xəlil Məmmədov), Xıllı-Boji Promısel (rus. Божий Промысел) kəndi (pristav Haqverdiyev, köməkçi Həsənov) Cavad, Muğan və Beləsuvar sahə pristavlıqlarının vasitəsi ilə idarə edirdi[10].

Xaraba şəhər

Cənub-Şərqi Şirvan düzündə, Kür çayının mənsəbi yaxınlığında, keçmiş Nord-Ost Qoltuq kəndi ilə Bəndovan (el arasında ona Bəbduan, yaxud Bəndyuyan) burnu arasında şəhər xarabalığı vardır. Xarabalıqda həm quruda, həm də dənizdə IX-XI əsrə aid çoxlu maddi və mədəni qalıqlar nümunələri (üzəri həndəsi və nəbati naxışlarla örtülmüş şirli və şirsiz gil qab parçaları) tapılmışdır. Arxeoloji materiallar gil qabların hazırlanmasının təkcə ÖrənqalaGəncədə deyil, Neftçala rayonuna da aid olduğundan xəbər verir[11]. Bəndovanla bərabər ondan təxminən 10-12 kilometr aralıda yerləşən başqa bir şəhər də mövcud olub. Alimlərin apardığı araşdırmalar və arxeoloji qazıntılar nəticəsində hər iki şəhərdən xeyli qalıqlar tapılıb. Həmin qalıqlar suyun altından çıxarılıb və biz hissəsi milli parkın ərazisindəki muzeydə saxlanılır[12].

Tarixi mənbələrdə Kür çayının mənsəbi sahəsində qədim parfiyalılara və ya azərilərə aid olunan böyük bir şəhərin olduğu barədə məlumatlar vardır. Çoxlu mülahizələrin olmasına baxmayaraq indiyədək heç kəs "Xaraba şəhər" və ya "Yunan şəhəri" adlandırılan bu şəhərin yerini tapa bilməmişdir. Ancaq bölgənin tarıxini ətraflı araşdırmış Azər Turan "Darülmöminin" kitabında tarixi faktlara, xüsusən Bəzzazın (XIV yüzil) "Səfvətüs Səfa" əsərinə əsaslanaraq, bu şəhərin Kuştaspi adlandırıldığını, Kuştaspinin isə bir müddət Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı olduğunu bildirir. Deyilənlərə görə çox-çox qədimlərdə Kür çayı indiki Cəngən kəndi yaxınlığında daha bir qola ayrılırmış. Şirvan düzünə əyilib xeyli şimala doğru gedən bu qol Baba Zənan (Babazanlı) dağının cənub ətəyini yarandan sonra Dirov dağının (İlan dağ) ətrafında dövrə vurub Xəzər dənizinə tökülürmüş. Həmin bu adada çox böyük bir şəhər mövcud imiş[13].

Professor Gül "Xəzər Atlantidası" adlı məqaləsində ("Azərbaycan gəncləri" qəzeti,19 noyabr 1967-ci il) qeyd edir: "Xalq nağıl və əfsanələrindən məlumdur ki, Bakı yaxınlığında "Şəhri Yunan" adlı bir şəhər də olmuş və o Xəzərin suları altında qalmışdır". Ərəb coğrafiyaşünasları Əbu-İshaq İstəxri (950-1000 ci illər) "Dövlətlərin yolları kitabı"ndakı xəritədə, Əbu-Abdullah Məhəmməd İdrisi (1154-cü il) tərtib etdiyi xəritədə, 1375- ci ilə aid kataloniya xəritəsində və venesiyalı Fra Mauronun 1459-cu ilə aid xəritəsində Kür çayının mənsəbində şəhər olduğu göstərilmişdir. Tarixçilər burada içməli suyu olan, rəng almaq üçün boyaq kökü istehsal edilən böyük bir adanın olduğunu xəbər verirdilər. XIV əsrdən sonra bu sənədli izlər xeyli müddət itir. XVIII əsrin əvvəllərinədək çəkilən xəritələrdə Kür çayının mənsəbində heç bir yaşayış məntəqəsi göstərilmir. XVIII əsrin I yarısından etibarən Azərbaycana gəlmiş rus tarixçiləri, səyyahları, tədqiqatçıları F.Biberşteyn, S.Qmelin, Bode, B.Dorn, İ.Berezin və başqaları öz yazılarında xalq əfsanəsini təkrar edir. Abbasqulu ağa Bakıxanov 1840-cı ildə bu xarbalıqları tədqiq etmək üçün təşəbbüs göstərmişdir. Bu yerlərdə ilk ciddi axtarış 1958-ci ildə başlanmışdır. Azərbayca EA Coğrafiya İnstitunun elmi ekspedisiyasının sualtı arxeologiya qrupunun əməkdaşlarının 1968-ci ildə apardıqları tədqiqatlar da nəticəsiz qalmışdır. Neftçalalı tarix elmləri namizədi, etnoqraf Əlisəfa Məmmədovun fikrincə axtarış yerləri düzgün seçilmədiyi üçün bütün bu tədqiqatlar nəticəsiz qalmışdır. Ə.Məmmədov 1968-ci il iyun ayında bir qrup alimlə Bankə qəsəbəsindən 6-8 km aralı Nord Ost Qoltuq kəndində maddi-mədəniyyət nümunələri olan adi şirəli, bişmiş kərpicdən olan qırmızı rəngli gil qablar, anqoblanmış bədii-saxsı məmulatının irili-xırdalı qırıqlarına rast gəlmişdir. Aşkar edilmiş bu keramika nümunələri Azərbaycan Tarix muzeyində, Nizami adına Muzeydə, Azərbaycan EA Tarix İnstitutunda saxlanılan Örənqala, Qədim Gəncə maddi abidələri ilə tutuşdurulduqda eyniyyət təşkil etdiyi məlum olmuşdur. Tarix İnstitutunun və Tarix Muzeyinin elmi işçiləri bu tapıntıların IX-XIII əsrlər Azərbaycan saxsı məmulatının qalıqları olduğu qənaətinə gəlmişlər. Heç şübhəsiz neçə-neçə əsrlərdən bəri haqqında söhbət gedən "Xaraba şəhərin" yerinin ciddi tədqiq olunması Azərbaycan orta əsrlər tarixinin xeyli zənginləşməsinə kömək edə biləcək materiallar verəcəkdir[13].

1918-ci il hadisələri

1918-ci il aprel ayının 21-də isə Cavad qəzasının Salyan şəhərində Sovet hakimiyyəti elan olundu[14]. Məşədi Əzizbəyovun rəhbərliyi Bakıdan Salyana 240 nəfərlik hərbi dəstə, az sonra, aprelin 23-də isə bura Korqanovun göstərişi ilə Lənkərandan 200 nəfər döyüşçü və bir hərb gəmisi olmaqla başqa bir heyət göndərildi. Rəşid Axundovun təşkilatçılığı ilə Salyanda Qızıl Qvardiya yaradıldı. 1918-ci il 12 mayında Cavad qəzasının Xıllı kəndində Bakı Fəhlə, Qızıl Əsgər və matros deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin komissarı Rəşid Cabbarovun sədrliyi ilə kəndli deputatların qurultayı keçirilmişdi. Rəşid Cabbarovun sədrlik etdiyi həmin qurultaya Nəcəfqulu Ağayevlə Ağəli Əliyev katib seçilmişdilər. "İzvestiya Bakinskoqo Soveta" 13 iyun 1918-ci il tarixli sayında bu barədə ətraflı məlumat vardır. Hələ iyun ayında da erməni-rus hərbi birləşmələri bura 2000 nəfərlik hərbi qüvvə, 12 pulemyot, 6 top, 2 hərbi və 1 nəqliyyat gəmisi ilə yeridilmişdi. Hələ üstəlik yerli yad və bədməzhəb əhali arasında əlavə səfərbərlik həyata keçirilmiş, bu hesaba da əsgəri qüvvənin sayı 6000 nəfərə çatdırılmışdı. Ordunun tərkibi 200 nəfər gəlmə rusdan, 300 nəfər iranlıdan (tarixi mənbələrdə onlar iranlı, xalqın yaddaşında şahsevənlər, türk mənbələrində isə əcəmlər olaraq bildirilir), 1500 nəfər ermənidən, qalan 4000 nəfər isə yerli ruslardan (ruslar, əsasən malokanlardır-XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Neftçalada çar ordusunun böyük bir korpusu yerləşdirilmişdi) və yerli hümmətçilərdən ibarət təşkil olunmuşdu. Xəzər dənizindən Kür çayı vasitəsi ilə Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməklə daşnak-bolşeviklər strateji mənafelərdən çıxış edirdilər. Bir tərəfdən Yevlax körpüsünün məhv edilməsi, bununla da Gəncə ilə Bakının arasındakı əlaqələrin kəsilməsi, digər tərəfdən isə Muğanın bol taxıl ehtiyatına yiyələnməklə daşnak-bolşevik qvardiyasını çörəklə təmin etmək, Bakı komissarları Sovetinin-Şaumyanın, qeyd etdiyimiz kimi, hərbi-strateji məqsədi bu idi. İlk döyüşlər Salyan ətrafında – Qaraqaşlıda baş vermişdi. Qaraqaşlı Xəzərdən Kürboyu Salyana qədər sonuncu məntəqədir. Bunu hesaba alsaq, onda faciənin miqyası, törədilmiş genosidin əhatə dairəsi bizi xeyli sarsıdacaqdır. Kür çayına daxil planı erməni hərbi birləşmələri Bankə – Seyidlər – UzunbabalıTatarməhləXıllıAbasallı – Qaralı–Qəzvinli – QarabucaqSurra – Ərəbbəbirxanlı – CəngənQaraqaşlıya qədər hərəkət etmişdilər. Silahlı erməninin silahsız azərbaycanlı ilə təkbətək qaldığı ərazilərin adları bunlardır. 1918-ci ilin 27-28 iyununda isə Surra ilə Qarabucaq arasında çox şiddətli döyüşlər baş vermişdi. Qeyri-bərabər qüvvələrin təmsil olunduğu həmin bu döyüşdə türk-azərbaycan hərbi birləşməsi geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Həm də ki, bu dövüşdə erməniləri Kür çayından hərbi gəmilər müşayiət edirdi. Surra-Qarabucaq məğlubiyyətindən sonra Qafqaz İslam Ordusundan bura əlavə qüvvələr cəlb edildi: bir piyada bölüyü, bir pulemyot taqımı və bir dağ topu. Qaraqaşlıda mövqe tutan türk bölməsinin tərkibi 40 əsgərdən, 2 Maksim pulemyotundan və 2 topdan ibarət idi[15]. Avqustun əvvəlində Bankəni tərk edən türklər burada silahlı bir bölüyün saxlanılmasını məqsədə müvafiq bilmişdilər. Türk-Azərbaycan hərbi birləşmələri Bankədəki döyüşdə 11 nəfər itki vermişdi[16].

Coğrafiyası və iqlimi

Neftçala rayonu Azərbaycan Respublikasının cənub-şərq hissəsində Kür çayının Xəzər dənizinə töküldüyü ərazidə, qədim karvan yolunun üstündə Kür-Araz ovalığının şərqində yerləşir. Şərqdən Xəzər dənizi ilə əhatələnir[3]. Rayon 390531, 390331 şimal enlikləri ilə 480361, 490271 şərq uzunluqlar arasında yerləşir. Rayon şimaldan Şirvan Dövlət Qoruğu ilə cənubdan Qızılağac dövlət təbiət qoruğu həmsərhəddir və həmin qoruqlarda əsasən ceyran, quşlar mühafizə olunur[2].

Rayon ərazisinin səthi düzənlikdir. Cənub-şərqi Şirvan və Salyan düzü,qismən Muğan düzündə yerləşir. Ərazisi dəniz səviyyəsindən 22 m aşağıda yerləşir. Antropogen çöküntüləri yayılmışdır[3]. Rayon ərazisi dəniz səviyyəsindən aşağıda olduğu üçün Xəzər dənizinin səviyəəsinin qalxması və azalması rayona birbaşa təsir göstərir. Rayon ərazisində yerləşən Kürkosa adası bəzən su səviyyəsi aşağı düşəndə yarımadaya çevrilir. Rayon ərazisində quruda bir neçə palçıq vulkanları vardır. Xəzər dənizində isə Neftçala rayonu sahilinə yaxın Kür daşı adası var. Bu ada palçıq vulkanları nəticəsində formalaşmışdır.

Palçıq vulkanlarının təsnifatındakı Bakı arxipelaqı vilayəti Xəzərin şimalda Balıqçı burnundan başlamış cənubda Qızılağac körfəzinədək uzanan geniş qərb hissəsini əhatə edir. Bu vilayətin palçıq vulkanları, konusları su səthindən baş qaldıran ada və ya sualtı saylardan ibarətdir[17]. Neftçala sahillərində də bir çox sualtı saylar mövcuddur. Bunlar Borisov, Kalmıçkov, Karagedov, Kornilov–Pavlov, Kür, Poqorelaya Plita rifi, Qolovaçev sualtı saylardan ibarətdir. Xəzər dənizində su səviyyəsi aşağı olduğu vaxtlar bu saylar adaya çevrilir.

BabazənənDurovdağ yüksəkliyi arasında Salyan rayonuyla olan sərhəddə duzlu göl olan Duzdağ gölü var.

Neftçala rayonu şimalda Salyan, şimal-qərbdən Biləsuvar, qərbdən Cəlilabad, cənub-qərbdən Masallı, cənubdan Lənkəran rayonları ilə əhatə olunmuşdur[2].

Yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqliminə malikdir. Orta temperatur yanvarda təqribən 3 °S, iyulda 25-36°S-dir. İllik düşən yağıntının miqdarı 300 mm-dir[3]. Ərazinin küləkli olması iqliminin kəskin dəyişməsinə səbəb olur. Yarımsəhra çöl və şoran torpaqlar geniş yayılmışdır[2].

Təbiəti

Bala Kür

Kür çayı rayon ərazisində delta əmələ gətirərək Xəzər dənizinə tökülür. Bala Kür kanalı, Muğan-Salyan kollektoru rayonun ərazisindən keçir. Boz-çəmən, karbonatlı allüvial-çəmən və çəmən bataqlıq torpaqları var. Şoranlıqlara rast gəlinir. Bitki örtüyü səhrayarımsəhra tiplidir. Tuqay meşələri var[18]. Rayonun heyvanat aləmi zəngin və rəngarəngdir. Burada ceyranqutanlardan başlamış sığırlaranərə balıqlarına qədər müxtəlif canlılara rast gəlmək olar. Nərə balıqlarının yetişdirilməsi ilə məşğul olan Kür Təcrübə Zavodu burada yerləşir. Zavodun laboratoriyasında körpə nərə balıqları yetişdirilir və qiymətli balıq növləri ehtiyatlarının təkrar istehsalı üçün onlar Kür çayına buraxılır. Zəngin florafaunaya malik olan Qızılağac dövlət təbiət qoruğunun ərazisinin əksər hissəsi bu rayonda yerləşir. Rayonun ərazisində çöldonuzu, Kiçik Asiya qum siçanı, qırmızıquyruq qum siçanı, dovdaq, bəzgək, su ilanı, tısbağa, gürzə[3], çaqqal, canavar, ceyran, çöl pişiyi, dovşan, porsuq, tülkü[19] və s. heyvanlara rast gəlinir. Nanə, itburnu, biyan, qatırquyruğu, çobanyastığı və digər dərman bitkiləri rayon ərazisində bitir[7].Şirvan milli parkının 1325 hektar sahəsi rayon ərazisində yerləşir. Kür çayının delta ərazisində su-bataqlıq quşlarının və digər qeyritərzli fauna növlərinin yaşayış arialı mövcuddur[18]. Rayon mərkəzindən 10 km aralıda, Kür çayı Xəzər dənizinə tökülən yerdə Kür çayının suyunun dənizin suyundan ideal düz xətt boyunca ayrılması kimi qeyri-adi mənzərə müşahidə olunur. Rayon ərazisi hesab olunan Kürkosa adası balıq ovu üçün çox münasib yerdir.

Əhali

Rayon əhalisinin sayı 80390[1] nəfər, əhalinin orta sıxlığı isə 1 km²-də 55[1] nəfərdir. Əhalinin 47,8 %-i şəhərdə, 52,2 %-i kəndlərdə yaşayır. Rayon əhalisinin 48,8 faizi kişi, 51,2 faizi qadınlardır[2].

Əhalinin illərə görə sayı

İl 1979 1989 1999 2009 2010[20]
Şəhər əhalisi 22400 25300 32300 37900 38210
Kənd əhalisi 31000 34800 39200 41700 42180
Ümumi əhali 53400 60100 71500 79600 80390
Hesablama növü Rəsmi siyahıyaalınma Rəsmi siyahıyaalınma Rəsmi siyahıyaalınma Rəsmi siyahıyaalınma Statistik məlumat

Bələdiyyələr

Bələdiyyələrin bəziləri ləğv edilərək digərləri ilə birləşdirilmişdir (Ləğv edilən bələdiyyələr:Astanlı bələdiyyəsi.).


# Bələdiyyələrin adı Bələdiyyələr üzrə
əhalinin sayı
Tərkibi
1 Neftçala bələdiyyəsi 21209 Neftçala şəhəri
2 Bankə bələdiyyəsi 7415 Bankə qəsəbəsi
3 Həsənabad bələdiyyəsi 6552 Həsənabad qəsəbəsi
4 Aşağı Surra bələdiyyəsi 4900 Aşağı Surra kəndi
5 Xol Qarabucaq bələdiyyəsi 4195 Dördlər, Xol Qarabucaq, Xoltəzəkənd
6 Xıllı bələdiyyəsi 4011 Xıllı qəsəbəsi
7 Xol Qaraqaşlı bələdiyyəsi 3142 Xol Qaraqaşlı, Mürsəqulu
8 Yuxarı Qaramanlı bələdiyyəsi 2979 İkinci Qaralı, Pirəbbə, Yuxarı Qaramanlı
9 Boyat bələdiyyəsi 2776 Boyat, Ballıcalı, Dördlər
10 Qaraqaşlı bələdiyyəsi[21] 3853 Beştalı, Bala Surra, Cəngan, Ərəbqardaşbəyli, QaraqaşlıŞorkənd
11 Qırmızıkənd bələdiyyəsi 2486 Qırmızıkənd
12 Qədimkənd bələdiyyəsi 3935 Birinci Qaralı,Kür Qarabucaq kəndi, Qədimkənd
13 Qaçaqkənd bələdiyyəsi 2296 Xanməmmədli, Qaçaqkənd, QazaxbərəsiRamazanlı
14 Aşağı Qaramanlı bələdiyyəsi 3305 Aşağı Qaramanlı kəndi, Astanlı kəndi[22]
15 Kürkənd bələdiyyəsi 2258 2 №-li Mayak kənd, Kürkənd kəndi
16 Xəzər bələdiyyəsi 1306 Xəzər kəndi
17 Tatarməhlə bələdiyyəsi 1837 Abasalılı,Mirzəqurbanlı, TatarməhləUzunbabalı
18 Yenikənd bələdiyyəsi 2678 1 №-li Mayak, Qırmızı Şəfəq, Sülh, Sübh, Şirvanlı kəndiYenikənd
19 Yeniqışlaq bələdiyyəsi 1357 Yeniqışlaq, Haqverdilər, Mikayıllı, Dalğalı, Kürdili,
Qızqayıtdı, Sahiloba, Sarıqamış
Cəmi 82490

İqtisadiyyat

Neftçala rayonu Aran iqtisadi rayonuna daxil olan 18 rayondan biridir. Neftçala neft, qaz və balıqçılıqla tanınır. Lakin rayonun iqtisadiyyatının əsasını pambıqçılıq, taxılçılıq, yemçilik və heyvandarlıq təşkil edir. 1996-ci ilə qədər rayonda 16 kolxoz fəalyyət göstərmişdir. Kolxozların torpaq fondu 94320 ha təşkil edirdi. Bunun 6764 hektarı dövlət fondunda saxlanılmış, 46560 hektarı yerli bələdiyyələrə, 1418 hektarı özəl təsərrüfatlara verılmışdır. 39578 hektar torpaq isə kənd əhalisinin mülkiyyyətindədir. Hazırda rayonda 8134 fermer təsərrüfatı fəaliyyət göstərir.[23]. 2000-2009-cu illər arasında kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahəsi üzrə azalma müşahidə olunsa da, bir çox əsas bitkiçilik məhsullarının istehsalında artım müşahidə olunmuşdur[1].

2009-cu ilin göstəricilərinə görə rayonda sənaye sahəsində 23 müəssisə fəaliyyət göstərir. Sənaye məhsulunun həcmində qeyri- dövlət sektorunun xüsusi çəkisi 87.8 faizi təşkil edir[1]. Sənaye sahəsində əsasən mədənçıxarma, xam pambığın emalı, tikinti üçün kərpic istehsalı, qazın təchizatı və bölüşdürülməsi, qeyri məhsullarının istehsalı başlıca yer tutur[18]. Burada neftçıxarma sənayesi, Bankə balıq kombinatı, yod-brom zavodu, konserv və balıqyetişdirmə zavodları və başqa müəssisələr fəaliyyət göstərir. 2006-cı ilin göstəricilərinə görə rayonda 17 sanəye müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Rayonda texniki yod istehsal edən "Azər-Yod" MMC, xam pambığın istehsalı üzrə fəaliyyət göstərən "Leqno-Neftçala" MMC, kərpic istehsal edən "Xəzər" MMC, balıq ovu ilə məşğul olan "Neftçala Balıq" ASC, sərnişin və yük daşıma fəaliyyəti ilə "Neftçala-Avtonəqliyyat" ASC, quşyumurta istehsal edən "Qaraqaşlı-broyler" ASC, əmtəəlik balıq istehsalı ilə məşğul olan "Oriyat-balıq" ASC fəaliyyət göstərir[18]. Rayonun ərazisində neftlə yanaşı, qaz, yod, brom, müalicəvi əhəmiyyətli yodlu-bromlu sular[2], xörək duzu kimi faydalı qazıntılar mövcuddur[3].

Neft

Mənbələrə görə Neftçala ərazisində neft hələ qədim zamanlardan məlumdur. Belə ki, ərəb coğrafiyaşünası Əl-İstəxrinin 930-cu ildə yazdığı "Yollar və ölkələr kitabı" (ərəb. كتاب المسالك والممالك‎, Kitāb al-Masālik wa'l-Mamālik) əsərində Bakı ilə yanaşı, Muğanda da neft mənbələrinin olduğunu qeyd etmişdi. Mənbələrə görə o zamanlar bu ərazilərdə yaşayan sakinlər qara maye sandıqları nefti Allahın möcüzəsi hesab edirdilər. Və insanlar ondan yalnız müalicə, daha sonralar isə evləri işıqlandırmaq və yanacaq məqsədilə istifadə etmişlər. Faydalı qazıntı kimi neftə maraq bu ərazidə XIX əsrin 40–cı illərinə təsadüf edir. Akademik Q.V.Abixin 1849-cu ildə Neftçalanın Babazanan yüksəkliyində yerüstü neft-qaz əlamətlərinin və hidrogen sulfidli isti su bulaqlarını öyrənmiş, 1859-cu ildə II dəfə Küryani düzənlikdə və Neftçala yatağında geoloji tədqiqat işləri aparmışdır. 1861-ci ildə həmin ərazilərdə və Xəzər dənizində Kumani adasının əmələ gəlməsi ilə əlaqədar III dəfə tədqiqat işlərini davam etdirmiş və 1863-cü ildə isə tədqiqatlarını "Xəzər dənizində adalar əmələ gəlməsi və Xəzər vilayətində palçıq vulkanları haqqında məlumatlar" adlı əsərində toplayıb çap etdirmişdir. Bundan sonra 1890-cı ildən 1901-ci ilə kimi Qafqaz Dağ-Mədən idarəsinin geoloqlarından A.İ.Sarokin, A.İ.Konşin ("Xəzər sahilinin cənub hissəsindəki mineral bulaqları və neftli sahələrin öyrənilməsi"(1890)), Barbot-de-Marni ("Xəzər sahili neft yataqlarının müqayisəli oçerki"(1892)), B.Müller ("Qafqaz vilayətinin faydalı qazıntıları haqqında"(1890)), N.O.Lebedev və başqaları Küryanı ərazilərdə geoloji tədqiqat işləri aparmışlar. Burada XX əsrin əvvəllərində neft sənayesi sahibkarlarından Nobel, Bekkendorf, Putilov və bir çox kapitalistlərin sərmayə qoyduqları neft quyuları qazılmışdı. İlk neft quyusu isə Neftçalada 1872-ci ildə qazılmışdı. Lakin daha ardıcıl və səmərəli neft axtarışı və neft hasilatına olan maraq daha çox sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Belə ki, 1926-cı ildə 1 №-li kəşfiyyat quyusu sənaye əhəmiyyətli neft vermişdir. Beləliklə də bu ərazilərə diqqət və maraq, məhz "qara qızıl" sayılan bu sərvətin mövcudluğu Neftçalanın bir şəhər kimi yaranmasına və formalaşmasına xüsusi təkan vermişdir. Deyilənlərə görə 1923-cü ildə böyük kimyaçı alim Qubkin Neftçala ərazisində geoloji kəşfiyyat işləri apararkən, o vaxt boş, şoran torpaqları göstərmiş və ayaq basdığınız bu yerlərin hər qarışının altı qızıldır, böyük sərvətdir demişdir. O vaxt aparılan kəşfiyyatlar nəticəsində az dərinlikdən belə neft yataqları tapılmışdır. 1937-ci ildə geniş axtarış–kəşfiyyat işləri neft yatağının kəşfi ilə nəticələndi. Beləliklə, Neftçalada "Neftçalaneft" NQÇİ yaradıldı. 1963-1992-ci illərə qədər bu müəssisə bir neçə dəfə Salyanneftlə birləşdirilib ayrılıb. Neftçala yatağından əsasən, parafinsiz, qatransız, yüngül fraksiyanın çoxluğu ilə fərqlənən yüksək keyfiyyətli neft alınır[24]. Neftçala şəhərində həftədə bir neçə tankerin nefti doldurub aparmaq üçün istifadə etdiyi neftdoldurma körpüsü yerləşir[25].

Rayondakı neft yataqları
Quruda
  • Neftçala yatağı
  • Xıllı yatağı
  • Durovdağ-Babazanan yatağı

Dənizdə

"İnam" strukturu Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Lənkəran-Neftçala zonasında yerləşir. "İnam" yatağında İNX-2 kəşfiyyat quyusu istifadədədir. İNX-2 quyusunun layihə dərinliyi 5300 metr, suyun dərinliyi isə 186 metrdir. Qazmadan sonra və gələcəkdə "İnam" yatağında müqavilə sahəsi boyunca ekoloji vəziyyətə dair aparılacaq tədqiqatlar "BP-Azerbaijan" şirkətinin Kompleks Ekoloji Monitorinq Proqramının bir hissəsi olaraq həyata keçiriləcək. Qazma quyusunun ətrafında məcburi 500 metrlik qadağa zonası yaradılacaq. Layihədə "BP" (25%), Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (50%), Koreya Dövlət Neft Şirkəti (20%) və "Shell" (5%) şirkəti iştirak edir. İlk kəşfiyyat quyusu (İNX-1) 2000-ci ilin dekabr ayında strukturun Cənub sektorunda qazılıb. Lakin kollektorda təzyiqin gözlənilməz dərəcədə yüksək olması səbəbindən qazma işləri 4500 metrlik dərinliyində dayandırılıb, bu da İNX-2 quyusunun qazılması planının hazırlanmasına imkan yaradıb[26].

Sənaye əhəmiyyətli sular

Sənaye ehtiyatları təsdiq edilmiş yodlu-bromlu su yataqları uzun illər ərzində istismar edilərək respublika iqtisadiyyatında önəmli rol oynamışdır. Respublika üzrə 5 yodlu-bromlu su yatağının (Xıllı, Babazənən, Mişovdağ, Binə-Hövsan və Neftçala) ümumi sənaye ehtiyatları – 229,5 min m³/gün təşkil edir, o cümlədən Xıllı yatağı üzrə 47,7 min m³/gün, Babazənən – 50,1 min m³/gün, Mişovdağ – 28,5 min m³/gün, Binə-Hövsan – 51,2 min m³/gün, Neftçala – 52 min m³/gün. Binə-Hövsan və Neftçala yataqları 1995-ci ilə qədər istismar edilmişdir. Bu yataqların lay sularının tərkibində 40 mq/l-ə qədər yod, 60-80 mq/l-ə qədər brom və digər kimyəvi komponentlər vardır. Təkcə yeni Neftçala zavodunda ildə 800 t yod, 3000 t brom alınması nəzərdə tutulmuşdur. Yod güclü radiasiyaya məruz qalmış insanları müalicə etmək üçün ən təsirli vasitələrədən biridir. Çernobıl qəzasında 10 minlərlə adam məhz Bakı zavodunda istehsal olunan yodun təsiri ilə şəfa tapmışdır. Son illərə qədər Binə-Hövsan yatağının bazasında fəaliyyət göstərən Bakı yod zavodunda texniki yod, kalium-yod (ağ yod) və kristallik yod istehsal olunmuşdur[27].

Balıqçılıq və balıq artırılması

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 1 yanvar 2011-ci il tarixli məlumatına əsasən Neftçala rayonunda balıq yetişdirmək üçün 25 nohur və göl vardır. Göl və nohurların sahəsi cəmi 1880 hektardır. Sahələrin 1265 hektarı «Neftçala Balıq Əmtəə» Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin ərazisində yerləşir[28].

XIX əsrin əvvəllərində indiki Tataraməhlə kəndi ərazisində o zamanın sənədlərinə görə "Boji promısel" (rus. Божий Промысел, azərb. Allah mədəni‎) kimi təqdim olunan məşhur balıqçılıq müəssisəsi vardı. Tacirlər burda duzlanmış balığı və emal olunmuş kürünü Kürdən Xəzərə hərəkət edən gəmilər vasitəsilə daşıyırdılar. Bu müəssisə Həştərxandan gəlmiş hindistanlı Sobra Maqundas tərəfindən 10 il müddətinə icarəyə götürülmüşdü[24][29] . Burda qulluqçular üçün tikilmiş binalar, xəstəxana, balıqçılıq ləvazimatları satılan mağaza və s. dən ibarət olan şəhərcik var idi. 1826-27 ci illərdə İrandan edilən basqınlar zamanı vətəgə dağıdıldı və Sobra Maqundas bu işdən əl çəkdi[24][29]. Ötən əsrin ilk onilliyinin ortalarında vətəgədə dəhşətli yanğın baş verdi və nəticədə bütün vətəgələr öz inzibati idarə, yaşayış sahələri ilə birlikdə Bankə qəsəbəsinə köçürüldü. "Boji promısel" 1841-ci ildə öz iqtisadi funksiyasını Bankə Balıq Kombinatına verdi.

Fayl:Xıllı Nərə balıqartırma zavodu.jpg
Xıllı Nərə balıqartırma zavodu
Fayl:Mayalanma İnkubasiya.jpg
Mayalanma və İnkubasiya hovuzları

Beləliklə, Bankədə balıqçılıq sənayesinin vüsəti "Boji Promıselin" tənəzzülündən sonra başlayır. XX əsrin əvvəllərində Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bankə vətəgələrini icarəyə götürmüşdü. Böyük Vətən müharibəsindən əvvəl və sonra rayonda 4 balıqçılıq kolxozu olub: Kürkosada "Volna", Prorvada Kalinin, Z.O. Qoltuqda "Stalin", N.O.Qoltuqda "Beriya" adına kolxozları[24].

Keçmiş Sovetlər məkanında nərə cinsli balıqların süni artırılması üzrə ilk zavod Neftçala rayonunun Bankə qəsəbəsi yaxınlığında tikilib istifadəyə verilmişdir. Nərə cinsli balıqların süni yolla artırılmasının biotexnologiyası və biotexniki normativləri alimlər tərəfindən məhz bu zavodda hazırlanmış və sonralar digər Xəzəryanı ölkələrdə (Rusiya, Qazaxıstan, İran) inşa edilmiş analojı zavodlarda tətbiq edilmişdir.[30]. Azərbaycanda ümumilikdə 4 nərə balıq artırma zavodu var. Onlardan 3-ü Neftçalada, biri isə Şirvan şəhərində yerləşir[31]. Rayonda əsasən nərə cinsli balıqlarının artırılması ilə məşğul olan 3 zavod – Xıllı nərə balıqartırma zavodu, Kür ağzı nərəbalıq yetışdirmə zavodu və Kür təcrübə Nərə balıqartırma zavodu fəaliyyət göstərir. Təkcə 2008-ci iin birinci yarımilində bu zavodlar tərəfindən 12 milyon ədəd nərə cinsli balıq körpələri yetişdirilərək Kür çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə buraxılmışdır[18].

Xıllı Nərə Balıqartırma zavodu

Zavodda ümumilikdə dörd sex fəaliyyət göstərir. Bunlar inkubasiya sexi, dairəvi hovuzlar, süni və canlı yem tədarük etmə və bir də elektro sexlərdir. Zavodda bir il ərzində 15 milyon ədəd balıq körpəsi ərsəyə gətirilir. Zavodda hazırda dörd nərə cinsli balıq yetişdirilir. Bunlar "Bölgə", "Şip", "Uzunburun" və "Nərə" növləridir. Zavodda 150-200 qramdan başlamış 10 kiloqrama qədər çəkisi olan balıq yetişdirilir. Balıqlar Kür çayından sudurulducu qurğular vasitəsilə əldə olunan sularda yetişdirilir. 2003-cü ildə fəaliyyətə başlayan zavoddan ilk dəfə 2004-cü ildə dənizə balıq buraxılıb. Altı il ərzində Xəzər dənizinə 41 milyon ədəd nərə cinsli balıq körpələri buraxılıb. Onlardan bir 1 milyon 500 min ədədi 2010-cu ilin payına düşür. Zavodun əsas tərəfdaşları "Caspian Fish" və "Xəzərbalıq" MMC balıqovlama şirkətləridir[31]

Rayonda Nərə cinsli balıq körpələrinin süni yolla artırılması və bərpası üçün "Seymur Qəzənfəroğlu Kərimov adına Təcrübi Nərə Balıqartırma Zavodu" (Bankə qəsəbəsi) və "C. Cavadov adına Nərə Balıqartırma Zavodu" (2-ci mayak qəsəbəsi) fəaliyyət göstərir.

CITES-ın (the Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora)[32] 2010 iyulun 2-ə qara kürü ixracçıları, emalçıları və qablaşdırıcılarının siyahısına 4 Azərbaycan şirkətinin adı daxil edib. Azərbaycanda qanuni olaraq nərə balıqlarının tutulması ilə üç şirkət – "Xəzərbalıq", "Lənkəran Balıq Kombinatı" və "Neftçala Balıq Kombinati" məşğul olur. Sonuncu iki şirkət "Caspian Fish Co. Azerbaijan"ın (Britaniya) nəzarəti altında işləyir. Qara kürünün emalı və ixracı hüququ "Caspian Fish Co. Azerbaijan"a məxsusdur[33].

Böyük müəssisələr

Yod-Brom Zavodu

1927-ci ildə 5 saylı quyu 50 metr dərinlikdən neftlə birlikdə duzlu su fontan vurdu. Analiz aparılarkən bu suyun tərkibində yod olduğu aşkar oldu. Bundan sonra bu ərazilərdə zəngin yod ehtiyatı aşkarlandı. Həmin illərdə quyular şəklində ilkin yod zavodu tikildi. 1931-ci il aprelin 28-də ilk məhsul 1500 kq Neftçala yodu Bakıya göndərildi, ordan da Moskvaya daşındı. 1932-ci il mayın 1-də "1 May" adına Yod zavodu əvvəllər 26 Bakı Komissarı adına qəsəbədə – indiki Mirqurbanlı kəndində tikilib istifadəyə verilmişdi. 1950-1955-ci illərdə Xəzər dənizi sahilində yeni yataqlar yodlu-bromlu su yataqları kəşf olundu. Sonradan 1984-cü ildə Xəzər sahilində əvvəlkindən 4 dəfə güclü yeni Yod-Brom zavodu tikilib istifadəyə verildi. Sovetlər İttifaqının dağılmasından sonra məlum iqtisadi, siyasi problemlər üzündən bu zavod da iflic vəziyyətə düşdü və yalnız 2004-cü ildən burada həmin baza əsasında tikinti-quraşdırma işləri aparıldı, 2007-ci ildə Azər-Yod MMC rəsmi şəkildə fəaliyyətə başladı. Burada istehsal olunan texniki yod, kristal yod və dəmir bromid duzu ölkəmizdə və xarici bazarda uğur qazanmışdır[24].

Fayl:Azer Yod.jpg
Fayl:Dizayn Glass.jpg


"Dizayn Glass" şüşə emalı zavodu

"Dizayn Glass" MMC – şüşə emalı zavodu "AzəriYod" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin nəzdində fəaliyyətə başlayıb. Ərazisi 4 min kv. metr olan zavodda İtaliya, Macarıstan və Çin istehsalı olan, şüşə məmulatları üzərində ən çətin əməliyyatları yerinə yetirən universal avadanlıq quraşdırılıb. Müəssisədə sifarişlər əsasında yüksək keyfiyyətlə şüşələrin kəsilməsi, rənglənməsi, hermetik 2 və ya 3 qat paketlənmə, xüsusi termik emaldan sonra zərbəyə davamlı və ümumilikdə 50-yə qədər emal əməliyyatının aparılması nəzərdə tutulur. İlkin mərhələdə zavodda əsasən yüksək temperatur altında cilalanmaqla, müxtəlif rənglərdə, sınmaya davamlı, yastı fasad şüşələri hazırlanacaq. Müəssisədə ay ərzində 18 min kv. metrdən çox şüşə emal ediləcək[34].

Digər müəssisələr

  • Neftçala Balıq Kombinatı ASC

Hacı Zeynalabdin Tağıyev adına balıq kombinatı hərraca çıxarılaraq Caspian Fish Co. şirkətinə satılməşdır. Bundan sonra müəssisənin adı Neftçala Balıq olaraq adlandırılmışdır[23].

  • Xəzərbalıq MMC
  • Neftçala-Pambıq ASC
  • Neftçala balıq-əmtəə

Nəqliyyat

Rayon daxilində dövlət əhəmiyyətli 50 km uzunluğunda III dərəcəli Neftçala-Salyan, 60 km uzunluğunda Neftçala-Xol Qaraqaşlı-Şorsulu, yerli əhəmiyyətli 54 km uzunluğunda IV dərəcəli Salyan-Bankə-Neftçala və 155 km uzunluğunda yerli əhəmiyyətli yollar var. Rayon mərkəzindən Bakı şəhərinə şose yolu ilə 176 km-dir[5]. Rayon mərkəzindən Salyan şəhərinə qədər 43 km avtomobil yolu onun Bakı-Astara avtomobil magistralına çıxışını təmin edir. Rayon iqtisadi əlaqələrini avtomobil yolu vasitəsilə həyata keçirir[2].

Dövlət әhәmiyyәtli avtomobil yoluna 39 saylı Yol İstismar İdarəsi baxır[35]. Rayonda Neftçala-Salyan dəmiryol xətti var. Kür çayında nəqliyyat vasitələri hərəkət edir. Çay üzərində Neftçala-Bankə (1980-ci il), Qaralı-Yuxarı Qaramanlı (1992-ci il) yaşayış məntəqələrinin və magistral yollar birləşdirən körpülər var. Rayonda özəl avtovağzal fəaliyyət göstərir[5]. Salyan şəhərindən Neftçala şəhərinə qədər dəmiryolu mövcuddur. Bu istiqamətdə dəmiryolu 1941-ci ildə çəkilmişdir[36].

XX əsrin əvvəllərindən çay nəqliyyatı mövcud olmuşdur. 1907-ci ildə Kür çayında 10 gəmi üzürdü. Onlar Bakı limanlarına da gəlir, əsasən isə Bakı-Salyan arasında işləyirdi. Digər buxarla işləyən və yelkənli gəmilər daxili yükdaşıma ilə məşğul olur, əsasən neft və taxıl daşıyırdılar[37].

Fayl:Qaralı körpüsü.jpg
Fayl:Neftçala Avtovağzal.jpg
Fayl:Bankə körpüsü.jpg


Təhsil

XX əsrin əvvəllərində insanların maariflənməsi uğrunda mühüm işlər görülmüşdür. Keçmiş inzibati-ərazi bölgüsünə görə Azərbaycan 17 qəzaya bölünürdü. Bu qəzalardan biri də Salyan (Cavad) qəzası idi. Salyan qəzasına daxil olan 6 nahiyənin içərisində yalnız Xıllı nahiyəsində (indiki Neftçala rayonu ərazisində) 1898-ci ildə 2 sinifli ibtidai rus-tatar məktəbi açılmışdır. Burada dərslər rus dilində aparilirdı. Həftədə 1 dəfə azərbaycan dilində şəriət dərsləri keçirilirdi. Bu məktəbdə 40-45 nəfər oxuyurdu. Məktəbdə ilk dərslik "Gülüstan" kitabı olmuşdur[13]. 1916-cı ildə xalqdan toplanan pullar hesabına Xıllıda birmərtəbəli dövlət binası tikildi və köhnə məktəb buraya köçdü. Məktəbdə milliyəti rus olmaqla 2 müəllim işləyirdi. 1917/18-ci tədris ilindən başlayaraq, məktəb ana dilində ibtidai məktəb kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Xıllı məktəbinin direktoru Qori müəllimlər seminariyasını bitirmiş Axundov Əbülhəsən olmuşdu. Axundov Mirzə Əbülhəsən və oğlu Qulam Axundov Muğanda ilk tarix elmləri namizədi olmuşlar[38].

Rayonda ikinci açılan 1912-ci ildə cəmi 8 otaqdan ibarət ikimərtəbəli məktəb Novo-Vasilyevka kəndində olmuşdur. Məktəbin birinci mərtəbəsi sinif otaqları, ikinci mərtəbəsi isə yaşayış otaqları olmuşdur. 1912-22-ci illərdə məktəb ancaq rus məktəbi kimi fəaliyyət göstərmişdi. Yalnız 1922-ci ildə məktəbə azərbaycanlı uşaqlar da qəbul edilir.[38].

1916-ci ildə Z.O.Qoltuq beşillik rus-tatar məktəbi fəaliyyətə başlayıb. Məktəbin ilk direktoru Mirzə Heydər Qəniyev olub. 1938-ci ilə kimi məktəb beynəlmiləl məktəb kimi fəaliyyət göstərib. 1926-27-ci ildə Xıllıda kiçik aqronom ixtisası verən 3 illik orta məktəb (kəndli-gənclər məktəbi) açdılar. Belə məktəb həmin illərdə respublikada iki yerdə açılmışdı. İkinci məktəb Göyçayda idi. Bu məktəbə qonşu Saatlı, Sabirabad və s. rayonlardan da uşaqlar göndərirdilər. Məktəb pansionat tipli idi. Bu məktəb 1930-cu ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir[13].

1940-cı ilin fevralın 11-də Neftçala rayon kimi yaranandan sonra Xalq maarif şöbəsi yaradılmış və onun inzibati binası Bankə qəsəbəsində yerləşmişdir. Son illərdə Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə yeni məktəb binaları tikilib. Bəziləri isə əsaslı təmir olunmuşdur. Son 6 ildə Neftçalada 4 yeni məktəb, Mayak-1, Mayak-2, Kür Qarabucaq, Xanqışlağı kəndlərində yeni məktəb binaları, 4 saylı məktəbdə 4 əlavə sinif otağı, Yenikənd Körpələr evi-uşaq bağçası tikilmişdir[38].

Rayonda 53 ümumtəhsil məktəbi, 15 məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi, peşə məktəbi, 67 kitabxana[1], şahmat məktəbi, musiqi məktəbi var[5].

Neftçalada təhsil rəqəmlərlə[39]:

  • Orta ümumtəhsil məktəbləri – 28
  • Əsas ümumtəhsil məktəbləri – 15
  • İnternat məktəbləri – 1
  • İbtidai ümumtəhsil məktəbləri – 8
  • Peşə məktəbləri – 1
  • Məktəbdənkənar müəssisə – 5
  • Məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi – 15
  • Rayon üzrə sinif komplektlərinin sayı – 773
  • Şagirdlərin sayı – 13127
  • Kitabxanalar – 67
Fayl:Neftçala 1 saylı məktəb.jpg
Fayl:Neftçala 2 saylı məktəb.jpg
Fayl:Neftçala Musiqi Məktəbi.jpg
Fayl:Elton Həbibov adına 4 saylı məktəb.jpg


Ədəbi mühit

Neftçaladakı ədəbi mühit vaxtilə inzibati olaraq bir hissəsi olduğu Salyandakı, geniş miqyasda Muğan bölgəsindəki ədəbi inkişafdan təsirlənmişdir. Muğanda yazılı ədəbi örnəklərin yaranması tarixi ən azı XVI-XVII əsrlərə söykənir. Burada XVIII əsrdə Aşıq Vəlican, Nişat Şirvani,[40]. XIX əsrdə Qasım Həsənoğlu, Yaqub Ədib, Mirzə Aslanoğlu, Məşədi Əmrah (Salyan), Mirzə Baxış Nadim (Hacıqabul), el şairəsi Ağcaqız (Neftçala) və başqa bu kimi söz ustalarının yazıb-yaratmışdır. Bu zəngin mühit XX əsrdə də yüksələn xətt üzrə inkişaf edib[41].

Bölgədə dəyərli söz ustalarının, mütəfəkkirlərinin olması Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Muğan bölməsinin yaranmasını zəruriləşdirmişdir. Bölgənin elmi, ədəbi və mədəni potensiala malikliyi burada daima müxtəlif yönümlü qurumların və o cümlədən, ədəbi birliklərin, son illərdə isə daha genişmiqyaslı ədəbi qurumun yaranmasını zəruri etmişdi. Bölmənin mərkəzi kimi Salyanın seçilməsi isə təsadüfi deyildi. Zəngin ədəbi-mədəni kökləri olan Salyanda hələ 1945-ci ildə mərkəzi kitabxananın müdiri işləyən Feyzi Məmmədzadənin rəhbərliyi ilə ədəbi məclis yaranıb. Sonralar Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yeri və çəkisi olan Xəlil Rza Ulutürk, Ağacavad Əlizadə, Əliağa Kürçaylı, Oqtay Rza kimi şairlər ilk qələm təcrübələrini məhz bu ədəbi məclisdə sınamışdılar[41].

1971-ci ildə Salyanda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin səyyar plenumu keçirilib. Bu mühüm hadisə bölgədə ədəbi mühiti bir qədər də canlandırıb. Həmin ilin fevralında Salyanda nəşr olunan "Qələbə" qəzetinin redaksiyasında "Kürün töhfəsi", sonralar Neftçalada "Xəzər nəğmələri" ədəbi birlikləri yaranır. "Kürün töhfəsi" ədəbi birliyinə – Neftçalada "Xəzər nəğmələri" ədəbi birliyi yaranana qədər – Soltan Abbas, sonralar Balaş Nuri, Zabil Pərviz və Namiq Hacıheydərli rəhbərlik etmişlər. "Xəzər nəğmələri" ədəbi birliyinə isə yarandığı gündən indiyə qədər Neftçalada yaşayan istedadlı şair Soltan Abbas başçılıq edir. Son illərdə Muğan bölgəsində yaranan ədəbi örnəklərin miqyası və ədəbi mühitin qaynarlığı artıq ədəbi birliklər çərçivəsinə sığmayıb daha genişmiqyaslı qurumun – AYB Muğan bölməsinin yaranmasına səbəb oldu[41]. 2008-ci ilin iyulunda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar, birinci katibi Fikrət Qoca başqa ziyalılar və qələm adamlarının iştirakı ilə AYB-nin Muğan bölməsinin yaradılması ideyasını gerçəkləşdirdilər. Salyan Rayon İcra Hakimiyyətində AYB Muğan bölməsinin təsis konfransı keçirilmişdir[41].

Muğan bölgəsi zəngin və ən azı bir neçə əsrlik şifahi xalq yaradıcılığı ənənələrinə də malikdir. Təəssüf ki, bu ərazinin mədəniyyəti, şifahi xalq yaradıcılığı, etnoqrafiyası bu günədək ardıcıl şəkildə araşdırılmamışdır. Burada yaranan xalq yaradıcılığı nümunələrinin bir sıra regional özəllikləri var. Muğan bölməsinin sədri Namiq Hacıheydərli hələ 1997-ci ildən başlayaraq bu bölgədə yaşayan yaşlı nəsildən bayatı nümunələri toplayır. AYB-nin Muğan bölməsi Salyanda fəaliyyət göstərsə də, burada şölələnən ədəbi ocağın nuru Hacıqabul, Şirvan və Neftçalada yaşayan qələm sahiblərinin də yaradıcılıq yolunu işıqlandırmaqdadır[41].

Mədəniyyət və səhiyyə müəssisələri

Rayonda 750 yerlik şəhər Mədəniyyət sarayı, Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi, Bankə qəsəbəsində XIX əsrə məxsus balıq kombinatının inzibati binası yerləşir. Rayonda 35 klub[1], tarix-diyarşünaslıq muzeyi, dövlət rəsm qalereyası, musiqi məktəbi, mərkəzi xəstəxana, kənd və qəsəbə xəstəxanaları, tarixi-memarlıq abidələri, çoxlu sayda məscid var[5].

Rayonda ümumi 670 çarpayılıq 7 xəstəxana fəaliyyət göstərir[1]. Neftçala Rayon Səhiyyəsinin tərkibində 345 çarpayılıq Rayon Mərkəzi Xəstəxanası, digər qəsəbə və kəndlərində kiçik həcmli xəstəxana, həkim Ambulatoriyası və Feldşer Mama Məntəqələri fəaliyyət göstərir. Rayon üzrə orta tibb işçilərinin ümumi sayı 466[1] nəfərdir.

Fayl:Neftcala Muzey.jpg
Fayl:Neftçala Rayon Mərkəzi Xəstəxanası.jpg
Fayl:Kur Xezer.jpg
Fayl:Xanoglan Mammadov.jpg


Neftçala rayon ərazisində kütləvi kitabxanalar ötən əsrin ortalarından fəaliyyət göstərir. 1973-cü ildə Neftçala müstəqil rayon kimi yaranandan sonra 1975-ci ildə kütləvi kitabxanaların mərkəzləşməsi haqqında sərəncamdan sonra rayonun bir sıra kəndlərində fəaliyyət göstərən kitabxanalar Xıllı qəsəbə kitabxanası ətrafında mərkəzləşdi. Beləliklə 1977-ci ildə rayon Xıllı qəsəbə kitabxanası mərkəz funksiyasını daşımağa başladı. 1985-ci ildə Neftçala rayon Mərkəzi Kitabxanası 3 mərtəbəli yeni binaya köçürülüb. Bundan sonra Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana sisteminin fəaliyyəti 1 mərkəzi kitabxana və 85 filial kitabxananı əhatə etməklə daha da genişlənib. Neftçala rayon MKS-i rayonun kənd və qəsəbələrində olan filial kitabxanalara inzibati və metodiki rəhbərlik edir. Kitabxananın fondunda olan minlərlə kitab rayon oxucularının istifadəsindədir. Hazırda rayonda 1 mərkəzi kitabxana və 66 filial kitabxananı fəaliyyət göstərir. Filial kitabxanalardan 63-ü kənd və qəsəbə, 3-ü isə Uşaq kitabxanalarıdır[42].

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2007-ci ilin avqustun 23-də Neftçala rayonuna gəlmişdir. Heydər Əliyevin adını daşıyan parkın və muzeyin açılışı olmuşdur. Park 2007-ci ilin əvvəlində salınmışdır. Parkın ərazisi 7 min kvadratmetrdir. Parkda Heydər Əliyevin heykəli ucaldılıb. Heykəlin hündürlüyü postamentlə birlikdə 6,4 metrdir. Heydər Əliyev parkının yanında isə daha bir istirahət guşəsi - Neftçilər parkı salınmışdır. Heydər Əliyev muzeyi öz adını daşıyan parkın ərazisində yerləşir. Muzeyin tikintisinə 2006-cı ilin oktyabrında başlanmış və 2007-ci ilin fevralında istifadəyə verilmişdir. Ancaq rəsmi açılışı 23 avqust 2007-ci ildə keçirilmişdir. Muzey bir ekspazisiya zalından, 14 fotostenddən, 10 vitrində ibarətdir. Heydər Əliyevin 1979-cu il mayın 30-da ilk dəfə Neftçalaya gəlişini və burada keçirdiyi görüşləri əks etdirən materiallar iki xüsusi ekspozisiyada nümayiş etdirilir[43].

Tarixi, mədəniyyət və memarlıq abidələri

Rayonda 34 məscid var. Xıllı qəsəbəsində XIX əsrə aid Fatimeyi-Zəhra məscidi, Bankə qəsəbəsində 1898-ci ildə inşa edilmiş Balıq Kombinatının inzibati binası, XIX əsrə məxsus (Z.O.Qoltuq) kilsə, 1894-cü ilə aid Heydər Almazov türbəsi (şəhər qəbiristanlığında), Bankə qəbiristanlığında 1918-ci ildə şəhid olmuş türk əsgərlərinin şərəfinə ucaldılmış monument (2004) tarixi abidələr kimi qorunub saxlanılır. Bundan başqa Neftçala şəhərində 1941-1945-ci il abidə kompleksi (1985-ci il), Xıllı qəsəbəsində naməlum əsgər abidəsi, Bankə qəsəbəsində Ana abidəsi, Aşağı Qaramanlı, Xol Qarabucaq, Tatarməhlə kəndlərində Böyük Vətən müharibəsinə həsr olunmuş abidə kompleksləri, şəhər mərkəzində "20 Yanvar" şəhidləri şərəfinə ucaldılmış abidə (1998), rayon şəhidləri şərəfinə ucaldılmış monumentlər mövcuddur[5].

  • Məscid (Xıllı qəsəbəsi) – XIX əsr (İnventar nömrəsi: 4934)[44]
  • Kilsə (Qoltuq qəsəbəsi)- XIX əsr (İnventar nömrəsi: 4935)[45]
  • Bankə qəsəbəsində Balıq Kombinatının inzibati binası – 1898-ci il (İnventar nömrəsi: 4936)[46]
  • Heydər Almazovun türbəsi (mərkəz qəbiristanlığının ərazisində) – 1894-cü il (Inventar nömrəsi: 4937)[47]
  • Böyük Vətən Müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi (Neftçala şəhəri) – 1998-ci il (Inventar nömrəsi: 5676)[48]
  • Böyük Vətən Müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi (Bankə qəsəbəsi) – 1998-ci il (Inventar nömrəsi: 5677)[49]
Fayl:Xıllı Məscid.jpg
Fayl:Kilsə Neftçala.jpg
Fayl:Bankə qəsəbəsi inzibati bina (1898).jpg
Fayl:Heydər Almazov türbəsi.jpg


Neftçalada şəhid türk zabitlərinin məzarları

Fayl:Seyidlər (Neftçala).jpg
Seyidlər kəndindəki türk şəhidlərinin abidəsi

Neftçala rayonunun Seyidlər kəndinin eyni adlı qəbristanlığında şəhid türk zabitləri uyuyur. Adları elmə məlum olmasa da şərəflərinə qoyulmuş, üzərində ay-ulduz təsvirli sənduqə (2,13x 1,05 metr) və onun yanındakı yeni inşa olunan kompleks türk qəhrəmanlarının əsl şücaətindən xəbər verir.

Vaxtilə bu türk zabitlərinə heç bir kitabəli məzar daşının qoyulmaması bugünkü epiqrafik tədqiqatın işlərinə mane olur. Lakin sevindirici haldır ki, tədqiqatçı, filoloq Azər Turan Qafqaz İslam ordusunun Neftçaladakı qəhrəmanlıqlarını araşdırmışdır. Tədqiqatçının təbirincə desək bu məzarlar Azərbaycana qarşı qəlblərindəki böyük inamın təkidi və unudulmaz Ənvər Paşanın xeyir-duası ilə gələn türk əsgərlərinin can rahatlığı tapdığı yerlərdir.

Çoxəsrlik tariximizdə zaman-zaman yadelli orduların qarətlərinə məruz alan torpağımız 19-cu əsrin əvvəllərində iki işğalçı dövlət- Rusiya imperiyasıİran dövləti arasında bölüşdürülürdü. Xalqımızın uzun sürən müstəmləkə əsarəti dövrü də o vaxtdan başladı. Hakim ideologiyanın təzyiqi altında xalqımızın milli heysiyyatı təhqir olundu və tarixi saxtalaşdırıldı[50]. 20-ci əsrdə tariximizin qərəzli surətdə təhrif olunmuş hadisələrindən biri də 1918-ci ilin yazında bolşevikdaşnak silahlı dəstələri tərəfindən məqsədyönlü şəkildə Bakıda və qəzalarda dinc əhaliyə qarşı törədilən dəhşətli soyqırımıdır. Bolşevik maskası geymiş, qatı daşnak Stepan Şaumyan ordu quruculuğu işində anti-müsəlman mövqeyində idi. Birinci dünya müharibəsi illərində Qafqaz cəbhəsinin müxtəlif bölgələrindən Bakıya minlərlə silahlı erməni əsgərləri gəlmişdi. Elə bu cəhətdəndir ki, Sovet ordusunun rəhbər zabit kadrlarının əksəriyyəti erməni zabitləri idi. Stepan Şaumyan çıxışlarında yaxın vaxtlarda şiddətli döyüşlərin başlanacağına işarə edirdi. Martın ortalarında o, çəkinmədən bildirmişdi ki, Bakı Soveti Zaqafqaziyada vətəndaş müharibəsinin başlıca mərkəzinə çevrilməlidir. O qəsdən müsəlmanların soyqırımını vətəndaş müharibəsi kimi qələmə verir, faciənin əsl mahiyyətini təhrif edirdi. Onun rəhbərliyi ilə Azərbaycanın bir çox şəhər və mahallarında kütləvi qırğınlar törədilmişdi. Bu zaman türk qoşunlarının köməyi, onların torpağımızda qəhrəmancasına döyüşərək şəhid olmuş oğullarının al qanı bahasına xalqımız erməni quldurlarının və yenicə qurulmaqda olan Sovet hökumətinin genosidindən xilas olmuşdu[51].

Fayl:Neftcala Kilse.jpg
Qoltuq qəsəbəsindəki kilsə

1918-ci il mart hadisələri zamanı Türkiyənin hərbi naziri Ənvər Paşa Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması barədə əmr verdi. 1918-ci il aprelin 21-də isə Cavad qəzasının Salyan şəhərində Sovet hakimiyyəti elan olundu. Bundan sonra Salyan və Neftçala ətrafında erməni daşnaklarının və rus bolşeviklərinin törətdiyi qörğına, əsl soyqırımına Qırmızı Qvardiyanın III və V taborları rəhbərlik etdi[52]. Belə ki, Salyandakı III tabora Ter-Avakimov, Neftçaladakı V tabora Danilyan başçılıq edirdi. Görəsən, Kür çayı sahilində nə üçün genosid həyata keçirildi? Azər Turan bu çirkin siyasətin iç üzünü çox gözəl açaraq təhlil etmişdir. Onun fikrincə, Xəzər dənizindən Kür çayı vasitəsi ilə Azərbaycanın içərisinə doğru irəliləməklə daşnak-bolşevik koalisiyası geosiyası hərbi strateji mənafeləri göz altına almaq istəyirdi. Muğanın taxıl ehtiyatına yiyələnməklə daşnak-bolşevik-qırmızı qvardiyasını çörəklə təmin etmək Bakı komissarları sovetinin rəhbəri Stepan Şaumyanın qeyd etdiyimiz kimi hərbi strateji məqsədi olmuşdur[53].

Mənbələrə əsasən türk-azərbaycanlı hərbi dəstələri Neftçala ərazisindəki bu son döyüşdən 11 nəfər itki və eyni zamanda qələbə ilə çıxdı.[54]. Görünür bu soraqsız məzarlarda yatan 11 şəhidin hər birinin adının tarixlərdə yaşadılmaması o vaxtkı hakim imperiyanın xofundan xəbər verir. Elə savaş başa çatdıqdan sonra bir bölüyün saxlanması ilə 1918-ci ilin iyulun sonlarında türk orduları Neftçala ərazisini tərk etmişdir[55].

Türk ordusunun Qaraqaşlıdakı 40 nəfərlik bölməsinə rəhbərlik edən türk zabiti Ramazan bəyin 5-ci Qafqaz Firqəsi komandanlığına göndərdiyi sənədə əsasən Bankədəki döyüşdə "ikisi milis (Azərbaycanlı könüllü) olmaq üzrə 11 şəhid" verilmişdir. 1918-ci ildə Bankə qəsəbəsi yaxınlığındakı 1-ci Mayak kəndində balıq vətəgəsində fəhlə işləyən Usub Məmmədova görə də "türklər on bir şəhid veriblər". Seyidlər qəbiristanlığındakı məzarlarda isə 10 nəfərin uyuduğu şəksizdir. Çünki Ramazan bəyin 5-ci Qafqaz Firqəsi komandanlığına verdiyi raportdan da göründüyü kimi həmin 11 nəfərdən ikisi azərbaycanlı könüllülər idi və Əfqan Həziyevin dediyinə görə, o iki nəfərdən birini, 18 yaşı olan şəhidi 1918-ci ildə burda deyil, aparıb öz doğma kəndlərində – Çuxanlıda dəfn ediblərmiş[56].

Tarixi yaşayış məskənləri

Fayl:Qaramanlı Nekropol.jpg
Fayl:Xıllı Nekropol.jpg
Fayl:II Boyat Nekropolu.jpg


Keçmiş yaşayış məntəqələri

Adı dəyişmiş yaşayış məntəqələri

Əvvəllər mövcud olmuş yaşayış məntəqələri

Kür çayı

Fayl:Kur Dordler.jpg Fayl:Kür-1.JPG Fayl:Kür Bankə qəsəbəsi-1.jpg
Dördlər kəndi Bankə qəsəbəsi
Fayl:Kür Bankə qəsəbəsi-2.jpg Fayl:Kür-2.jpg
Bankə qəsəbəsi Neftçala İnzibati Rayonu Kürkənd kəndi
Fayl:Kür Xıllı.jpg Fayl:Kür Abasalılı.jpg Fayl:Kür delta.jpg
Xıllı Abasalılı kəndi Kür çayının 1 №-li Mayakdan sonra
Xəzərə tökülən sol qolu

Maraqlı faktlar

Tanınmış şəxsləri

Fayl:Neftçala 20 yanvar.jpg
Neftçala şəhəri 20 yanvar şəhidləri abidəsi

Neftçaladan 3787 nəfər Böyük Vətən müharibəsində iştirak etmişdir. Bunlardan 1302 nəfəri geri qayıtmamışdır [103][104]. 251 nəfər döyüş hünərlərinə görə SSRİ-nin müxtəlif orden və medalları ilə təltif olunmuş, 3 nəfər isə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür[103]. Torpaqlarımızın bütövlüyü uğrundakı Qarabağ savaşında 500 nəfərdən çox neftçalalı iştirak etmiş və onlardan 170 nəfəri şəhid olmuşdur[105].

Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları

20 Yanvar Şəhidləri

Sovet İttifaqı Qəhrəmanları

Sosialist Əməyi Qəhrəmanları

  • Abduləhməd Hüseynov
  • Ayna Quliyeva
  • Cənnət Quliyeva
  • Nuruş Əliyev
  • Salman Nağıyev

Alimlər və ictimai xadimlər

İstinadlar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi – Neftçala rayonu.(1 yanvar 2010)
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 İİN-in Regionların inkişafı və Dövlət Proqramları şöbəsi. Aran İqtisadi rayonu-Neftçala
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI. İnzibati-ərazi vahidləri. Səh. 145
  4. 4,0 4,1 Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 57,59. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "tapdiqoğlu" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI. İnzibati-ərazi vahidləri. Səh. 146
  6. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 60, 61.
  7. 7,0 7,1 Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Neftçala şəhəri
  8. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 31.
  9. Salyan rayon Mərkəzi Kitabxanasının saytı – Salyan haqqında ümumi məlumat
  10. [Azər Turan. Darülmöminin. s.234. Bakı, "Elm və Təhsil" 2012.]
  11. Neftçala rayon Mərkəzi Kitabxanasının saytı – Bizim Neftçala
  12. Batmış şəhərin 550 manatlıq ceyranları
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Neftçala rayon Mərkəzi Kitabxanasının saytı – Maraqlı faktlar
  14. [Azər Turan. Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada. s. 6. Bakı, Yurd, 1999]
  15. [[Azər Turan. Darülmöminin. s. 211. Bakı, "Elm və Təhsil", 2012]
  16. [Azər Turan. Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada. s. 21. Bakı, Yurd, 1999]]
  17. Palçıq Vulkanları
  18. 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 [1]
  19. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 58.
  20. 01 yanvar 2010-cu il tarixinə əhalinin sayı
  21. "Bələdiyyələrin əraziləri torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nın yeni redaksiyada verilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 29 may 2009-cu il.
  22. "Bələdiyyələrin əraziləri torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nın yeni redaksiyada verilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 29 may 2009-cu il.
  23. 23,0 23,1 Нефтечала: и нефть, и рыба
  24. 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Neftçala rayon Mərkəzi Kitabxanasının saytı – İqtisadiyyatımız
  25. 2000-ci ildə keçirilmiş İnam sahəsində kəşfiyyat qazmasının ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ). Səh. 33
  26. "İnam" strukturunda ikinci kəşfiyyat quyusunun qazılmasına bu ilin sonunda başlanacaq. 22 Oktyabr 2007.
  27. Mineral Sular
  28. «2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı»nın həyata keçirilməsi üzrə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən 2010-cu ildə görülmüş işlər barədə məlumat. (01.01.2011 tarixə)
  29. 29,0 29,1 Алексей Феофилактович Писемский. Путевые очерки. Собрание сочинений в 9 томах. Том 9. Издательство "Правда" биб-ка "Огонек", Москва, 1959. Səh 512.
  30. Hövzələrində Bioloji Resursların Artırılması və Mühafizəsi Departamenti
  31. 31,0 31,1 "Xıllı Nərə Balıqartırma" zavodunda 4 növ nərə cinsli yetişdirilir
  32. Kökünün kəsilməsi təhlükəsi olan vəhşi fauna və yabanı flora növlərinin beynəlxalq ticarət konvensiyası
  33. Hansı şirkətlər Azərbaycandan qara kürü ixrac edə bilər? Bakı-Xəbər. 08 Iyul 2010-cı il, N 269(1877)
  34. Azərbaycanda Qafqazda analoqu olmayan şüşə zavodu işə başlayır
  35. Azərbaycan Respublikası "Azəravtoyol" Dövlət Şirkətinin strukturunun təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin qərarı
  36. Азербайджанская железная дорога. Большая Советская Энциклопедия (АЗ)
  37. Azərbaycan tarixi. 1900-1920-ci illər. Yeddi cilddə. V cild. Bakı, Elm, 2008
  38. 38,0 38,1 38,2 Neftçala rayon Mərkəzi Kitabxanasının saytı – Elm və təhsil
  39. Neftçala Rayon İcra Hakimiyyətinin rəsmi saytı – Təhsil
  40. Azər Turan. Darülmöminin. s. 142-143. Bakı, 2012.
  41. 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 Tükənməz Muğanın sözü-söhbəti. Flora Xəlilzadə. Azərbaycan. 4 sentyabr 2009. S. 5.
  42. Neftçala rayon Mərkəzi Kitabxanası
  43. Neftçalada Heydər Əliyev muzeyinin açılış mərasimi
  44. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Məscid
  45. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Kilsə
  46. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – İnzibati bina
  47. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Heydər Almazovun türbəsi
  48. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi.
  49. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi.
  50. Anar Ağalarzadə. Kürqırağı abidələri: (Neftçala bölgəsi əsasında tarixi-epiqrafik tədqiqat). Avropa, 2005. Səh. 37
  51. Ağalarzadə, Anar. Kürqırağı abidələri: (Neftçala bölgəsi əsasında tarixi-epiqrafik tədqiqat). Avropa, 2005. Səh. 38
  52. Azər Turan. "Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada. s. 6. Bakı, Yurd, 1999.
  53. Azər Turan. Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada. s. 10-11. Bakı, Yurd, 1999.
  54. Azər Turan. Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada. s. 21. Bakı, Yurd, 1999.
  55. Azər Turan. 1918-ci ilin 31 günü. Gülü gülşən edənlər. s. 29. Bakı, 2008.
  56. Azər Turan. Darülmöminin. s. 228. Bakı, 2012.
  57. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Xol Qaraqaşlı yaşayış yeri
  58. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Boyat nekropolu
  59. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – II Boyat nekropolu
  60. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Qaravəlli yaşayış yeri
  61. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Bankə yaşayış yeri
  62. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Ərəbqardaşbəyli yaşayış yeri
  63. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Qaraqaşlı yaşayış yeri
  64. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Xıllı yaşayış yeri
  65. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Xıllı nekropolu
  66. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Qaramanlı yaşayı yeri
  67. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Qaramanlı nekropolu
  68. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Üst Qoltuq yaşayış yeri
  69. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Kürqarabucaq yaşayış yeri
  70. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Kür Qarabucaq qəbiristanlığı
  71. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi – Xol Qarabucaq yaşayış yeri
  72. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 31.
  73. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 51.
  74. Mikayılova, Əzizə. Onomastik vahidlərin üslubi imkanları. (ХIХ əsrin ikinci yarısında yaranmış nəsr əsərlərinin matеrialları əsasında linqvistik tədqiqat). Mеmar Nəşriyyat–Poliqrafiya, Bakı, 2008, Səh. 212
  75. Oralarda kimlər var: kənd və onun insanları
  76. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 53.
  77. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 70.
  78. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 42.
  79. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 22.
  80. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 45.
  81. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi № 458-IIQ qərarı
  82. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 74.
  83. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 27.
  84. Azərbaycan Respublikasının Bakı şəhəri, 14 iyul 1998-ci il, № 524-IQ qanunu
  85. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 50.
  86. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclis № 515-IIIQ qərarı
  87. Azərbaycan Respublikası Biləsuvar, Bərdə, Qusar, Yardımlı, Yevlax, Gədəbəy, Göyçay, Lənkəran, Masallı, Neftçala, Saatlı, Samux, Siyəzən və Xızı rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qərarı.Bakı şəhəri, 19 may 1993-cü il. № 611.
  88. Azərbaycan Respublikasının Bakı şəhəri, 14 iyul 1998-ci il, № 524-IQ qanunu
  89. Azərbaycan Respublikası Biləsuvar, Bərdə, Qusar, Yardımlı, Yevlax, Gədəbəy, Göyçay, Lənkəran, Masallı, Neftçala, Saatlı, Samux, Siyəzən və Xızı rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qərarı.Bakı şəhəri, 19 may 1993-cü il. № 611.
  90. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 24.
  91. Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление на 1 января 1977 года. Четвертое издание. Б., Азернешр, 1979. Səh. 79
  92. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 41.
  93. Azərbaycan Respublikasının bəzi şəhər və rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı şəhəri, 1 sentyabr 2004-cü il. № 727-IIQ
  94. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 24.
  95. Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı şəhəri, 8 fevral 2000-ci il. № 809-IQ
  96. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 48.
  97. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 52.
  98. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 53.
  99. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 55.
  100. Azərbaycan Respublikasının İmişli, Neftçala, Tovuz, Xaçmaz və Şəmkir rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 11 fevral 1997-ci il. № 248-IQ
  101. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 24.
  102. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 35.
  103. 103,0 103,1 Neftçala qəhramanlar.
  104. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 9.
  105. Tapdıqoğlu, Nazim. Neftçala rayonu və onun toponimiyası. Təhsil, 2006. Səh. 9.
  106. Ə. Y. Ağayevin Neftçala Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsindən azad edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, 4 iyul 2002-ci il № 969
  107. Dilçi alim İsmayıl Əhmədzadə vəfat edib.

Mənbələr

Həmçinin bax

Şablon:Neftçala Rayon İcra Hakimiyyətinin başçıları Şablon:Neftçala rayonunun bələdiyyələri