Soyad: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 53: Sətir 53:


Çox xalqlardan fərqli olaraq, yaponlar, öz övladlarına ana-babalarının adlarını verməsələr də, ailə institutuna xususilə ciddi yanaşırlar. Yeni nəslin sağlamlığı naminə, hər yapon öz nəslini yeddinci qatına gədər tanımalıdır. Bütün bunlar qohumlararası nikahların qarşısını almaq ücün edilir. Eyni ənənəni qazax türkləri də qoruyurlar.
Çox xalqlardan fərqli olaraq, yaponlar, öz övladlarına ana-babalarının adlarını verməsələr də, ailə institutuna xususilə ciddi yanaşırlar. Yeni nəslin sağlamlığı naminə, hər yapon öz nəslini yeddinci qatına gədər tanımalıdır. Bütün bunlar qohumlararası nikahların qarşısını almaq ücün edilir. Eyni ənənəni qazax türkləri də qoruyurlar.
== Məntiqi izahı ==


Bu gün dünyanın bütün dil və ləhcələri sözlərinin məntiqli olmasına möhtacdırlar. Nədən bu, o qədər vacibdir? Çünkü sözün, dilin məntiqli olması insanın və çəmiyyətin həyatına da təsiri var, düşmənçiliyi aradan qaldıra, sülh və inkişafa təkan verə bilər.
Bu gün dünyanın bütün dil və ləhcələri sözlərinin məntiqli olmasına möhtacdırlar. Nədən bu, o qədər vacibdir? Çünkü sözün, dilin məntiqli olması insanın və çəmiyyətin həyatına da təsiri var, düşmənçiliyi aradan qaldıra, sülh və inkişafa təkan verə bilər.

09:33, 9 noyabr 2014 versiyası

Hazırda Azərbaycan vətəndaşlarının çoxunun soyadı "ev" və "ov" şəkilçiləri ilə bitir. Kimlərəsə elə gəlir ki, bu sonluqlar "bizim deyil". Onlar, sadəcə, yuxarıda qeyd edilən şəkilçilərin tez-tez slavyan soyadlarında rast gəlindiyinə əsaslanırlar.

Axı Nizami Gəncəvinin soyadı da slavyan soyadı ilə oxşardır- Gəncəvi (-ƏVİ). Amma dahi mütəfəkkir Nizami şeirlərində özünü və dilini yalnız "Türk" deyə təsvir edirdi.

Sözsüz ki, xalqımızın tarixini, kökünü daha yaxşı tanısaydıq, türk xalqlarının slavyan, eləcə də başqa xalqlarla olan qohumluğuna şübhə etməzdik. Çox təəssüflər olsun ki, bütün qalan xalqlar da öz adlarına və soyadlarına laqeyd yanaşaraq, tarixlərini, ümumi köklərini dərk etməyiblər. Bəlkə də iki yüz milyondan çox dünya slavyanı türk şəkilçili soyadların daşıyıcısı olduğundan xəbərdar deyil. Eyni şeyi dünya xalqları barəsində də demək qəbahət olmaz. Bunun belə olmağına müharibələri səbəb göstərmək və yaxud nəyisə "mənimsənilmiş" halda qələmə vermək heç də düzgün deyil. Tam əksinə! Sualın cavabı, bir vaxtlar mövcud olan, zaman keçdikcə isə məhv olmuş və dünya dillərində, həmçinin türk dillərində yalnız hissə-hissə qorunub saxlanılmış ümümi dildədir.

Həqiqəti axtararkən, əvvəla yaxşı olardı kı, biz sözün məna məntiqini öz dilimizdə tapaq. Belə düşünürəm ki, Tanrı bizə dil və söz qabiliyyətini bu səbəbdən verib, amma çox təəssüf ki, inkişaf prosesində dillər öz mənbəsindən və məntiqindən daha da uzaqlaşır. Bu aqibət türk dilində və onun ləhcələrində də baş verir. Dil deqradasiyası, itkilər kimi üzücü hallara baxmayaraq, dillərdə hec olmasa anlayışın qorunub saxlandığına sevinmək olar.

Bəziləri soruşa bilər: Nəyə lazımdır bu müəyyənləşdirmələr? Cavab aşkardır: özünü tanımaq üçün, kökümüzü, soyumuzu, dünya insanları ilə qohumluq əlaqələrimizi müəyyənləşdirmək üçün.

Soyadlar şəkilçilərlə

Öncə diqqətinizi ona cəlb edək ki, dillərin çoxunda "-EV" (başqa cür tələffüz etsək, "-OV") anlayışı qorunmayıb, Türkcə isə "-EV"in düzgün mənası indidə qalır. Amma çox qürurlanmağa da səbəb yoxdur. Çünki Türk dilinin özündə də mənaları pozub, itirib, yerinə manasız sözlər istifadə edirik. Qədim zamanlardan ailəni, soyadı- evlə, şəcərənin yarandığı yerlə assosiasiya edirdilər. Soyadın qadın şəkilçisi isə "-EVA" ( "-OVA"), türk dillərində gəlinin evə köçməsinə işarə edir. "-EV" və "-OV" şəkilçilərinin azacıq dəyişdirilmiş forması digər xalqlarda –EO,-EU,-İU, və ya əksinə - OE,-UE,-OU,-Uİ. kimi qalıb..

Evə və ailəyə mənsubluq şəkilçilərdə ifadə olunur: - EVIÇ, -OVIÇ (ev-iç; ov-iç), türk dilindən tərcümədə - evin içi, tam dəqiq tərcüməsi isə evdən (ailədən) çıxmış (ailə izini qorumuş), məsələn: (ibr. Gur-ev-iç), Rabin-ov-iç, türk: Kılıç. Bu məna habelə yunan, pribaltika, portuqal soyadlarının şəkilçilərində də (-IS,-İZ) öz əksini tapır. Həmçinin bu xalqların soyadlarında da –AS, AZ, ASO, AZO, US, UZ, USO, UZO, OZ, OZO şəkilçiləri konkret olaraq türk dilində şəxs əvəzliyinə işarə edir- ÖZ,ÖZÜ.

Ümumiyyətlə, soyadların araşdırılıb və təsdiq olunması dünyada nisbətən yeni haldır. Belə deyək, İsveçdə soyadın mütləq olması 1901-ci ildə qərarlaşdırılıb. Avropada yalnız zadəgan ailələr soyadlarını təsdiqləyirdilər. Bunu ona görə edirdilər ki, miras yalnız soyadın davamçılarına qismət olsun.

Rusiyada bu hərəkat təhkimçilik hüququnun ləğv olunmasından sonra başladı, 1861-ci ildə və XX-ci əsrdə sona yetdi. Əvvəllər burada insanlar ad əvəzinə ləqəblərdən istifadə edirdilər, yerləşdiyi məkanın adlarını verirdilər, sahiblərinin adlarını, heyvanların, quşların, təbiət hallarının. Məsələn, Çar nəsli - Romanovların soyadı "Koşkin" kimi soyadından başlayır.

XVIII əsrə qədər yəhudilərin soyadları mövcud deyildi. Yəhudi soyadları əsasən "KO(Y)EN və "LEVI" titullarından əmələ gəlib. Faiz etibarilə müasir İsraildə bu soyadlar birinci və ikinci yerləri tutur. Semit və türk xalqlarının şəksiz qohumluğu tarixi mənbələrdə təsdiq olunur. Bu mənbələrdə Avraamın (İbrahim) Azər adlı xəzər türkünün oğlu olduğu, xanımı Sara isə, Şumer zadəganını qızı olduğu deyilir (Çox guman ki "Sarı gəlin" mahnısı da ona həsr olunmuşdur). Yəhudilərin "KOEN" sözünün yaranma fərziyyəsinə də heç də təəcüb etmək lazım deyil, bu söz türk sülalərindən gəlib- "AK-KOYUN və KARA KOYUN", həmçinin "LEVİ" türk sözü "EVİ"-dən tərəyib. Bu sözdə "L" hərfi "el" artıklından qalıq hərfdir.

Bəzi xalqlarda "ev-ailə-soy-yuva" mənasını ifadə edən şəkilçilər- EV, OV, EVİ, bir qədər fərqli oxunur, yazılır və tələffüz olunur, məsələn –EO (Eleo); -EU, -İU, və ya əksinə: -OE, (lat. Chloe, yapon.-Konoe); -UE, -OU, -U (Chaushesku); -Uİ; hindlilərdə isə -AVA, -UVA, YUVA (Shrivatstava, Yadavi).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu gün türklərə qohum xalqların soyadları insana az şey desə də, tamamilə məntiqi məna daşıyırlar. Məsələn, Avropada çox sıx rast gəlinən soyad sonluqları "-BERK, -BERG, (Grinberg) -BURG (Gabsburg), -BYÖRK, -BORK" türk dilindən gələn "BƏRK" sözü ilə bağlıdı, hansı ki tərcümədə: qala, möhkəmlik, bərklik, mənası ifadə edir, bax elə burdanda bəzi Qərbi Avropa və türk soyadları əmələ gəlib.

Əzəldən yalnız müəyyən bir yerə aid olğunu ifadə edən soyadları doğulduğu (çıxdığı) yer, ana vətəni, torpağı ilə assosiasiya olunur (türk dil. Ana, Anne, Ono, Ona, Non, Nonna, Nanna, Nunu, Nene, Ninni, Nina və onların yığcam formaları: -AN, -İN, -EN, -ON, və s.) və yaxud –AM, -MA, -EM, -ME. Bu şəkilçilərin qədim anlayışı "ana" deməkdir. Digər xalqlarda isə "Ana südü ilə əmizdirimək" UMMA, IMMA, OMO, MAMA, MOM kimi səslənir, türk dilində isə "EMME", "EMMA","AMMA" kimi tələffüz olunur.

Bu şəkilçilər ölkə adlarının sonluqlarında və bir neçə soyadlarda üstünlük təşkil edir. Məsələn: Argentine, China, Babylon, France, İran, Britain, Kamerun, Sweden, Japon. Həmçinin dünya xalqlarının soyadlarında da eyni mənanı ifadə edir: ANE (yapon. Akane) –EN; -ENE; -EİN (alman. Bethoven, ingilis. Bayden, türk. Gülen, Evren)- İN (türk. Sayın, slavyan. Rasputin, ivrit. Rubin), -EN; -ENE; -EİN (Einstein, d`Estein, türk. Gülen), -ANG, -ONG, -AN (türk. Hakan, Pekkan, Erdogan, frans. Mitteran, çin.- Zhang, Czan, Chiong, vietnam.-Trcan), -ANI (türk. Hagani, ital.- Adjani); -ONI (Berluskoni, Missoni); -ON (norvec. Hokon, ingilis.-Klinton, Gordon); -UN (afrik.Hamadun, ingilis.Stoun, türk – Hatun, çin. –Han,Huan,Gunsun); -UNİ (Biruni); -EN,-IN,-EIN,-AN,-ANI,-ONI,-ON,-UN soyadı şəkilçilərini daşıyan insanlar daha çox doğulduğu yerlərə üstünlük verib bu soyadlarını məhdudlaşdırıblar, tərcüməsi isə -yer (yerə enmə, gqnma, yer-torpağa əsaslandırılma), nəyəsə məxsus olma, birləşmə mənalarını ifadə edir. Məsələn: (italyan. Armani, türk –Ergani, sing. Lalvanı); -NİE, -NEY (ingilis. Cheyney, türk Güney); -NA, (ispan.- Santana); -NO (italyan. Çelentano); -NU.

Bu növ soyadlara daha fərqli bir soyad şəkilçisini də əlavə etmək olar, "-YAN" türk dilindən tərcümədə: yandan, böyürdən; yan tərəfdə- mənalarını daşıyır, belə soyad daşıyan şəxslər doğulduğu yerə, yurda, ailəyə əsasən şəkilçiləri mənimsəmiş və məhdudlaşdırmışlar.

Bəziləri özlərini qala, yer-yurdla assosiasiya etməkdənsə daha çox şəxslərə oxşatmaq istəyirdilər və bu cəhət də o insanların soyadlarında öz əksini tapmışdır: -MAN –MEN –MON –MUN –MIN. Türk dilində tərcümədə "MƏN" "ŞƏXS" mənasını ifadə edir: Türkmən, Qudman, Xoffman, Akkerman, Bachman,- türk. Akgerman, Akgirman, Bashman, Bakman, fars- Bahman.

"MƏN" türk əvəzliyinin rusca qarşılığı olan "Я" bəzi soyadların sonluqlarını təşkil edir, adı çəkilən əvəzliyin digər forması "SƏN" bir çox Türk, Avrova, özəlliklə skandinav ölkələrinin soyad sonluqlarını təşkil edir. Məsələn: Janssen, Olufsen, türk. Günsen.

MEN, MAN, SEN, SƏN əvəzliklərin sonuna -Kİ şəkilçisini əlavə etsək, Ukrayna soyadları ilə çox bənzərlik aşkarlaya bilərik: Şevçen-ko(ki), Yuşen-ko(ki), suaxili afrikalılarında- Jengo. Amma, -KO çevrilmiş –OK(-OH,-OX)-da ola bilir (türk.Altınok).

Kişilərin ifrat millətçiliyi şəkilçilərdə də öz əksini tapmışdır "-ER" (türkçə - ERKEK, KOCA, yəni kişi və ər) (alm. Einzenhauer, türk. Erener, Türker). Bu soyadın modifikasiya olunmuş variantları: -AR (frans. Rishar, türk. Arar) –UR (ind.Kapur, türk. Omur, hind-fars Amanpur) –IR,(türk.Batır,yapon. Akiro, ingilisc.Blair) –OR (Dior, Güngör, Windzor), –ERO (Zapatero); -ERE (afr.igbo-Chiyere); -ARI (Ferrari) –ARA (Fudzivara, ind. Aychara) –ARO –ARU –ARI (rum.Rotaru, yapon.Vatari) –ORO, -EIRO(ispan. Pereiro, yapon. Fudzimoro) –URO, -URI, -URA (yapon.Kauro, Nakamura, Ohara, Macudayra); -ATA, -OTO (Minamoto, Hakamada) –İTO (yapon.Akihito) və s.

Özlərini məsləkləri ilə assosiyasiya etmiş insanlar da bunun izini şəkilçilərdə əks etdiriblər. Məsələn – Çİ şəkilçisi (Doğramaçı, Beluççi, Karduççi), -ÇI –ÇU,-Cİ,-CA, gürcü soyadlarında –DZE kimi, yapon soyadlarında isə -DZİ –DZU –DZO –TSİ,-TSU,-TSI (Hodze, Kutzyo, Godzyo, İtidzyo, Sumatzu, Tukodaydzi).

Türk mühitində çox tanınmış eləcədə İtaliyada yayılmış –LI, -LU, şəkilçiləri birk kəsin hansısa yerə məxsus olduğuna işarə edir.

-EL –UL –OL –IL –AL şəkiçilər növüdə vardır, bunlar türk dilinə "dünya", "cəmiyyət", "varlıq" "əl" (Yaradanın əli) kimi tərcümə olunur.

Türk dilində "-ZADE" sözünün tərcüməsi və anlayışı mövcud deyildir. Çox ola bilər ki, bu söz təhrif -DZİ, -DJİ, -ÇI variantından yaransın, və ya nəvazişli, oxşayıcı məna daşıyır, necə ki azərbaycan dilində qüdrətli Muhamməd adı tamamilə məntiqini və mənasını itirmiş Məmməd olub. Eləcə də yuxarıda qeyd edilən şəkilçinin də aqibəti çox guman ki, çəkdiyimiz misal kimi olmuşdur.

Çox qəribədir ki Azərbaycanın 80% əhalisi daşıdığı adın mənasını bilmədiyi halda onu məntiqinə uyğun nizama salmaq kimi bir istəkləri olmayıb. Mamməd adı ilə baş vermiş hal eyni ilə Vasiliy və Aleksandrdan yaranan Vasya, Saşa, Şura halı kimidir.

–ZADE sözünə dönərək, qeyd edim ki, bu, dəyişmiş "SADƏ" sözü də ola bilər.

Çox xalqlardan fərqli olaraq, yaponlar, öz övladlarına ana-babalarının adlarını verməsələr də, ailə institutuna xususilə ciddi yanaşırlar. Yeni nəslin sağlamlığı naminə, hər yapon öz nəslini yeddinci qatına gədər tanımalıdır. Bütün bunlar qohumlararası nikahların qarşısını almaq ücün edilir. Eyni ənənəni qazax türkləri də qoruyurlar.

Məntiqi izahı

Bu gün dünyanın bütün dil və ləhcələri sözlərinin məntiqli olmasına möhtacdırlar. Nədən bu, o qədər vacibdir? Çünkü sözün, dilin məntiqli olması insanın və çəmiyyətin həyatına da təsiri var, düşmənçiliyi aradan qaldıra, sülh və inkişafa təkan verə bilər.

Bu üzdən, insanlar, heç olmasa ad seçərkən, öz dillərində məna və məntiqə əsaslanıb ad qoymalıdırlar. Necə deyərlər, "gəmiyə necə ad versən, o istiqamətdə də üzəcək." Əgər isimdə məntiq yoxdursa, o məntiqi harda axtarmalı? O ki qaldı soyadların özünü identifikasiya etməsinə, burada da soyadların sonluqlarına Türk dilində mənaca başa düşüləcək bir şəkilçi əlavə etmək məqsədə uyğun olardı.

Məsələn:

Elxanata, Elxanoğlu, Elxanər, Elxanlı, Elxanı, Elxanbərk, Elxanol, Elxanel, Elxanelli Elxanlı, Elxandan, Elxansın, Elxansen, Elxansan, Elxanmen, Elxaner, Elxanbəy, Elxanay, Elxangün, Elxangör, Elxangur, Elxangil, Elxangilli, Elxançı, Elxanev(ov), Elxaneviç, Elxanevski, Elxanevi, Elxanok, Elxanoh, Elxanyer, Elxanyar, Elxançan, Elxangül, Elxangör, Elxanal, Elxanaldı, Elxandoğan, Elxanmen.

Hətta, yan tərəfdən, böyürdən mənasını ifadə edən şəkilçilər də əlavə edib Elxanyan kimi soyadı ortalığa çıxarmaq mümkündür.

İnsan hüquqlarına əsasən hər insanın soyad seçiminə haqqı var, təbii ki soyad şəkilçisi də buna daxildir. Seçdiyimiz soyad, bizim necə yaşamaq istədiyimizi müəyyən edir.

Mənbə