Gəncə quberniyası: Redaktələr arasındakı fərq
Sətir 539: | Sətir 539: | ||
*Georgi Kovalyev, 1908–1916 |
*Georgi Kovalyev, 1908–1916 |
||
*Mixail Poyarkov, 1916–1917 |
*Mixail Poyarkov, 1916–1917 |
||
*[[ |
*[[Xudadat bəy Rəfibəyli]] 1918-1920 |
||
== Mənbə == |
== Mənbə == |
10:35, 18 fevral 2015 tarixindəki versiya
Şablon:Rusiya İmperiyasının quberniyası
Yelizavetpol quberniyası (rus. Елисаветпольская губернiя) – Rusiya imperiyasının quberniyalarından biri.
Tarixi
Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı əsasında Yelizavetpol quberniyası yaradılmışdı. Bakı quberniyasından Şuşa və Nuxa qəzaları, Tiflis quberniyasından Yelizavetpol qəzası, İrəvan quberniyasından ləğv edilmiş Ordubad qəzasının bir hissəsi onun tərkibinə daxil edildi, yeni Qazax və Zəngəzur qəzaları yaradıldı. 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyası tərkibində Ərəş, Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları təşkil olundu. Sonralar Cəbrayıl qəzasına Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsində iştirak etmiş rus zabiti P.M.Karyaginin adı verildi. Qafqaz təqviminin (1917) məlumatına görə Yelizavetpol quberniyasında 4 şəhər (Gorus, Yelizavetpol, Nuxa, Şuşa) və 8 qəza (Ərəş, Cavanşir, Yelizavetpol, Zəngəzur, Qazax, Karyagin, Nuxa, Şuşa) var idi. Yelizavetpol quberniyasının ərazisi 38922,43 kv. verst idi. Quberniyada 1275,131 nəfər əhali yaşayırdı, onların 1213,626 nəfəri yerli sakinlər, 61505 nəfər müvəqqəti yaşayanlar idi. Əhalinin 676377 nəfəri kişi, 598754 nəfəri qadın idi. 156,044 nəfər (12,24%) şəhərlərdə, 1119,087 nəfər (87,76%) qəzalarda yaşayırdı. Əhalinin etnik tərkibi belə idi: azərbaycanlılar 783065 nəfər (61,41%), ruslar 36957 (2,90%) və s. Yelizavetpol quberniyasında quberniya idarə sistemi mövcud idi Quberniyanı hərbi qubernator, 1872-ci ilin martından isə qubernator idarə edirdi. Xanların, bəylərin, ağaların əlində 440,7 min, kəndlilərin əlində 124,3 min desyatin torpaq vardı. Əhali müxtəlif kənd təsərrüfatı sahələri (taxılçılıq, ipəkçilik, üzümçülük, heyvandarlıq və s.), sənətkarlıq sənaye fəaliyyəti və ticarətlə məşğul olurdu. Quberniyada dağ-mədən və əlvan metallurgiya sənayesi müəssisələr (Yelizavetpol və Zəngəzur qəzaları) yerləşirdi. İpəkçiliyin əsas mərkəzi (Nuxa qəzası) də burada idi. Azərbaycan pambığının xeyli hissəsi Yelizavetpol quberniyasının pambıqtəmizləmə zavodlarında emal edilirdi. Üzümçülük və şərabçılıq inkişaf etmişdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-1918) quberniyanın iqtisadiyyatına ağır zərbə vurmuşdu. Fevral inqilabından (1917) sonra Yelizavetpolda və digər qəza şəhərlərində ictimai təşkilatların icraiyyə komitələri yaradılmış, quberniya və onun qəzalarına Müvəqqəti hökumətin komissarları təyin olunmuşdu. Bununla bərabər Yelizavetpolda Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti də yaranmışdı Eyni zamanda, qəza şəhərlərində (Şuşa, Nuxa, Karyagin və b. də sovetlər təşkil edilmişdi. Sovetlərdə bolşeviklərin nüfuzu zəif idi. Yelizavetpol quberniyası Azərbaycan milli azadlıq hərəkatında mühüm yer tuturdu. 1905-07 illər inqilab dövründən genişlənən milli-siyasi təşkilatlanma davam edirdi. Milli azadlıq hərəkatının görkəmli xadimləri Nəsib bəy Yusifbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Həsən bəy Ağayev və b. böyük iş aparırdılar Nəsib bəy Yusifbəyli 1917-ci ilin martında Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyasının əsasını qoymuşdu. Milli azadlıq hərəkatına qarşı mübarizədə erməni-daşnak və bolşevik siyasi partiya və təşkilatları birləşərək, eyni mövqedən mübarizə aparırdılar. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonraBakıda sovet hakimiyyətinin elan edilməsi milli azadlıq hərəkatının gedişində Yelizavetpol quberniyasının mövqeyini daha da möhkəmləndirdi. 5 (18) noyabrda Yelizavetpolda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının hərbi qurultayı azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissələr yaradılması haqqında qərar çıxardı. Knyaz Maqalov başda olmaqla, müsəlman süvari polku yaradıldı.
İqlimi
Yelizavetpol quberniyasının iqlimi olduqca müxtəlifdir. Meşə zonasının hüdudlarından yuxarıya uzanan dağlıq ərazilər ilin demək olar ki, üç rübü qarlarla örtülü olur və orada tamamilə əhali yaşamır. Yay aylarında burada atmosfer və torpaq rütubətinin bolluğu zamanı, burada ot bitkisinin inkişafı köçərilərin buraya öz heyvanlarını otarmaq üçün gəlməsinə səbəb olur. Onlar burada avqustun sonuna qədər qalırlar. Dağ yaylalarından aşağıda, meşələrin yerləşdiyi zolaqda, iqlim hərçənd hələ sərt olmasına baxmayaraq, dənli bitkilərin (qarğıdalı və düyüdən başqa) becərilməsi ilə məşğul olmağa icazə verir; qışlar burada bol qarlı və kifayət qədər sərtdir, yay aylarında isə yağıntılı keçir, bəzən əkinlərə güclü ziyan vuran sıx dolu yağır. Dağ ətəklərində, dənli bitkilərdən başqa, bağçılıq təsərrüfatı və üzümlüklər meydana çıxır. Burada yerin süni suvarmasına ehtiyac duyulur. Nəhayət, geniş düzən və çöl sahələrində yay ayları uzun, isti və quru iqlimlə müşayiət olunur. Qış burada qısa və yumşaq keçir, yaz ayları qısa olur və tez zamanda yaya keçid edir. Yelizavetpol quberniyasında meşələr təxminən 856 min desyatin və ya bütün sahənin 21%-i qədər ərazi tutur. Ən böyük meşə sahələri Qazax və Zəngəzur qəzalarında cəmlənmişdir.
Əhali
Qəza | Ərazi[1], verst² | Əhali, Kişilər, 01.01.1885[2] | Əhali, Qadınlar, 01.01.1885[2] | Əhali, Toplam, 01.01.1885[2] | Əhali, Kişilər, 01.01.1886[2] | Əhali, Qadınlar, 01.01.1886[2] | Əhali, Toplam, 01.01.1886[2] |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Yelizavetpol | 8 398,2 | 48 881 | 42 768 | 91 649 | 49 399 | 43 222 | 92 621 |
Qazax | 6 092,2 | 49 410 | 36 273 | 85 683 | 50 056 | 36 805 | 86 861 |
Nuxa | 3 284 | 42 704 | 36 467 | 79 171 | 43 207 | 37 002 | 80 209 |
Ərəş | 2 822,9 | 24 520 | 21 235 | 45 755 | 24 845 | 21 422 | 46 267 |
Cavanşir | 3 904 | 32 504 | 23 639 | 56 143 | 32 811 | 23 856 | 56 667 |
Şuşa | 4 446 | 43 725 | 36 140 | 79 865 | 44 488 | 36 669 | 81 157 |
Cəbrayıl | 2 749 | 30 449 | 28 874 | 59 323 | 30 762 | 29 016 | 59 778 |
Zəngəzur | 6 644 | 53 072 | 43 138 | 96 210 | 53 378 | 43 524 | 96 902 |
Yekun | 38 340,3 | 368 655 | 301 456 | 670 111 | 372 827 | 304 818 | 677 645 |
İl | Əhali |
---|---|
01.01.1874 | 576,952[3] |
1883-1884 | 621.300 |
01.01.1885 | 670,111[2] |
01.01.1886 | 677,645[3] |
1894 | 856.700 |
1897 | 878,415 |
1915 | 1.243.50 |
№ | İnzibati bölgüsü | Mərkəz |
---|---|---|
1 | Yelizavetpol qəzası | Yelizavetpol (Gəncə) |
2 | Ərəş qəzası | Ağdaş |
3 | Nuxa qəzası | Şəki |
4 | Qazax qəzası | Qazax |
5 | Cavanşir qəzası | Tərtər |
6 | Qaryagin qəzası | Qaryagin |
7 | Zəngəzur qəzası | Gorus |
8 | Şuşa qəzası | Şuşa |
№ | Qəza | Qəza mərkəzi | Sahəsi, Verst² |
Əhali [4] (1897), nəfər |
---|---|---|---|---|
1 | Ərəş | Ağdaş (528 nəfər) | 2 829,6 | 67 277 |
2 | Cavanşir | Tərtər (752 nəfər) | 4 818,4 | 72 719 |
3 | Yelizavetpol | Yelzavetpol (33 625 nəfər) | 7 695,7 | 162 788 |
4 | Zəngəzur | Gorus (1 450 nəfər) | 6 829,7 | 137 871 |
5 | Qazax | Qazax (1 769 nəfər) | 6 024,2 | 112 074 |
6 | Cəbrayıl | Cəbrayıl | 2 922,6 | 66 360 |
7 | Nuxa | Şəki (24 734 nəfər) | 3 346,7 | 120 555 |
8 | Şuşa | Şuşa (25 881 nəfər) | 4 315,6 | 138 771 |
Keçmiş Yelizavetpol quberniyasında 1915-ci ildə əhalinin ən çox qarışıq olduğu Şuşa, Zəngəzur, Qazax (Göyçə ilə birlikdə), Qaryagin, Cəbrayıl, Cavanşir mahallarında əhalinin milli tərkibi belə idi: 46 faiz müsəlman və 54 faiz erməni, 55 və 44,3 faiz, 49 və 46 faiz, 74,5 və 24,9 faiz, 67,5 və 31,6 faiz.
Milli tərkib
Etnik qrup | Sayı | Nisbəti |
---|---|---|
azərbaycan tatarı | 357 917 | 60,28% |
erməni | 193 742 | 32,63% |
kürd | 15 366 | 2,59% |
udi | 9 667 | 1,63% |
rus | 8 891 | 1,5% |
cekli (haputlu daxil) | 2 288 | 1,37%* |
kürəli | 1 973 | * |
yəhudi | 1 740 | * |
alman | 1 326 | * |
rutul | 665 | * |
qaraçı | 245 | * |
yekun | 593 784 | 100% |
Etnik qrup | Sayı | Nisbəti |
---|---|---|
tatar | 425 577 | 62,8% |
erməni | 224 358 | 33,1% |
rus | 12 968 | 1,91% |
udi | 7 028 | 1,04% |
fars | 3 025 | 0,45% |
alman | 2 135 | 0,32% |
yəhudi | 1 907 | 0,28% |
polyak, gürcü, yunan, türk, kürd və s. | 647 | 0,1% |
yekun | 677 645 | 100% |
Qəzalar üzrə
Yelizavetpol Quberniyasının 1897-ci il siyahıya alınması nəticələrinə əsasən etnik tərkibi.
Qəza | Azərbaycanlılar | Ermənilər | Ləzgilər | Ruslar | Beloruslar | Almanlar | Kürdlər | Tatlar | Udinlər |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Bütün Quberniyada | 60,8 % | 33,3 % | 1,7 % | 1,6 % | … | … | … | … | … |
Ərəş qəzası | 70,1 % | 20,5 % | 8,7 % | … | … | … | … | … | … |
Cəbrayıl qəzası | 74,1 % | 23,7 % | … | 1,1 % | … | … | … | … | … |
Cavanşır qəzası | 71,6 % | 26,9 % | … | … | … | … | … | … | … |
Yelizavetpol qəzası | 63,9 % | 26,4 % | … | 4,4 % | 1,7 % | 1,9 % | … | … | … |
Zəngəzur qəzası | 51,6 % | 46,1 % | … | … | … | … | 1,3 % | … | … |
Qazax qəzası | 57,2 % | 38,9 % | … | 3,0 % | … | … | … | … | … |
Nuxa qəzası | 69,3 % | 15,7 % | 7,1 % | … | … | … | … | 1,5 % | 5,8 % |
Şuşa qəzası | 45,3 % | 53,3 % | … | 1,0 % | … | … | … | … | … |
Dini etiqad
Din/təriqət | Sayı |
---|---|
şiə | 234 172 |
qriqoryan | 193 538 |
sünni | 153 462 |
raskolnik | 8 464 |
pravoslav | 1 118 |
musəvi | 1 704 |
protestant | 724 |
yekun | 593 784 |
- 1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının 593,784 nəfər əhalisinin 387,634 nəfərini (və ya 65,28%-ni) müsəlmanlar, 203,844 nəfərini (və ya 34,33%-ni) məsihilər, 1,704 nəfərini (və ya 0,39%-ni) isə musəvilər təşkil edirdi.[5]
Din/təriqət | Kişilər | Qadınlar | Toplam |
---|---|---|---|
şiə | 136 889 | 109 232 | 246 121 |
qriqoryan | 125 900 | 104 471 | 230 371 |
sünni | 98 596 | 83 911 | 182 507 |
raskolnik | 4 474 | 4 440 | 9 214 |
pravoslav | 4 193 | 925 | 5 118 |
lüteran | 1 216 | 919 | 2 135 |
musəvi | 999 | 908 | 1 907 |
katolik | 260 | 12 | 272 |
yekun | 372 827 | 304 818 | 677 645 |
- 1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının 675,645 nəfər əhalisinin 428,628 nəfərini (və ya 63,25%-ni) müsəlmanlar, 247,110 nəfərini (və ya 36,47%-ni) məsihilər, 1,907 nəfərini (və ya 0,28%-ni) isə musəvilər təşkil edirdi.[6]
Məhkəmə sistemi
Yelizavetpol quberniyasının Yelizavetpol dairə məhkəməsinin tərkibində Yelizavetpol şəhəri üzrə 5, Göyçay şəhəri üzrə 2, Nuxa (Şəki) şəhəri üzrə 1, Şuşa şəhəri üzrə 4 notarius fəaliyyət göstərmişdir. Notariuslar olmayan yerlərdə bu vəzifələri barışdırıcı hakimlər, onlar olmayanda isə həmin hakimlərin köməkçiləri yerinə yetirirdi.
1870-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 6 cəza yeri vardı. Həcminə görə həmin binalar 365 nəfərdən ötrü nəzərdə tutulmuşdur. Buna baxmayaraq 1870-ci il ərzində burada saxlanılanların sayı 743 idi. 1870-ci ildə Yelizavetpol qəsrinə 640, Şuşa qəsrinə 640 və Nuxa qəsrinə 528 nəfər gətirilmişdir. Yelizavetpol dairə həbs evində saxlanılanların sayı 162 nəfər, Qazax həbs evində 555 nəfər, Zəngəzur həbs evində isə 207 nəfər olmuşdur. Quberniya, qəsr və həbs evlərinə 1870-ci ildə gətirilənlərin sayı 2551 nəfərə çatmışdır.
Seçki
Hökumət I Dumanı qovaraq, II Dumaya seçkilər elan etdi. Seçkilər 1907-ci ilin yanvar-fevral aylarında keçirildi. Seçkilərdən bir qədər evvəl Partiyasız müsəlman bloku meydana çıxdi. Bakı ərazisində seçkilərin gedişində sosial-demokrat bloku, daşnak və eserçi "Torpaq və azadliq" kedetçilər və partiyasız müsəlman bloku arasında mübarizə gedirdi. Yelizavetpol quberniyasında seçki kampaniyasının gedişini yuxarı sosial təbəqələrin nümayəndələri müəyyənləşdirirdilər. Seçkilər nəticəsində Fətəli İskəndər oglu Xoyski, İsmayil Zeynalabdin oglu Tagiyev, Məhəmməd aga Məhəmmədtagi suıtan oglu Şahtaxtinski, Mustafa Hacı Musa oglu Mahmudov, Mahmudtağı Mahmudov, Zeynal Eynal oglu Zeynalov Azərbaycandan II Dövlət Dumasına deputat seçildilər.
Qubernatorlar
- Fokion Bulatov, 1868–1876
- Aleksandr Nakaşidze, 1880–1897
- Ivan Kireyev, 1897–1900
- Nikolai Lutsau, 1900–1905
- Yegor Baranovski, 1905 (acting)
- Aleksandr Kalaçev, 1905–1907
- Samkalov, 1907–1908
- Georgi Kovalyev, 1908–1916
- Mixail Poyarkov, 1916–1917
- Xudadat bəy Rəfibəyli 1918-1920
Mənbə
- ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 105
İstinadlar
- ↑ Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 198
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 202
- ↑ 1 2 Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 197
- ↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г."
- ↑ 1 2 3 Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год"./П. Пространство и население Еавказскаго Наместничества. стр.22
- ↑ 1 2 3 Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 203