Misir

Misir
Masr
Bayraq Gerb
مصر أمّ الدنيا
Rəsmi dili	ərəb dili
Paytaxt	Qahirə Şəhəri
Ən böyük şəhər	Qahirə
İdarəetmə forması	respublika
Dövlət dini	İslam
Əhalisi
• Əhali	79, 074 000 nəfər (15-ci)
Valyuta	Misir funtu[d]
İnternet domeni	.eg
ISO kodu	EG
BOK kodu	EGY
Telefon kodu	+20
Saat qurşaqları	UTC+02:00 UTC+03:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Misir (ərəb. مصر  Misr/Masr‎), rəsmi adı Misir Ərəb Respublikası (ərəb. Cumhûriyet Masr'al Ərabiye‎) — Afrikanın şimal-şərqində və Sinay yarımadasında yerləşən ölkə. Ölkənin əsas yaşayış məntəqələri Nil çayı boyunca yerləşir.

Tarixi

Misirin ərazisində qədim insanlar suvarma sistemlərini yaratmış, daş və misdən düzəldilmiş əmək alətlərindən istifadə etmişdirlər. Əmək fəaliyyətinin nəticəsində orada yüksək mədəniyyətin yaranması mümkün olmuşdur. Bütün işlərin görülməsində kölə əməyindən geniş iftifadə olunurdu. Qədim misirlilər sami xalqları qrupuna daxil olmuşdurlar, lakin onların başqa Afrika, Avropa və Asiya xalqları ilə qarışması faktları da tarixdə olmuşdur. E.ə. V-IV-cü minilliklərdə, ibtidai icma quruluşunun dağılmasından sonra, Misirdə tədricən kiçik dövlət qurumları yaranmışdır. Sümerdə olduğu kimi, hər bir vilayət müstəqil ərazi olmuşdur. Onların baş şəhərləri, idarə etmə sistemləri, orduları və tanrıları olmuşdur. Bu vilayətlər bir-birləri ilə ittifaq qururdurlar və ya savaşırdırlar. Lakin sonra birləşmə meylləri artmış və olkə ikiyə - yuxarı (şimal) və aşağı (cənub) hissəyə bölünmüşdür. Bu hissələrin çarları savaşlar aparmış və ölkənin birləşdirilməsi üçün cəhdlər etmişdirlər. Bu dövrə Misirin “sülalələr öncəsi dövrü” deyilir. E.ə. III-cü minilliyə aid olan bir daş lövhəsində qədim Misirin şimal çarlarının siyahısı verilmişdir. Lakin ola bilsin ki, onlar çarlar deyil, tayfa və ya şəhər başçıları olmuşdurlar. Ümumiyyətlə o dövrlər haqqında bilgilər çox azdır və “sülalələr öncəsi dövrü” nə vaxta qədər davam edib, demək çətindir. Hər halda artıq e.ə. III minillikdə vahid dövlət mövcud olmuşdur və burada 2 çar sülaləsi olmuşdur və bu tarixdən Misir dövlətinin tarixi başlanır. Misir çarlarıni “firon”lar adlandırırlar. Hesab olunur ki Misirin 30-a yaxın çar sülalələri olmuşdur.

Müasir tarixi

Birinci dünya müharibəsindən sonra İngiltərənin protektoratlığı olan Misirdə milli-azadlıq hərəkatı yeni mərhələyə qədəm qoydu. İstiqlaliyyət uğrunda mübarizəyə rəhbərlik etmək üçün burjua ictimai xadimlərindən bir qrupu başda Səəd Zəqlul olmaqla 1918-ci ilin sonlarında Misir Nümayəndələri partiyasını (Vəfdi Misri) yaratdılar. Bu öz nəticəsini tezliklə göstərdi. 1919-cu ilin mart-aprel aylarında və 1921-ci ilin sonlarında Misirin müxtəlif sosial təbəqələrini və ərazisinin böyük bir hissəsini əhatə edən güclü üsyanlar baş verdi. Bu üsyanlar amansızlıqla yatırılsa da, müstəmləkəçilərə onlara hakimiyyətinin dayaqsız və etibarsız olduğu nümyiş etdirildi. Nəticədə Böyük Britaniya 1922-ci il 28 fevralda ölkədə öz qoşunlarını və komissarını saxlamaq şərtilə Misirin istiqlaliyyətini tanımağa məcbur oldu. 1923-cü ildə Misir başda kral Fuad olmaqla konstitusiyalı monarxiya elan edildi. Ölkə parlamentinə seçkilər keçirildi. Kralın və parlamentin qarşısında məsuliyyət daşıyan nazirlər kabineti yaradıldı. "Vəfd Misri" partiyasının lideri Səəd Zəqlul baş nazir təyin olundu. Nazirlər kabinetinin və gənc Misir burjuaziyasının təzyiqi nəticəsində İngiltərə mühüm iqtisadi güzəştlərə getməyə, ölkə sənayesini və ticarətini xarici rəqabətdən müdafiə etməyə yönəldilmiş yeni gömrük tarifi həyata keçirməyə məcbur oldu. 1924-cü ildə Sudan kondomimu üstündə İngiltərə ilə Misir arasında münaqişə baş verdi. "Vəqf Misri" Sudanda müstəmləkə əleyhinə hərəkatı müdafiə etdiyi üçün ingilislər zorakı vasitələrlə vəfdçi hökümətin istefaya getməsinə nail oldular. 1929-1933-cü illərin dünya iqtisadi böhranı Misir iqtisadiyyatına, ilk növbədə pambıqçılığa böyük zərbə vurdu. Aqrar böhranın sənayeyə keçməsi nəticəsində bir çox xırda və orta müəssisələr işi dayandırdılar. İşsizlik geniş miqyas aldı, fəhlələrin real əməkhaqqı kəskin şəkildə aşağı düşdü. Misirdə istismarın güclənməsi və həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar azadlıq mübarizəsinin yeni dalğası başlandı. Azadlıq mübarizəsinin zirvəsini 1930-cu ilin iyul hadisələri təşkil etmişdi. Mənsur, Qahirə, İsgəndəriyyə və Port-Səid şəhərlərində inadlı döyüşlər başlandı. Süveyş şəhəri isə üsyançılar tərəfindən tutuldu. Müstəmləkəçilər və daxili irtica silahlı mübarizəni yatırmağa nail oldular. Lakin şəhərlərdə tətillər və kəndlilərin kortəbii çıxışları bütün 30-cu illər boyu davam etmişdi. Nəticədə Böyük Britaniya 1936-cı ilin avqustunda Misirlə yeni müqavilə imzalamağa məcbur oldu. Bu müqaviləyə əsasən İngiltərə ali komissarı səfirlə əvəz olundu və formal olaraq ingilis işğalına son qoyuldu. Bu güzəştlər zahiri səciyyə daşıyırdı. Əslində bu müqaviləyə görə Süveyş kanalı zonası, Qahirə və İsgəndəriyyə şəhərləri İngiltərə qoşunlarının yerləşdiyi ərazi kimi təsdiq olunur, Böyük Britaniya Hərbi Hava Qüvvələrinin Misirin təyyarə limanlarından istifadə etməsi və onun ərazisi üzərindən uçmaq hüququ saxlanılır və və Misir ordusu üzərində ingilis hərbi nümayəndələrinin nəzarəti qoyulurdu. Müharibə baş verərdisə, yaxud müharibə təhlükəsi yaranardısa, ingilislər Misirdən bir döyüş meydanı kimi istifadə edə bilərdiilər. Beləliklə, 1936-cı il müqaviləsi dəyişilmiş şəkildə olsa da, İngiltərənin Misir üzərində ağalığını möhkəmləndirirdi.

Misir İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə də rəsmən müstəqil dövlət hesab olunsa da, faktiki olaraq Böyük Britaniyadan asılı vəziyyətdə qalmaqda idi. O, Britaniyanın toxuculuq sənayesi üçün "pambıq plantasiyası" rolunu oynayırdı. Həm də Britaniya Süveyş kanalından və onun zonasında yerləşdirilmiş hərbi bazalardan Misir və digər ərəb ölkələri üzərində ağalıq üçün istifadə edirdi. Misir xalqı ingilis müstəmləkə əsasrəti ilə barışmaq istəmir, ingilis qoşunlarının Süveyş kanalı zonasından çıxarılması və ölkənin həqiqi müstəqilliyinin bərpa edilməsi uğrunda qətiyyətli mübarizə aparırdı. 1952-ci il iyulun 22-dən 23-nə keçən gecə Qahirə qarnizonu hissələrinin üsyanları başlandı. Üsyana Camal Əbdül Nasirin liderlik etdiyi Azad zabitlər təşkilatı rəhbərlik edirdi. Üsyan nəticəsində kral Faruq hakimiyyətdən əl çəkməyə və ölkəni tərk etməyə məcbur oldu. 1953-cü ildə Misir respublika elan edildi. Camal Əbdül Nasir onun ilk prezidenti oldu. O, qətiyyətli millətçi idi və Misirin tam müstəqilliyinə çalışırdı. İyul inqilabı Misirin taleyində mühüm rol oynadı. Ölkənin siyasi cəhətdən asılılığının ləğvinə, Süveyş kanalı zonasından ingilis qoşunlarının çıxarılmasına kömək etdi. Misir höküməti 1956-cı ildə Süveyş kanalı şirkətini milliləşdirdi. Bu, Yaxın Şərqdə Avropanın iri dövlətlərinin mövqeyinə ciddi zərbə demək idi. Misirin bu qanuni hərəkətinə cavab olaraq 1956-cı il 30 oktyabrda Böyük Britaniya, Fransa və İsrail ona qarşı müharibəyə başladılar. Lakin üçlərin təcavüzü müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. SSRİ-nin təzyiqi nəticəsində müdaxiləçilər Misir ərazisini tərk etməyə məcbur oldular. 1958-ci ilin fevralında Misir və Suriya Birləşmiş Ərəb Respublikası adlanan bir dövlətdə birləşdilər. Lakin bu birləşmə müvəqqəti oldu. 1961-ci ilin sentyabrında Suriyada dövlət çevrilişi baş verdi. Suriya Birləşmiş Ərəb Respublikasından çıxdı. Lakin 1972-ci ilə qədər Misir belə adlanmağa davam etdi. 50-60-cı illərdə Misirdə sosial-iqtisadi dəyişikliklər həyata keçirildi: iri sənaye, banklar, nəqliyyat milliləşdirildi, iqtisadiyyatın dövlət bölməsi yaradıldı, torpaq üzərində mülkədarların mülkiyyətini məhdudlaşdıran aqrar islahatlar həyata keçirildi. Lakin aqrar məsələnin həlli başa çatdırılmadı. İri şəhər burjuaziyasının bir hissəsi öz mövqeyini qoruyub saxladı. 1971-ci ildə ölkənin yeni konstitusiyası qəbul olundu. Konstitusiyaya uyğun olaraq 1972-ci ildən etibarən ölkə Misir Ərəb Respublikası adlanmağa başladı. 6 günlük müharibə Misirə böyük ziyan vurdu. Ölkənin gəlirlərinin başlıca mənbəyi olan Süveyş kanalının fəaliyyəti dayandı. Dövlət bölməsi iqtisadiyyatda səmərəsiz rol oynayırdı. Şişmiş bürokratiya büdcə gəlirlərinin çox hissəsini udurdu. Nasirin vəfatından sonra (1970) prezident olmuş Ənvər Sədat yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu tapmağa çalışaraq liberal siyasət yürütməyə başladı. Bu siyasət xarici inhisarların Misir iqtisadiyyatına geniş nüfuz etməsinə səbəb oldu. Misir Yaxın Şərqdə separatçılıq siyasəti yeritməyə başladı. Kemp-Devid sazişi (1978) Misirin ərəb dünyasında təcrid olunmasına gətirib çıxartdı. Nəticədə onun ərəb dövlətləri cəmiyyətinə üzv olması dayandırıldı. Misir ərəb dövlətlərinin çoxu tərəfindən siyasi və iqtisadi boykota məruz qaldı. Ölkə daxilinda Sədatın siyasətindən narazılıq Misir prezidentinə sui-qasd edilməsi ilə nəticələndi. 1981-ci ilin oktyabrında hərbi parad zamanı o ölümcül yaralandı. O vaxta qədər prezident müavini vəzifəsini tutan Hüsnü Mübarək ölkənin prezidenti oldu. H.Mübarək höküməti milli iqtisadiyyatın möhkəmləndirilməsinə və dövlət bölməsinin inkişafına böyük diqqət yetirərək tarazlaşdırılmış siyasət aparmağa başladı. Ölkədə xüsusi bölməni və xarici investisiya qoyuluşunu stimullaşdıran bir sıra qanunlar qəbul olundu. Daxili təhlükəsizliyi və sabitliyi təmin etmək səyi Mübarəkin siyasətində mühüm yer tuturdu. Ekstremist müsəlman təşkilatların fəaliyyəti üzerində nəzarət qoyuldu. Dövlətin dünyəvi xarakteri gücləndirildi. Demokratiyanın inkişafına kömək edən tədbirlər həyata keçirildi. Leqal müxalifət partiyalarının sərbəst fəaliyyətinə imkan yaradıldı. Xarici siyasət sahəsində Misir bir sıra ərəb ölkələri ilə dostluq əlaqələrini bərpa etdi. İsrail sülh yoluyla Sinay yarımadasını Misirə qaytardı, lakin bu ölkə ilə münasibətlərin normallaşdırılması Kemp-Devid razılaşmalarından irəli getmədi. Misir eyni zamanda Fələstin ərəblərinin də qanuni hüquqlarını müdafiə edir.

Coğrafi mövqeyi

Misir Afrika qitəsinin şimal-şərq hissəsində yerləşir. Ölkənin şimalı Aralıq dənizinin suları ilə əhatə olunur. Orada Sinay yarımadası vasitəsi ilə ölkənin Yaxın Şərqə çıxışı vardır. Burada Qədim zamanlarda yalnız Nil çayı hövzəsinin ətrafı Misir ölkəsi sayılırdı. Bu çayın mövcud olmasına görə orada ən qədim zamanlarda əkinçilik və heyvandarlıq üçün əlverişli imkanlar yaranmışdır və bu region, Mesopotamiya ilə birlikdə, bəşəriyyətin ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri olmuşdur. Nil çayının və oradakı ərazilərin Aralıq dənizinə yaxınlaşan hissəsi üçbucaq şəkilli olduğuna və eyni adlı yunan hərfinə bənzədiyinə görə oraya “Delta” deyilir. ‘Delta’da yerləşən vilayətlər bu çaydan, bir çox məcralarla axdığına görə, həm də xarici basqınlardan qorunmaq üçün istifadə edirdilər. Misir, üç qitəni – Asiya, Afrika və Avropanı birləşdirən yolların kəsişdiyi mərkəz, ən qədim dünya sivilizasiyası ölkələrindən biridir. Ölkə Afrikanın şimal-şərqində və Asiyanın cənub-qərbində yerləşir. Şərqdən İsrail, cənubdan Sudan, qərbdən Liviya dövlətləri ilə həmsərhəddir. Şimaldan Aralıq dənizi, şərqdən – Qırmızı dəniz əhatə edir. Ölkənin sahəsi 1.001.450 km²-dir

Əhalisi

2011-ci ildə Misir əhalisi xaricdə yaşayan 7 milyon nəfərlə birgə əhalisinin sayının 88 milyona çatıb. Ölkədə işləyən əhalinin sayı isə 29 milyon nəfərdir. Misir, yeni açıqlanan əhali sayı ilə Almaniyanı geridə qoyaraq dünyanın ən çox əhalisi olan 14-cü ölkəsinə çevrilib. Misir yeni əhali sayı ilə Orta Şərqdə İran və Türkiyəni geridə qoyub. İşsizlik nisbəti ölkədə sürətlə yüksələrək 11, 9 faizə çatıb.

İqlim

Aralıq dənizi boyunca ensiz sahil xəttinin iqlimi – subtropik, qalan ərazidə tropik səhra iqlimidir. Burada hava son dərəcə qurudur, ilboyu azbuludlu olur, çox az-az yağış yağır. Misir üçün temperaturun kəskin dəyişməsi xarakterikdir. Asuanda noyabrda hava gündüz 41 °C-dək qıza, gecə isə 3 °C-dək soyuya bilər. Yanvarda orta temperatur şimaldan cənuba 14 °C-dən 17 °C-dək, iyulda 26 °C-dən 33 °C-dək dəyişir.

Əbol-hovl (qorxunun atası) və arxasında Kefren Piramidi

Misirdə nüfus artma qrafiği – 1800də 2,5 milyon, 1900də 12,5 milyon, 2000də 68 milyon.

Dövlət quruluşu

1953-cü ildən yarıprezident respublikasıdır. 1967-ci ildən fövqəladə vəziyyət qanunu ilə idarə olunur.

Pul

Pul vahidi – Misir funtudur. Funt 100 piastra bölünür. Yerli pulun aşağıdakı dəyərləri var: 100, 20, 10, 5, 1 Misir funtu banknotları; 50, 25 piastr banknotları; 20, 10, 5 xırda pulları. Valyutanın dəyişdirilməsi yerli bankların vasitəsilə həyata keçirilir. Kredit kartları iri mehmanxanaların çoxunda qəbul edilir. Bir Amerika dolları təqribən 3,5 Misir funtuna dəyişilir.

Xarici keçidlər

• Misir

Həmçinin bax

• Misir inqilabı