Gəlir: Redaktələr arasındakı fərq
Naviqasiyaya keçin
Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
. |
k 5.44.39.119 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Legobot tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. |
||
Sətir 1: | Sətir 1: | ||
İstehsal olunan məhsulun, tikintinin və xidmətin satışından əldə olunan vəsaitlərə, məvacibə gəlir deyilir. |
|||
Gəlirlər, onların formalaşması və istifadə edilməsi |
|||
həmişə dövlətin diqqət mərkəzində olmuş və olmaqdadır. Ölkənin iqtisadi inkişafı yüksəldikcə, əhalinin |
|||
həyat səviyyəsi də yaxşılaşır. Bu baxımdan əhalinin bütün növ gəlirləri |
|||
nəzərdən keçirilməlidir. Əhalinin sosial müdafiəsi, həyatın keyfiyyətinin |
|||
yüksəldilməsi və eyni zamanda ölkənin insan potensialının inkişafı məqsədilə gəlirlərin struktur və formalaşma problemini araşdıranda |
|||
gəlirlərin bütün sosial-iqtisadi proseslərlə birbaşa və dolayı yolla bağlılığını |
|||
müşahidə edirik. <span lang="AZ-LATIN">“Gəlirlər” anlayışı mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır. Gəlir |
|||
anlayışının mahiyyətini, gəlirlərin mənbələrini aşkar etməzdən əvvəl, bölgü |
|||
münasibətlərinin məzmunu haqqında qısa da olsa şərh verilməsi tələb |
|||
olunur. Hər bir cəmiyyətdə və hər bir |
|||
ölkədə istehsal olunmuş ümumi milli məhsul bölünür. Onun hər bir hissəsi |
|||
ictimai tələbatların, digər hissəsi isə cəmiyyət üzvlərinin şəxsi |
|||
istehlaklarının ödənilməsi üçün istifadə olunur.''' '''</span> |
|||
{{iqtisadiyyat-qaralama}} |
|||
<span lang="AZ-LATIN"><br> |
|||
</span> |
|||
[[Kateqoriya:Maliyyə]] |
|||
<nowiki> </nowiki><span lang="AZ-LATIN"> 1. Gəlirlərin bölgüsü və yenidən |
|||
bölgüsü.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bölgü münasibətlərini geniş və dar mənada fərqləndirmək olar. |
|||
Geniş mənada bölgü dedikdə, istehsal subyektləri arasında istehsal şərtlərinin |
|||
və amillərinin bölgüsü nəzərdə tutulur. Dar mənada bölgü dedikdə, sadəcə |
|||
olaraq, istehsalın nəticəsi olan məhsulların bölgüsü başa düşülür.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Lakin belə |
|||
bölgü formalarını, ümumi milli məhsulun istehsal amillərinə(əmək, kapital, |
|||
torpaq, sahibkarlıq fəaliyyəti) görə və ya cəmiyyətin üzvləri arasında |
|||
bölüşdürülməsindən fərqləndirmək lazımdır. Birinci halda söhbət gəlirlərin |
|||
funksional bölgüsündən gedir. Gəlirlərin funksional bölgüsü nəticəsində ilkin gəlirlər |
|||
-əmək haqqı, faiz, renta və mənfəət formalaşır. İkinci halda isə söhbət fərdi(şəxsi) |
|||
bölgüdən gedir, bu zaman ayrı ayrı şəxslər, ailələr, ev təsərrüfatları arasında |
|||
gəlirlərin səviyyəsinə uyğun bölgü nəzərdə tutulur. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Beləliklə |
|||
bölgü cəmiyyətin bu və ya digər üzvünə və istehsal amilinə düşən məhsulun həcmini |
|||
və payını müəyyən edir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Gəlirlərin |
|||
yenidən bölgüsünü və ilkin bölgüsünü bir birindən fərqləndirirlər. Gəlirlərin |
|||
ilkin bölgüsü nəticəsində maddi istehsalın iştirakçılarının hər birinin |
|||
istehsal olunmuş milli gəlirdə payı müəyyən edilir.Gəlirlərin yenidən bölgüsündə |
|||
milli gəlirin bilavasitə istehsalı ilə məşğul olmayan cəmiyyətin digər üzvləri |
|||
iştirak edirlər. Cəmiyyətin bir sıra sosial qrupları -müəllimlər, həkimlər, elm |
|||
və incəsənət xadimləri, dövlət məmurları məhz bu bölgü nəticəsində müəyyən gəlirlərə |
|||
malik olurlar. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Bölgü |
|||
iqtisadi və sosial funksiyaları yerinə yetirir. Bölgünün iqtisadi funksiyası tələbatlar, |
|||
maraqlar, həvəsləndirmə sistemi vasitəsilə milli iqtisadiyyata təsirində özünü |
|||
göstərir. Bölgünün sosial funksiyası isə sosial tələbatların ödənilməsini və |
|||
inkişafını təmin edir. Milli iqtisadiyyatın inkişafında bölgünün mühüm əhəmiyyəti |
|||
vardır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> İqtisadi ədəbiyyatda |
|||
gəlir anlayışı iki mənada nəzərdən keçilir. Birinci mənada, gəlirə istehsal |
|||
olunmuş məhsulun dəyərinin onun istehsalın asərf olunan xərclərdən artıq olan |
|||
hissəsi kimi baxılır. İkinci mənada isə gəlir istehsal olunmuş məhsulda bazar |
|||
iqtisadiyyatının hər bir subyektinin payının müəyyən olunması kimi nəzərdən |
|||
keçirilir. Bu bölmədə gəlir anlayışına ikinci mənada baxılacaqdır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Real həyatda və gündəlik təsərrüfatçılıq təcrübəsində əmək haqqı |
|||
mükafat, qanarar, hədiyyə kimi yox , |
|||
qazanc, gəlir kimi sayılır. Ona görə ki, |
|||
əmək haqqı rəsmi qayda qanunlar, hüquqi aktlar əsasında müəyyənləşdiyindən iqtisadi |
|||
nəzəriyyədə onu qazanc kimi səciyyələndirmək olmaz. Çünki əmək |
|||
haqqı hər bir insanın məqsədyönlü sürətdə |
|||
öz iş qüvvəsinin sərfi nəticəsində əldə etdiyi məbləğdir. Müxtəlif ölkələrdə |
|||
ümumi daxili məhsulda əmək haqqının xüsusi çəkisi çox müxtəlifdir. Eyni zamanda |
|||
bu ölkələrdə əmək haqqı üzrə yeridilən iqtisadi siyasət də çox müxtəlifdir. Belə |
|||
ki, iyirmi birinci əsrin birinci on |
|||
illiyinə olan son məlumatlara görə ölkələr üzrə verilən əmək haqqının miqdarı |
|||
aşağıdakı kimidir :</span> |
|||
{| class="MsoNormalTable" |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN"> </span>''''' |
|||
'''''<span lang="AZ-LATIN">Ölkələr</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">Bir saatlıq əmək haqqının orta məbləği</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">1. Almaniya</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">22.5 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">2. Danimarka.</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">21 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">3. Isveçrə</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">20.5 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">4. ABŞ</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">20 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">5. Yaponiya</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">18 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">6. İngiltərə</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">16 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">7. İsveç</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">17 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">8. Fransa</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">16 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">9. Kanada</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">15 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">10 . Avstaliya</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">13 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">11. Koreya</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">9 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">12. Tailand</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">6 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">13. Meksika.</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">3 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">14. Rusiya</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">7 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">15. Qazaxıstan</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">12 $</span>''''' |
|||
|- |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">16. Azərbaycan</span>''''' |
|||
| |
|||
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">1 </span>'''''<span lang="AZ-LATIN">– '''''2 AZN'''''</span> |
|||
|} |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Eyni zamanda müəyyən bir ölkənin müxtəlif sahə və firmalarında əmək |
|||
haqqının müxtəlifliyi əmək şəraitindən, fərdi əmək məhsuldarlığı səviyyəsindən, |
|||
işçinin təhsil səviyyəsindən, ixtisas dərəcəsindən, milli, irqi, cinsi fərqlərindən |
|||
və s. asılı olaraq müxtəlif olur. Məsələn, dəniz neftçilərinə qurudakılara nisbətən yüksək əmək haqqın ödənilməsi |
|||
iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış |
|||
prosesdir. Minimum əmək haqqı müəyyən edildikdə işləyənə vaxt vahidi üçün ondan |
|||
aşağı haqq ödəmək qeyri – mümkündür. Bu səviyyədən yuxarı ödəmək isə |
|||
sahibkardan asılıdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Gəlirlərin |
|||
formalaşmasının bazar sistemi, inzibati amirlik sistemində formalaşan gəlirlərdən |
|||
əsaslı dərəcədə fərqlənir. İnzibati amirlik sistemində hər bir vətəndaşın əmək |
|||
sərfinə uyğun gəlməyən hər hansı bir gəlir yol verilməz hesab olunurdu. Bazar |
|||
iqtisadiyyatında əmtəələr, xidmətlər, kapitallar və iş qüvvələri bazarlarında |
|||
azad rəqabət nəticəsində əldə olunan hər bir gəlir normal və məqbul sayılır. Gəlirlərin |
|||
bölgüsünün bazar mexanizmi cəmiyyət üzvlərinə nə bərabər gəlirlər, nə də eyni |
|||
rifah halı zəmanəti vermir. Gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmi öz |
|||
özlüyündə sosial ədalət prinsipi ilə az əlaqədardır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Qərb iqtisadi |
|||
nəzəriyyəsində gəlirlərin ədalətli bölgüsündə dörd nöqteyi nəzər mövcuddur: |
|||
eqalitar, roulsian, utilitar, bazar. Eqalitar prinsipə görə cəmiyyətdə gəlirlərin |
|||
gölgüsündə bərabərsizlik yoxdur. Roulsial prinsip gəlirlərin elə |
|||
diferensiasiyasını ədalətlə sayır ki, nisbi iqtisadi bərəbərsizlik cəmiyyətin ən |
|||
yoxsul üzvlərinin daha yüksək mütləq həyat səviyyəsinin təmin edilməsinə təsir |
|||
göstərsin. Utilitar prinsipə görə gəlirlər onların ayrı -ayrı adamlar tərəfindən |
|||
istifadəsinin faydalılığına proporsional şəkildə bölüşdürülməlidir. Bazar prinsipi |
|||
istehsal amilləri mülkiyyətçilərinin gəlirlərinin həmin amillərdən alınan son hədd |
|||
məhsullarına uyğun olaraq bölünməsinin nəzərdə tutur. Bu halda gəlirlərin |
|||
bölgüsündə həddən artıq bərabərsizlik mövcud olur.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Göstərdiyimiz |
|||
kimi, gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmigəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyə |
|||
gətirib çıxarır. Bununla belə XX əsrin sonunda bazar iqtisadiyyatının sənayecə |
|||
inkişaf etmiş ölkələrində hər bir insan, iqtisadi fəaliyyətin formasından və nəticələrindən |
|||
asılı olmayaraq onun layiqli yaşayışını təmin edən minimum rifah halının olması hüququna |
|||
malikdir. Bu məqsədlə dövlət əhalinin müəyyən hissəsinin normal həyat tərzinin |
|||
təmin edilməsi üçün aktiv sosial tədbirlər həyata keçirir. Dövlət gəlirlərin |
|||
yenidən bölgüsündə fəal iştirak etməkləmbir biri ilə əlaqədar olan iki məsələni |
|||
həll edir. Bir tərəfdə o, gəlirlərdə olan bərabərsizliyi zəiflətməyə çalışır, |
|||
digər tərəfdən isə bu bərabərsizliyi aradan qaldıra bilmir və onun tam aradan |
|||
qaldırılmasına da çalışmamalıdır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Müasir şəraitdə |
|||
inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin gəlirlərin yenidən bölgüsündə fəal iştirakı |
|||
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, müharibədən sonrakı illərdə ABŞ -da |
|||
transfert ödəmələrin( işsizliyə görə müavinətlər, sosial təminat ödəmələri, |
|||
dövlət təqaüdləri və s.) federal büdcənin xərclərində payı 60 faiz və ÜMM -də |
|||
15 faiz təşkil etmişdir. </span> |
|||
'''<span lang="AZ-LATIN"><br> |
|||
</span>''' |
|||
<span lang="AZ-LATIN">2. |
|||
Əhali gəlirləri və onların növləri.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> İqtisadi nəzəriyyədə |
|||
əhali gəlirləri dedikdə , müəyyən vaxt ərzində müntəzəm olaraq bazar subyektlərinin |
|||
əldə etdiyi pul və natural vasitələrin cəmi başa düşülür. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Pul gəlirləri əhaliyə pul şəkilində çatan əmək |
|||
haqqı, sahibkar gəliri, təqaüd, müavinət, divident, renta və mülkiyyətdən əldə |
|||
edilən digər gəlirlər, həmçinin şəxsi yardımçı təsərrüfat məhsullarının |
|||
satışından qazanılan gəlirlərin məbləğindən ibarətdir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Natural |
|||
gəlirlər şəxsi yardımçı təsərrüfatda yaradılan və əhalinin şəxsi |
|||
istehlakına natural şəkildə daxil olan vasitələrin dəyərini əks etdirir. Əhali gəlirlərinin səviyyəsini və dinamikasını |
|||
qiymətləndirmək üçün nominal, sərəncamda qalan və real gəlirlər göstəricilərindən |
|||
istifadə olunur. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Nominal |
|||
gəlirlər- ayrı- ayrı şəxslərin və ya sosial qrupların müəyyən dövr ərzində |
|||
əldə etdiyi pul gəlirləridir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Sərəncamda |
|||
qalan gəlir- əhalinin şəxsi istehlakına və şəxsi yığımına sərf olunan gəlirlərdir. |
|||
Onun həcmi nominal gəlirlərdən, vergilər və məcburi ödəmələrin miqdarı qədər az |
|||
olur. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Real gəlirlər- əhalinin sərəncamında qalan gəlirlər |
|||
hesabına mövcud qiymətlərlə əldə edə biləcəyi maddi nemətlərin və xidmətlərin |
|||
miqdarıdır. Real gəlirlər əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin əks etdirir. Gəlirlərin |
|||
əsas növlərindən biri nominal gəlirlərdir. Bu gəlir, əmək gəlirlərindən, |
|||
kapitala görə gəlirlərdən və transfert ödəmələrdən, yəni ictimai fondlardan |
|||
daxil olan müxtəlif gəlirlər əsasında formalaşır.Sonuncuya pensiya fondu, |
|||
sosial sığorta və sosial müdafiə fondu, işsizliyə görə müavinətlər və başqa ödəmələr |
|||
daxildir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bazar iqtisadiyyatı şəraitində gəlirlərin formalaşması və |
|||
bölgüsü problemlərini araşdırarkən əmək ( zəhmətlə qazanılmış) gəlirləri və |
|||
əməksiz ( zəhmətlə qazanılmamış) gəlirləri bir-birindən fərqləndirmək |
|||
lazımdır. Əməksiz gəlirləri, şərti |
|||
olaraq leqal və qeyri- qanuni gəlirlərə bölmək olar. Leqal əməksiz |
|||
gəlirlərə səhmlərdən alınan dividentlər, istiqraz vərəqləri və digər qiymətli |
|||
kağızlardan əldə olunan faizlər, əmtəələrin topdan və pərakəndə satışı qiymətlərindəki |
|||
fərqlərdən alınan mənfəət və s. daxildir. Bu gəlirlər bazar iqtisadiyyatı üçün |
|||
qanunauyğun və obyektiv sayılır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Qeyri qanuni əməksiz |
|||
gəlirlərin iki əsas növü müvcuddur. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Ümumkriminal |
|||
mənşəli( korrupsiya, reket,narkobiznes, qaçaqmalçılıq və s.) əməksiz |
|||
gəlirlər. Bu növ gəlirlər, ümumiyyətlə desək, rəsmi iqtisadiyyatın quruluşundan |
|||
asılı olmayaraq mövcuddur. Bu cür fəaliyyətlərin cinayət tərkibli olduğu v cəmiyyət |
|||
üçün sosial təhlükə doğurduğu bütün dünya qəbul olunub və qanunla teqib olunur.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Kriminal əməksiz |
|||
gəlirlərin digər hissəsi məhz rəsmi iqtisadi quruluşun |
|||
doğurduğu əməksiz gəlirlərdir. Məsələn, “gizli” iqtisadiyatın tipik növü möhtəkirlidir, başqa |
|||
sözlə, defisit məhsulların rəsmi dövlət qiymətindən qat qat yüksək qiymətə |
|||
satıb varlanmaqdır.</span> |
|||
'''<span lang="AZ-LATIN">Sahibkarlıq gəliri </span>'''<span lang="AZ-LATIN">- sahibkar götürdüyü kreditin faizini ödədikdən sonra onun sərəncamında |
|||
galan mənfəətin bir hissəsidir. Bazar iqisadiyyatında sahibkarlıq gəliri iki |
|||
hissəyə ayrılır: şərti-təminatlı gəlir və əlavə gəlir.</span> |
|||
'''<span lang="AZ-LATIN">Şərti-təminatlı gəlir </span>'''<span lang="AZ-LATIN">- sahibkarın məşğul olduğu fəaliyyət növünə cəlb olunması və onu davam |
|||
etdirməsi üçün mükafatlandırılmasıdır və onu müəssisədaxili məsrəf kimi hesab |
|||
etmək olar.</span> |
|||
'''<span lang="AZ-LATIN">Əlavə gəlir </span>'''<span lang="AZ-LATIN">- şərti-təminatlı gəlirdən əlavə əldə olunan gəlirdir. Məhz bu gəlir sahibkarlıq fəaliyyətində qeyri-müəyyənliyin |
|||
və riskin haqqıdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Sahibkarlıq gəlirinin ümumi həcmi əlavə gəlirin artıb-azalmasından asılıdır. |
|||
Sahibkarlıq gəliri sahibkarlıq qabiliyyəti və işgüzarlıqdan asılıdır. Bu gəlir |
|||
sahibkarın aşağıdakı funksiyaları icra etdiyinə görə aldığı haqdır:</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">- kapitalın, |
|||
əməyin və təbii ehtiyatları, məsul və xidmətlərin istehsal prosesində birləşdirilməsi;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">- müəssisənin |
|||
idarə olunması üçün qərarların qəbulu;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">- yeni |
|||
texnologiyaların tədbiqi və məhsul növlərinin istehsalı;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">- istifadə |
|||
olunmuş ehtiyyatlarla bağlı riskin nəzərə alınması.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Kölgə |
|||
iqtisadiyyatı və onunla əlaqədar olan əməksiz gəlirlər bütün dünyada geniş |
|||
yayılmışdır. Lakin onun miqyası müxtəlif ölkələrdə eyni deyildir. Belə ki, ABŞ |
|||
da kölgə iqtisadiyyatının ÜMM də payı 2,9 faizdən 8,2 faizə qədər, İngiltərədə |
|||
3,3 faizdən 8,1 faizə, Fransada 6,7 faizdən 8,7 faizə, Kanadada 8,6 faizdən |
|||
10,1 faizə, AFR də 3,7 faizdən 8,3 faizə qədərini təşkil edir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Dünyanın əksər |
|||
ölkələrində əhali gəlirlərinin əsas mənbəyini əmək haqqı təşkil edir. Lakin |
|||
xüsusi mülkiyyətə məhdudiyyət qoymayan, bazar və ya qarışıq iqtisadi sistemin bərqərar |
|||
olduğu ölkələrdə əmək daqqı ilə yanaşı, ailələr mülkiyyətçi olduqları başqa |
|||
istehsal amillərindən də gəlir əldə edirlər. Məsələn: 1994 cü ildə ABŞ da ailə |
|||
gəlirlərinin quruluşu aşağıdakı kimi olmuşdur:</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">1. Əmək haqqı, məvacib və muzdla işləyən fəhlələrin digər |
|||
gəlirləri- 65 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">2. Firmaların fərdi sahibkarlarının gəlirləri-8 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">3. Renta-0,1 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">4. Divident-3 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">5. Faiz gəliri-12 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">6. Transfert ödəmələr-11,9 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Əvvəllər |
|||
bizim ölkəmizdə vəziyyət tamamilə fərqli idi. Burada sosialist i nqilabından |
|||
sonra inzibati amirlik sistemi kapital və torpaq üzərində xüsusi mülkiyyəti ləğv |
|||
etdi və cinayət kodeksinin müvafiq maddəsi ilə sahibkarlıq fəaliyyəti qadağan |
|||
edildi. Əmək, insanların sahib olduğu və satıb gəlir əldə edə biləcəyi yeganə |
|||
istehsal amili oldu. Lakin 90-cı illərdən başlayaraq iqtisadiyyatda və |
|||
qanunvericilik sahəsində islahatların aparılması nəticəsində vətəndaşlara |
|||
xüsusi mülkiyyət əsasında istehsal amillərinə sahiblik etməyə qanuni icazə |
|||
verildi. İstehsal amilləri üzərində xüsusi mülkiyyətin yenidən bərpa olunması, |
|||
ailə gəlirlərinin quruluşunda müəyyən dəyişiliklərə gətirib çıxartdı. Hal- |
|||
hazırda Azərbaycan Respublikasında ailələrin pul gəlirlərinin quruluşu 1997-ci |
|||
ilin statistik rəqəmlərinə görəaşağıdakı kimi olmuşdur:</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">1. |
|||
Əmək gəlirləri- 40 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">2. |
|||
Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışından daxil olan gəlirlər- |
|||
13,2 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">3. |
|||
Sosial transfertlər-7,7 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">4. |
|||
Mülkiyyətdən, sahibkarlıq fəaliyyətindən və s. daxil olan gəlirlər- |
|||
39,1 faiz.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Bazar iqtisadiyyatında da “qazanılmış” və |
|||
dövlət proqramları xətti ilə alınmış gəlirlər, əhalinin gəlirləri sahəsində bərabərsizliyi |
|||
və deməli, əhalinin rifah halındakı fərqlərin yaranması şərtlərini saxlayır. Gəlirlərin |
|||
bölgüsündə bərabərsizliyi yaradan amillər aşağıdakılardan ibarətdir:</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Adamların şəxsi |
|||
qabiliyyətindəki fərqlər, ayrı ayrı insanların xüsusi istedada malik olması |
|||
daha yüksək gəlir əldə etməyə imkan verir;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Təhsilin səviyyəsi |
|||
və işçilərin peşə hazırlğı daha yüksək gəlir qazanmağa şərait yaradır;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Mülkiyyətə |
|||
sahib olmaq, vərəsəlik hüququ gəlrlər arasında olan fərqləri artırır; </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Peşəkarlıq |
|||
zövqü və riski, daha intensiv işləmək və risk etmək əldə edilən gəlirləri |
|||
artırır;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Bazarlarda |
|||
hökmran mövqe tutmaq,süni şəkildə qiymətləri qaldırmaq gəlirlər arasında olan fərqlərə |
|||
təsir edir;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Psixoloji |
|||
amillər, uğur qazanmaq, əlaqələr, bədbəxt hadisələr gəlirlər arasındakı bərabərsizliyə |
|||
təsir göstərir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> Gəlirlərin səviyyəsi |
|||
toplanmış sərvətin həcmi ilə sıx əlaqədardır. Gəlirlər və toplanmış sərvət |
|||
arasında düz(gəlirlərin səviyyəsi sərvətin ölçüsünü müəyyən edir) və tərs( sərvət |
|||
çox olduqca ondan əldə edilən gəlirlər də çox olur) asılıq vardır. Gəlirlər və |
|||
yığılmış sərvətdə bərabərsizlik böyük miqyas alarsa, bu, ölkədə siyasi və |
|||
iqtisadi sabitliyə təhlükə yarada bilər. Buna görə də demək olar ki, dünyanın |
|||
bütün inkişaf etmiş ölkələrində bu bərabərsizliyi azaltmaq üçün daim tədbirlər |
|||
həyata keçirirlər.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> İqtisadi nəzəriyyədə |
|||
müxtəlif ölkələr və əhali qrupları arasında gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizliyi |
|||
ölçmək üçün Lorens əyrisindən istifadə edilir.OE xətti gəlirlərin bölgüsündə |
|||
mütləq bərabərliyi əks etdirir. Lakin adamların qabiliyyəti müxtəlif olduğundan |
|||
onların gəlirləri də müxtəlifdir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> 3. Nominal və real gəlirlər.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Iş qüvvəsinin pulla ifadə olunan qiymətinə əmək haqqı |
|||
deyilir. Əmək haqqı olduqca mürəkkəb |
|||
iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Bu, özünü müxtəlif əmək kollek-tivləri, hər bir işçi ilə |
|||
onun işlədiyi əmək kollektivi arasında meydana çıxan münasibətlərdə göstərir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Işçilər bərabər məbləğdə əmək haqqı almırlar. Bu, onunla |
|||
izah edilir ki, onlar eyni fiziki və əqli qabiliyyətə malik deyildirlər və mürəkkəblik |
|||
dərəcəsi müxtəlif olan işlərdə çalışırlar. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə peşəkar |
|||
idmançının illik əmək haqqı 300-500 min, hətta bəzi hallarda 1 milyon dollar |
|||
olduğu halda, çamaşırxana və ya dəmir yol qulluqçusunun illik əmək haqqı 10-15 |
|||
min dollar, tibb bacısınınkı 25-30 min dollar, məktəb müəllimininki isə 22-26 |
|||
min dollar təşkil edir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bunu tələb və təklifin qarşılıqlı fəaliyyəti ilə izah |
|||
etmək olar. Əməyin hər hansı konkret bir növü üzrə təklif, ona olan tələbə nisbətən |
|||
çox olduqda, əmək haqqı az olur. Əksinə, tələb təklifdən irəlidə getdikdə əmək |
|||
haqqı yüksəlir. Lakin məsələnin bu cür izah edilməsi onun bütün spesifika-sını |
|||
aşkara çıxarmağa imkan vermir. Bunun üçün müxtəlif əmək bazarlarında tələb və |
|||
təklif nə ilə fərqlənir? sualına cavab vermək lazımdır. Bu məqsədlə hər hansı |
|||
bir konkret əmək növünə olan tələb və təklifin əsasında duran amilləri nəzərdən |
|||
keçirmək gərəkdir. Bunlar ondan ibarətdir ki, işçilərin hamısının qabiliyyəti |
|||
eyni deyildir, ayrı-ayrı iş növləri bir-birindən özlərinin cəlbediciliyinə |
|||
görə fərqlənir, habelə əmək bazarlarında əməyin müxtəlif növləri üzrə tələb və |
|||
təklif arasında kəskin fərqlər vardır. Deməli, iqtisadiy-yatda əməyin və işin hər |
|||
birinin bircə növü mövcud olsa idi, hamı üçün əmək haqqı da bərabər olardı. Beləliklə, |
|||
əmək haqqında fərqin olması səbəbləri aşağıdakılardır: 1) Fərdlər bir-birindən qabiliyyətlərinə, |
|||
hazırlıq səviyyələrinə görə fərqlənir və nəticədə bir-biri ilə rəqabət |
|||
aparmayan peşə qruplarında olurlar; 2) Müxtəlif iş növləri bir-birindən cəlbediciliyinə |
|||
görə fərqlənir. Müxtəlif işlərin qeyri-pul aspektləri eyni deyildir. 3) Əmək |
|||
bazarları adətən qeyri-mükəmməl rəqabətlə səciyyələnir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqı |
|||
tarif sisteminin köməyilə müəyyən edilir. Tarif sisteminə aşağıdakılar |
|||
daxildir: 1) Tarif (maaş) dərəcə-si; 2) Tarif cədvəli; 3) Tarif – ixtisas məlumat |
|||
kitabcası.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Tarif dərəcəsində işçiyə bir saat və ya bir gündə veri-lən |
|||
əmək haqqı məbləği nəzərdə tutulur, tarif cədvəlində peşələrdən asılı olaraq |
|||
ikinci, üçüncü və sonrakı dərəcələrin və birinci dərəcənin maaşı qeyd edilir. |
|||
Tarif cədvəlində dərə-cələrin sayı, birinci və axırıncı, habelə yerdə qalan dərəcələr |
|||
arasındakı nisbət (mütləq və nisbi kəmiyyətlə) göstərilir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Tarif – ixtisas məlumat kitabcasında işlərin məzmu-nu və |
|||
mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla bütün peşələrə xarak-teristika verilir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının mürəkkəb əməyə stimul yaratmasını təmin etmək |
|||
üçün onun səviyyəsi ilə işçilərin ixtisası, yerinə yetirilən işlərin mürəkkəbliyi, |
|||
məsuliyyət dərəcəsi arasında birbaşa əlaqə müəyyən olunur. Məsələn, ABŞ-da |
|||
müasir mürəkkəb avadanlıqlara xidmət edən işçilərin – təmir işləri aparan |
|||
mexaniklərin, sazlayıcıların, çilingər – mexaniklərin əmək haqqı konveyerdə |
|||
işləyən işçilərin əmək haqqından 2-3 dəfə yüksəkdir. Burada statistikada öz əksini |
|||
tapan 200 kütləvi peşə içərisində daha çox haqq verildiyi nəzərə alın-maqla ən |
|||
"nüfuzlusu" mühəndislikdir. Bu siyahıda ikinci |
|||
yerdə iqtisadçı ixtisası gedir. Sonrakı yerləri riyaziyatçı, kimyaçı və bioloq |
|||
ixtisasları tutur. Ən az əmək haqqı veri-lən işçilərə uzunmüddətli hazırlıq tələb |
|||
etməyən peşə sahib-ləri, süpürgəçilər, özünəxidmət mağazalarında məhsulları |
|||
qablaşdıranlar, paltar yuyan maşınların operatorları, kas-sirlər, yükləyicilər |
|||
və s. aiddir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Inkişaf etmiş ölkələrin bir çoxunda tarif (maaş) dərəcələrində |
|||
işçilərin xalis işgüzar keyfiyyətləri ilə yanaşı, onların xidmətlərinə görə |
|||
qiymətləndirmə əsasında şəxsi keyfiyyətləri də nəzərə alınır. Həm də hər bir |
|||
işçinin xüsusi "xidmətləri"ni müəyyən edərkən bir sıra göstəricilərdən |
|||
istifadə edilir. Bunlara istehsal edilmiş məhsulun miqdarı, əməyin keyfiyyəti, |
|||
materiallara qənaət edilməsi, avadanlıq-lara qayğı ilə yanaşılması, iş |
|||
vaxtından maksimum səmərəli istifadə edilməsi və s. daxildir. "Ümumi |
|||
etibarlılıq", "əmək-daşlığa cəhd göstərmək", "ümumi davranış" |
|||
kimi göstəricilər də bu qəbildəndir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Hazırda əmək |
|||
haqqının ən çox tətbiq olunan aşağı-dakı formaları vardır: 1) Vaxtamuzd əmək haqqı; 2) Işə-muzd |
|||
əmək haqqı. Işlənmiş vaxtın – saat, gün, həftə-kəmiy-yətinə uyğun olaraq |
|||
hesablanan əmək haqqına vaxtamuzd əmək haqqı deyilir. Ona görə də saatlıq, gündəlik, |
|||
həftəlik, aylıq əmək haqqı bir-birindən fərqlənir. Vaxtamuzd əmək haqqı |
|||
formasından texnoloji proseslərin ciddi surətdə nizama salındığı sahələrdə |
|||
istifadə olunur. Məsələn, kütləvi axın xətlərində işçilərin hazırladığı məhsulların |
|||
miqdarı və onların əmək sərfinin sürəti birinci növbədə konveyerin hərəkət sürətindən |
|||
asılıdır. Bu, istehsal prosesinin daha çox avtomatlaşdırıldığı sahələrə |
|||
aiddir. Son bir neçə onillikdir ki, inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində əmək |
|||
haqqının əsas forması kimi vaxtamuzd əmək haqqından istifadə edilir. Belə ki, |
|||
ABŞ-ın və Fransanın hasilat sənayesində çalışan-ların təqribən 70%-i, Böyük |
|||
Britaniya və Almaniyada isə sənaye işçilərinin 60%-ə qədəri əmək haqqını |
|||
vaxtamuzd formada alırlar. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Vaxtamuzd əmək |
|||
haqqının ən geniş yayılmış sistem-ləri aşağıdakılardır: 1) Sadə vaxtamuzd əmək haqqı; 2) |
|||
Mü-kafatlı vaxtamuzd əmək haqqı; 3) Gündəlik normanın ölçül-məsi sistemi; 4) |
|||
Iki və daha çox dərəcəli əmək haqqı sistemi.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Sadə vaxtamuzd əmək haqqı sistemindən icbari iş rejimi tətbiq |
|||
olunan sahələrdə istifadə edilir. Mükafatlı vax-tamuzd əmək haqqı istehsal |
|||
normalarını müntəzəm olaraq yerinə yetirən, daha çox iş stajına malik olan, |
|||
xammala, yanacağa, elektrik enerjisinə qənaət edən, yüksək keyfiyyətli məhsul |
|||
hazırlayan işçilərə verilir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">"Gündəlik normanın ölçülməsi" sistemində əmək |
|||
haqqının kəmiyyəti bir saatlıq tarif maaşını işlənmiş saat-ların miqdarına |
|||
vurmaq yolu ilə müəyyən edilir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Tarif maaşı işlərin analitik qiymətləndirilməsi və "xidmətlərə |
|||
görə" qiymətləndirmə metodlarının köməyilə müəyyən edilir. Bunlar |
|||
işəmuzd əmək haqqı ünsürlərinin əsas tarif maaşına daxil edilməsinə imkan |
|||
verir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">"Işlərin |
|||
analitik qiymətləndirilməsi" tələb olunan |
|||
zehni və fiziki şərtlərdən, ixtisasdan, məsuliyyətdən və möv-cud əmək şəraitindən |
|||
asılı olaraq bal sisteminin köməyilə müxtəlif işlərin müqayisəli qiymətləndirilməsi |
|||
metodudur. "Xidmətlərə görə" qiymətləndirmə öz növbəsində |
|||
"istehsal amili" olan işçiyə, onun şəxsi xüsusiyyətlərinə bal sisteminin |
|||
köməyilə tələb olunan keyfiyyət xarakteristikası verir, işin fiziki səviyyəsini, onun keyfiyyətini |
|||
materiallara qənaət olunmasını, avadanlıqların saz vəziyyətdə saxlanmasını nəzərə |
|||
almaqla əmək haqqı hesablanır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bəzi hallarda cərimə sistemi adlandırılan iki və daha |
|||
çox dərəcəli sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iki və daha çox tarif dərəcəsindən |
|||
istifadə olunur. Başqa sözlə, istehsal normalarını yerinə yetirməyən işçilərin |
|||
əmək haqqı aşağı, yerinə yetirən işçilərinki adi, artıqlamasılə yerinə yetirənlərinki |
|||
isə yüksək dərəcələrin qiymətləri ilə ödənilir. Deməli, istehsal normasını |
|||
yerinə yetirməyən işçilər sözün əsl mənasında cərimə olunurlar. Onun cərimə |
|||
sistemi adlan-dırılması da bununla əlaqədardır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Işəmuzd əmək haqqı əsas etibarilə əl əməyinin xüsusi çəkisinin |
|||
yüksək olduğu və həvəsləndirmənin başlıca olaraq məhsul istehsalının |
|||
artırılması yolu ilə təmin olunması zəruri olan müəssisələrdə tətbiq edilir. |
|||
Müasir dövrdə götürə əmək haqqı məhsulun keyfiyyəti, avadanlıqlardan istifadə əmsalı |
|||
kimi amillərin nəzərə alınmasını zəruri edir. Bu isə onu vaxtamuzd əmək haqqına |
|||
yaxınlaşdırır. Işəmuzd əmək haqqı istehsal norması və məhsul vahidinin tarif |
|||
qiyməti ilə sıx əlaqədardır. Tarif qiymətlərini müəyyən |
|||
edərkən işçinin: 1) Bir günlük əmək haqqının və 2) Bir gündə istehsal etdiyi |
|||
məhsulun miqdarını nəzərə almaq lazımdır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Işəmuzd əmək |
|||
haqqının ən geniş yayılmış sistemləri aşağıdakılardır: 1) Məhsul vahidinə görə əmək |
|||
haqqı; 2) "Vaxt norması" sistemi; 3) Götürə – reqressiv1 əmək haqqı; 4) Götürə mükafatlı və |
|||
çoxamilli əmək haqqı sistemi.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Məhsul |
|||
vahidinə görə əmək haqqı sistemi daha geniş yayılmışdır. Bu sistem çox |
|||
sadədir və lazım gəldikdə istər istehsal normaları, istərsə də tarif qiymətləri nəzərdən kçirilib dəyişdirilə bilər.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">"Vaxt |
|||
norması" sistemində işçiyə əmək haqqı nə faktiki vaxtın, nə də |
|||
istehsal etdiyi məhsulun miqdarına görə deyil, müəyyən edilmiş norma və həmin |
|||
işin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan vaxtın kəmiyyəti nəzərə alınmaqla ödənilir. |
|||
Məsələn, əgər işçi yerinə yetirilməsi üçün 8 saat vaxt norması müəyyən edilmiş |
|||
işi 7 saatda yerinə yetirərsə və bir saatın tarif qiyməti 2 dollar olarsa, |
|||
onda o 16 dollar əmək haqqı alır. Əksinə işçi yerinə yetirilməsi üçün 6 saat |
|||
vaxt norması müəyyən edilmiş işi 8 saatda görərsə, onda ona 12 dollar əmək |
|||
haqqı verilir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının götürə–reqressiv sistemində məhsul is-tehsalının |
|||
artımına nisbətən əmək haqqı yavaş sürətlə artır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının |
|||
götürə–mükafatlı və çoxamilli sistemi onunla səciyyələnir ki, o nəinki |
|||
istehsalın artırılması, həm də ayrı-ayrı "amillər" üzrə müəyyən |
|||
iqtisadi göstəricilərə nail olunmasını nəzərdə tutur. Belə "amillərə" |
|||
məhsulların key-fiyyətinin və avadanlıqlardan istifadə əmsalının yüksəldil-məsi, |
|||
xammala və enerjiyə qənaət olunması və s. daxildir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bir sıra ölkələrdə qrup mükafatlı götürə sistem də geniş |
|||
yayılmışdır. Bunun meydana gəlməsi, məsələn iri aqreqatlara xidmət göstərilməsində |
|||
kollektiv əməyin zəruri-liyi ilə əlaqədardır. Qrup mükafatlı - götürə əmək |
|||
haqqı sis-teminə bəzi hallarda "müəssisələrin mənfəətinin bölüşdürül-məsində |
|||
işçilərin iştirakı" sistemi də deyilir. “Iştirak”ın formaları isə olduqca müxtəlifdir. Buna əmək haqqının üzərinə |
|||
dividend hesablanmasını, müvafiq şirkətlərin öz işçilərinə mükafat olaraq səhm |
|||
vermələrini misal göstərmək olar.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Vaxtamuzd, |
|||
yaxud da işəmuzd əmək haqqından hansına üstünlük verilməsi konkret şəraitdən |
|||
asılıdır. Müa-sir dövrdə vaxtamuzd əmək haqqı formasına üstünlük |
|||
veril-məsi meylləri müşahidə olunur. Bu, istehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi |
|||
və avtomatlaşdırılması, ETI-nin nailiy-yətlərindən geniş istifadə edilməsi ilə əlaqədardır. |
|||
</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Lakin əmək |
|||
haqqının forma və sistemləri dəyişməz deyildir. Istehsalın xarakterindən, ETI-nin əhatə |
|||
dairəsin-dən və digər amillərdən asılı olaraq, onun yeni-yeni, həm də mütərəqqi |
|||
forma və sistemləri meydana gəlib inkişaf edə bilər və bu təcrubədən istifadə |
|||
etmək lazımdır. Çünki inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik olan ölkələrdə |
|||
əmək haqqı demək olar ki, bazar qanunları və şəraitinə uyğun gəlir, müəssisənin |
|||
istehsal fəaliyyətinin son nəticələrindən asılı olur. Odur ki, əmək haqqının |
|||
müasir sistemlərində qiymətlə bağlı olmayan, lakin kəskinləşən rəqabətdən irəli |
|||
gələn bir çox amillər nəzərdə tutulur. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək keyfiyyətli |
|||
məhsul istehsalı, xammal və materiallara qənaət edilməsi, işçinin vicdanlı |
|||
işi, səriştəliliyi, bacarığı və s. üçün üstəlik haqq verilməsini nəzərdə tutan |
|||
mükafatlandırma sistemi geniş yayılmışdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Inkişaf etmiş |
|||
ölkələrin tarif sistemi sahəsində təcrü-bələri də diqqətəlayiqdir. Başqa sözlə, bazar |
|||
iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrin demək olar ki, hamısında tarif |
|||
siste-mindən müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Bu təcrübənin qısa məzmunu belədir: |
|||
1) Tənzimlənmənin üç pilləli mexanizmi – əmək bazarı, dövlətin müdaxiləsi və |
|||
kollektiv müqavilələr – fomalaşdırılır; 2) Elmi-texniki tərəqqinin təzahürlərindən |
|||
biri olan əməyin nəticələrinin kəmiyyətinə görə ənənəvi ödə-mə sistemindən, hər |
|||
şeydən əvvəl götürə sistemdən imtina edilir; 3) Öz ixtisasını yüksəldən, bir |
|||
neçə peşəyə yiyələnən və müxtəlif vəzifələri yerinə yetirən işçilərdə maraq |
|||
yaradı-lır; 4) Müəssisə və təşkilatların fəaliyyətlərinin nəticələrinə görə |
|||
maddi stimullaşdırmanın kollektiv formaları geniş yayılır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının kəmiyyətini müəyyən edərkən nomi-nal və |
|||
real əmək haqqını bir-birindən fərqləndirmək lazım-dır. Nominal |
|||
əmək haqqı işçinin pul formasında aldığı saat-lıq, gündəlik, həftəlik, |
|||
aylıq, real əmək haqqı isə yaşayış vasitələri |
|||
və xidmətlərdə öz əksini tapan əmək haqqıdır. Real əmək haqqı nominal əmək |
|||
haqqının alıcılıq qabiliyyətini, onun real istehlak məzmununu əks etdirir. Deməli, |
|||
nominal əmək haqqı işçinin yaşayış səviyyəsi haqqında düzgün təsəv-vür vermir. |
|||
Bunu real əmək haqqı, qiymətlərin səviyyəsi və nominal əmək haqqı arasındakı |
|||
qarşılıqlı əlaqə daha düzgün əks etdirir. Məsələn, real əmək haqqının dəyişməsini |
|||
(%-lə) müəyyən etmək üçün nominal əmək haqqının dəyişməsi faizindən qiymətlərin |
|||
səviyyəsinin dəyişməsi faizini çıxmaq lazımdır. Tutaq ki, nominal əmək haqqı |
|||
8%, qiymətlərin səviyyəsi 5% artmışdır. Bu, real əmək haqqının 3% artdığını |
|||
göstərir. Buna əsasən demək olar ki, işçilərin əmək haqqının konkret məbləği və |
|||
səviyyəsi istehsalda, bazarda, habelə sosial münasibətlər sahəsində meydana çıxan |
|||
bir çox amil-lərdən asılıdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bu amillərdən |
|||
başlıcası iş qüvvəsinin dəyəridir. Hər bir işçi qrupu üçün iş qüvvəsi dəyərinin aşağı və |
|||
yuxarı həddi vardır. Əmək haqqının aşağı həddi işçinin sərf etdiyi enerjini və |
|||
ya əgər belə demək mümkündürsə, qabiliyyətini bərpa etməsi, müəyyən ixtisas |
|||
alması və ailə üzvlərini saxlaması üçün zəruri olan yaşayış vasitələrinin dəyəridir. |
|||
Ölkələrin çoxunda yoxsulluğun həddini müəyyən edən ən aşağı ixtisasa malik olan |
|||
işçilərin həyat fəaliyyətlərini davam etdirə bilmələri üçün yaşayış |
|||
minimumu hesablanır. Iş qüvvəsi dəyərinin yuxarı həddi |
|||
müəyyən olunarkən bun-larla yanaşı, onun ənənəvi sosial–mədəni tələbatının ödənil-məsi |
|||
ilə əlaqədar olan xərclər də nəzərə alınır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Işçilərin əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də |
|||
onların ixtisasıdır. Odur ki, ixtisaslı iş qüvvəsi .özünün təkrar istehsalı |
|||
üçün daha yaxşı həyat şəraitinin olmasını tələb edir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Iri maşınlı istehsalın meydana gəldiyi ilk dövrlərdə sadə, |
|||
ixtisassız əmək üstünlük təşkil etdiyinə görə sahibkar-lar işçilərin əmək haqqını |
|||
onun aşağı həddi səviyyəsində müəyyən edirdilər. Elmi - texniki inqilab şəraitində |
|||
isə vəziyyət dəyişir, işçilərin ixtisasının yüksəldilməsi obyektiv zərurətə |
|||
çevrilir və buna görə də iş qüvvəsinin dəyəri və deməli, əmək haqqının məbləği |
|||
artır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqında |
|||
milli fərqlər də vardır. Işçilərin gə-lirləri xeyli dərəcədə ölkələrin iqtisadi |
|||
inkişaf səviyyələrin-dən asılıdır. Məsələn, Boliviya, Nigeriya və bir sıra ölkələr-də |
|||
bir günlük əmək haqqı inkişaf etmiş ölkələrdə hətta bir saatlıq əmək haqqından |
|||
2,5-3,0 dəfə aşağıdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının səviyyəsinə görə dünyada ABŞ uzun müddət |
|||
irəlidə getmişdir. Lakin son illərdə yeni texnoloji in-qilabın inkişaf etdiyi |
|||
ölkələrdə texniki-iqtisadi şəraitin bərabərləşməsi meyli özünü göstərdiyinə |
|||
görə bu, həm nomi-nal, həm də real əmək haqqının səviyyəsində həmin ölkələr |
|||
arasındakı milli fərqlərin azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, keçən əsrin |
|||
50-80-ci illərində real əmək haqqı Böyük Bri-taniya, Fransa, AFR və Italiyada |
|||
2-3 dəfə, Yaponiyada 4 dəfə artmış və nəticədə onlar ABŞ-ın səviyyəsinə |
|||
çatmışlar.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Iş qüvvəsinin qiyməti olan əmək haqqının həqiqi məbləği əmək |
|||
bazarının konyukturasından, yəni iş qüv-vəsinə olan tələblə təklif arasındakı |
|||
nisbətdən, onun sa-tıcıları ilə alıcıları, habelə alıcılar və satıcıların öz |
|||
arala-rındakı rəqabət mübarizəsinin kəskinliyindən də asılıdır. Belə ki, əmək |
|||
haqqı tələb və təklif qanunlarına uyğun ola-raq dəyişir. Əmək bazarında iş |
|||
qüvvəsinə olan tələb təklif-dən irəlidə getdikdə iş qüvvəsinin qiyməti yüksəlir. |
|||
Hazırda elmi-texniki inqilabın təsiri ilə qərb ölkələrində yüksək ixtisaslı |
|||
iş qüvvəsinə olan tələb tamamilə ödənilmir, bu da orta və ali təhsilli mütəxəssislərin |
|||
əmək haqqının artmasına şərait yaradır. Əmək bazarındakı rəqabət təbii olaraq əmək |
|||
haqqının səviyyəsini əməyin qiymətinə yaxınlaşdırır. Bu prosesdə o, "vasitəçi" |
|||
rolunu oynayır. Müəyyən peşəyə və ixtisasa malik işçilərə bir qayda olaraq bərabər |
|||
əmək haqqı verilir. Başqa sözlə, əmək bazarında gedən rəqabət nəti-cəsində bərabər |
|||
əmək üçün bərabər haqq verilməsi prinsipi qərarlaşır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bazarda inhisarlar da – birinci növbədə investisiya əmtəələrini |
|||
istehsal edənlər – nəyə qadir olduqlarını göstərir, özlərinin əmək haqqı vermək |
|||
şərtlərini qəbul etdirməyə çalışırlar. Ümumiyyətlə, bir-birinə qarşı duran |
|||
qüvvələri zə-iflədən işsizlər ordusunun olması sahibkarların öz şərtlərini qəbul |
|||
etdirmələrinə şərait yaradır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bazar |
|||
iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrdə vətən-daşların həyat səviyyəsinin |
|||
aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün bir sıra sosial tədbirlər həyata |
|||
keçirilir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bu ölkələrdə əhalinin sosial müdafiəsi, onun inflyasiyadan |
|||
qorunması sahəsində görülən ən mühüm tədbir-lərdən biri əmək haqqının indeksləşdirilməsidir. |
|||
Ona görə də həmkarlar ittifaqları sahibkarlarla kollektiv müqavilə bağlayarkən |
|||
çalışırlar ki, istehlak mallarının ümumi qiymət indeksinin artmasına dair rəsmi |
|||
məlumatlara uyğun olaraq nominal əmək haqqı da artırılsın.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Real əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də əm-təə və |
|||
xidmətlərin qiymətlərinin dəyişməsidir. Belə ki, qiy-mətlər bahalandıqda real əmək |
|||
haqqı aşağı düşür, əksinə, qiymətlər aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi |
|||
yüksəlir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Real əmək |
|||
haqqı ilə qiymətlər arasındakı nisbətin əsas variantları aşağıdakılardan ibarət |
|||
ola bilər: 1) Nominal əmək haqqı sabit qalmaqla, pərakəndə satış qiymətləri |
|||
aşağı düşdükdə, real əmək haqqının səviyyəsi yüksəlir, əksinə ol-duqda isə |
|||
aşağı düşür; 2) Pərakəndə satış qiymətləri sabit qalmaqla nominal əmək haqqının |
|||
artması real əmək haq-qının səviyyəsinin yüksəlməsinə, əksinə olduqda isə aşağı |
|||
düşməsinə səbəb olur; 3) Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış |
|||
qiymətləri aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi daha çox yüksəlir; 4) |
|||
Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış qiymətləri də qalxa bilər. |
|||
Bu zaman bunların artma dərəcəsindən asılı olaraq real əmək haqqının səviyyəsi |
|||
arta, yaxud da aşağı düşə bilər. Işçilərin mənafeyi və onların rifahının yüksəldilməsi |
|||
baxı-mından üçüncü variant daha əlverişlidir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının |
|||
səviyyəsi və dinaminkasına mühari-bələr və sürətlə silahlanma da güclü təsil |
|||
göstərir. Çünki mü-haribələr ölkənin iqtisadiyyatına böyük ziyan |
|||
vurur, bütün maddi və mənəvi dəyərləri məhv edir, əmək qabiliyyətli əha-lini |
|||
dinc quruculuq fəaliyyətindən uzaqlaşdırır. Bunların təsiri ilə məhsul |
|||
istehsalı azalır, onlara olan tələb artır, təda-vül kanalları kağız pullarla |
|||
dolur, inflyasiya görünməmiş dərəcədə güclənir və "dördnala çapır", |
|||
qiymətlər sürətlə qal-xır, real əmək haqqının səviyyəsi çox-çox aşağı düşür.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Real əmək haqqının səviyyəsinə həmçinin, sosial sı-ğorta |
|||
ayırmaları, əmək haqqından tutulan vergi məbləğlə-rinin dəyişməsi və s. təsir |
|||
edir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Beləliklə, nominal əmək haqqı əhalinin başlıca gəlir mənbəyi, |
|||
real əmək haqqı isə onun həyat səviyyəsini ifadə edən ən mühüm iqtisadi göstəricidir. |
|||
</span> |
|||
'''<span lang="AZ-LATIN"><br> |
|||
</span>''' |
|||
<span lang="AZ-LATIN">4. |
|||
Həyat səviyyəsi və yoxsulluq.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">İqtisadi ədəbiyyatda həyat səviyyəsi dedikdə, adətən |
|||
insanın yaşayışı üçün zəruri olan maddi və mənəvi nemətlərlə əhalinin təmin |
|||
olunması və onların bu nemətlərə olan tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsi başa |
|||
düşülür. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Lakin “ həyat səviyyəsi” |
|||
kateqoriyası gəlirlər və deməli, əhalinin istehlakı hədləri ilə məhdudlaşmır.Xalqın |
|||
rifah halının göstəricisi olan həyat səviyyəsi əhalinin gəlirləri və istehlakı |
|||
ilə yanaşı, əmək və məişət şəraitini, iş vaxtı və asudə vaxtının həcmini, |
|||
quruluşu, əhalinin mədəni və təhsil səviyyəsi göstəricilərini, həmçinin |
|||
sağlamlığını və demoqrafik vəziyyətini əks etdirir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi” |
|||
kateqoriyası ilk dəfə K. Marks tərəfindən istifadə edilmişdir. O, iş qüvvəsinin |
|||
dəyər kəmiyyətindən danışarkən qeyd edirdi ki, onu hər bir ölkədə ənənəvi həyat |
|||
səviyyəsi müəyyən edir. Bu səviyyə yalnız fiziki tələbatların ödənilməsini |
|||
deyil, həm də insanların yaşadığı ictimai şəraitdən doğan müəyyən tələbatların |
|||
ödənilməsini nəzərdə tutur. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi”, |
|||
sosial iqtisadi kateqoriya kimi əhalinin rifah halını istehlak baxımından səciyyələndirir. |
|||
Beləliklə, həyat səviyyəsinə insanın istehlak sahəsindəki fəaliyyəti ilə əlaqədar |
|||
baxılır. Həyat səviyyəsinin göstəricilər sistemi gəlirlər və insanın müxtəlif tələbatlarını |
|||
ödəyən maddi nemətlər və xidmətlərin əhali tərəfindən istehlakı haqqında bu və |
|||
ya digər dərəcədə tam məlumat verir, eyni zamanda qərarlaşmış tələbatların |
|||
inkişaf etdirilməsi və ödənilməsi səviyyəsini səciyyələndirir. Həyat səviyyəsinin |
|||
yüksəlməsi əhalinin rifah halının artmasının maddi əsasını təşkil edir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi” |
|||
anlayışında insanların bilavasitə tələbatlarının ödənilməsi prosesi başa |
|||
düşülür. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi” |
|||
anlayışı ilə yanaşı, ictimai həyatın müəyyən tərəflərini səciyyələndirmək üçün “həyat tərzi” anlayışından da |
|||
geniş istifadə olunur.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Adətən, həyat tərzi |
|||
dedikdə, insanların əmək prosesində, məişət və ailədə,ictimai siyasi həyatda və |
|||
ümumiyyətlə, bütün digər fəaliyyət sahələrində məcmu fəaliyyətləri başa |
|||
düşülür.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi” |
|||
və “həyat tərzi” anlayışları arasında ayrılmaz əlaqə olsa da, bu bilavasitə, |
|||
birbaşa əlaqə deyil. Əhalinin həyat səviyyəsinin müxtəlif olduğu ayrı ayrı ölkələrdə |
|||
həyat tərzi, adətən, müxtəlf xüsusiyyətləri etibari ilə eyni ola bilər. Belə ki |
|||
iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə bir birindən fərqlənən bir çox bazar |
|||
iqtisadiyyatı ölkələrində həyat tərzi eynidir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">BMT nin təklifinə |
|||
əsasən həyat səviyyəsi geniş göstəricilər sistemi vasitəsilə əks olunur. Bu sistemə |
|||
daxil olan göstəricilərdən aşağıdakıları göstərmək olar:</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">-səhiyyənin vəziyyəti;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">-təhsilin səviyyəsi;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">-orta ömür müddəti;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">-əhalinin məşğulluq |
|||
səviyyəsi;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">-əhalinin |
|||
alıcılıq qabiliyyəti;</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">-siyasi həyata |
|||
daxil olma.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Hazırda həyat səviyyəsini |
|||
əks etdirən vahid ümumiləşdirici göstərici yoxdur.Həyat səviyyəsi beynəlxalq |
|||
miqyasda müqayisə etmək məqsədi ilə 1990 cı ildən başlayaraq BMT də yeni göstəricidən |
|||
istifadə edilir. Bu “ insan potensialının inkişaf indeksi” və ya qısacı desək, |
|||
“ insan inkişafı indeksi”göstəricisidir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">İnsan inkişafı |
|||
indeksini müəyyən edən göstəricilər sistemindən üç əsas göstərici ayırırlar: adambaşına düşən ümumi daxili məhsul, gözlənilən ömür |
|||
uzunluğu, təhsilin səviyyəsi.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">7. Dövlətin |
|||
sosial siyasəti. Əhalinin sosial müdafiə sistemi.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Dövlətin sosial siyasəti cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin |
|||
sosial iqtisadi şərtlərinin tənzimlənməsinə yönəldilən tədbirlər kompleksindən |
|||
ibarətdir. O, gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizliyin azaldılmasına, bazar |
|||
iqtisadiyyatında gəlirlər və mülkiyyət sahəsində fərqlərin zəiflədilməsinə, |
|||
iqtisadi fəaliyyətin iştirakçıları arasında ziddiyyətlərin yumşaldılmasına və cəmiyyətdəki |
|||
sosial ixtilafların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Bazar iqtisadiyyatı |
|||
sistemində sosial siyasət vasitəsi ilə əhalini əmlak sahəsində mövcud olan bərabərsizliyin |
|||
müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasını nəzərdə tutan və əhalinin bütün təbəqələri |
|||
üçün eyni başlanğıc şərtlərini təmin edən sosial ədalət prinsipləri reallaşır. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Dövlətin sosial siyasəti ilə cəmiyyətin iqtisadi |
|||
inkişafı arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Birincisi, iqtisaid inkişafın məqsədləri |
|||
birbaşa və dolayı yolla sosial siyasətdə cəmləşir. İkincisi sosial siyasət sahəsində |
|||
bir çox məsələlərin həyata keçirilməsi, dövlətin onların reallaşdırılması üçün |
|||
yönəldə biləcəyi iqtisadi ehtiyatlardan asılıdır. Üçüncüsü, sosial siyasətə |
|||
iqtisadi artımın mühüm amili kimi baxmaq olar.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Sosial siyasətin xarakteri və məzmunu sosial proseslərin |
|||
idarə edilməsinə dövlətin müdaxilə etməsi səviyyəsindən də asılıdır. Bu |
|||
baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin hal hazırda bütün mövcud olan sosial |
|||
siyasət növlərini iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupu şərti olaraq qalıq |
|||
prinsiplərinə əsaslanan sosial siyasət adlandırmaq olar. Bu halda sosial siyasət |
|||
bazarın lazımi səviyyədə tam həyata keçirə bilmədiyi funksiyaları yerinə |
|||
yetirir. Bu öz miqyası və əhatə dairəsinə görə məhdud sosial siyasət olub, əsasən |
|||
passiv və kompensiyalaşdırıcı (bərpaedici) xarkter daşıyır. Belə sosial siyasətin |
|||
nəzəri əsasları liberal bazar |
|||
iqtisadiyyatı modelinin ideyaları əsasında formalaşır. Bu variantın tipik nümunəsi |
|||
bazarın amerikan modeli ola bilər. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">İkinci qrup institutsional sosial siyasət adlanır. |
|||
Burada dövlətin sosial siyasəti əhalinin sosial xidmətlərlə təmin olunmasında |
|||
mühüm rol oynayır və xüsusi institutlar sisteminə nisbətən daha səmərəli vasitə |
|||
kimi çıxış edir. Bu, yenidən bölgü siyasətidir. Belə siyasətin formalaşmasında |
|||
konseptual baxımdan sosial |
|||
demokratik ideologiyanın böyük təsiri vardır. Buna tipik nümunə kimi |
|||
sosial dövlətin İsveç modelini göstərmək olar.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Hər iki qrup arasında fərq bu və ya digər amillərin |
|||
hamısının olub olmamasından deyil, |
|||
onlar arsında mövcud olan nisbətlərdən, dövlətin sosial sahəyə müdaxiləsi və |
|||
yenidən bölgü prosesində iştirakından asılıdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Sosial siyasətdə əsas yeri əhalinin sosial müdafiəsi |
|||
mexanizmi tutur. Sosial müdafiə vətəndaşların ilk növbədə əhalinin ən ağır |
|||
maddi vəziyyətdə olan təbəqələrinin inflyasiyadan, işsizlikdən müdafiəsinə yönəldilən |
|||
dövlət siyasətidir. Dövlət tərəfindən tətbiq olunan tədbirlər kompleksinin |
|||
xüsusiyyəti əhalinin həyat və əmək fəaliyyətinin ağırlaşmasının, işsizliyin və |
|||
yxsulluğun güclənməsinin qarşısının alınması ilə bağlıdır. Buna görə də əhalinin |
|||
sosial müdafiəsinin problemlərindən biri də yoxsulluğun qarşısının alınmasıdır.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əhalinin sosial müdafiəsai yüksək ixtisaslı kadrların |
|||
hazırlanması ilə əlaqədar dövlət tədbirlərini, əhalinin bütün təbəqələrinin |
|||
pulsuz ümumi və orta təhsil almasını, rəqabət əsasında ali təhsil əldə etməsini, |
|||
dövlət hesabına səhiyyə və sosial xidmətlər göstərilməsini, insanların əmək fəaliyyəti |
|||
ilə məşğul olması üçün zəruri olan tədbirləri və s. əhatə edir. </span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində əhalinin gəlirləri |
|||
sahəsində olan bərabərsizlik getdikcə artır. Bu bərabərsizliyin qarşısını almaq |
|||
məqsədi ilə dövlət bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə gəlirlərin yenidən bölgüsündə |
|||
fəal iştirak edir. Gəlirlərin yenidən bölgüsünün əsas vasitəsi əhalinin əldə |
|||
etdiyi şəxsi gəlirlərə tətbiq edilən mütərəqqi vergi sistemidir. Verginin mütərəqqi |
|||
sistemi əhalinin ən yüksək gəlir əldə etmiş təbəqələrinə, az təmin olunmuşlara |
|||
nisbətən yüksək vergi dərəcələrinin tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Dövlət bu |
|||
yolla əldə etdiyi vergilərin bir hissəsini əhalinin ən az təmin olunmuş təbəqələrinə |
|||
transfert ödəmələr şəklində xərcləyir. Deməl olar ki, bütün ölkələrdə sosial |
|||
sığota və yoxsullara dövlət köməyi proqramları vardır. Sosial sığorta proqramı əhalinin |
|||
qocalığa, əmək qabiliyyətinin itirilməsinə, iş yerlərinin azalmasına görə |
|||
sığortalanmasını əhatə edir. Əhaliyə dövlət yardımı proqramları əlavə tədbirlərin |
|||
həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Buraya çoxuşaqlı ailələrə kömək, ərzaq və |
|||
müxtəlif imtiyazların verilməsi, səhiyyə sıöortalanması və s. daxildirlər.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əhalinin sosial müdafiə tədbirləri müxtəlif fondlar |
|||
hesabına maliyyələşdirilir. Buraya müxtəlif səviyyəli fondlar, sosial müdafiənin |
|||
büdcədənkənar dövlət fondları, işsizliyə görə sığorta fondları, ictimai və |
|||
xüsusi xeyriyyə fondları aiddir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">Əhalinin sosial müdafiəsi formalarından biri də gəlirlərin |
|||
indeksasiya edilməsidir. Gəlirlərin dövlət indeksasiyası yaşayış dəyərinin |
|||
artması nəticəsində əhali gəlirlərində itkinin qarşısını almaq məqsədi ilə həyata |
|||
keçirilən kompensasiya tədbirləri sistemidir. Gəlirlərin dövlət indeksasiya |
|||
yaşayış dəyərinin artmasının nəzərə alınmasının nəzərə alınması əsasında həyata |
|||
keçirilir. Başqa sözlə, indeksasiya inflyasiya şəraitində istehlak qiymətlərinin |
|||
artması ilə əlaqədar əhali gəlirlərinin bu qiymətlərə uyğunlaşdırılması tədbirlərini |
|||
əks etdirir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN">İndeksasiya sistemi bir sıra meyarları ilə səciyyələnir.İndeksasiya |
|||
qiymətlərin qadırılmasından əvvəl və ya sonra həyata keçirilə bilər.İndeksasiya |
|||
makro və mikrosəviyyədə həyata keçirilir. Əhali gəlirlərinin səviyyəsindən |
|||
asılı olaraq indeksasiya sistemində diferensial yanaşma prosesinə üstünlük |
|||
verilir. Bu prinsip ən aşağı gəlirlərin tam kompensasiyasından tutmuş ən yüksək |
|||
gəlirləri olanların minimum kompensasiyasını əhatə edir.</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"><br> |
|||
</span> |
|||
<span lang="AZ-LATIN"> </span> |
19:35, 17 aprel 2015 tarixindəki versiya
İstehsal olunan məhsulun, tikintinin və xidmətin satışından əldə olunan vəsaitlərə, məvacibə gəlir deyilir.