Məntiq

Məntiq (yun. λογική) — «mülahizələr haqqında elm», «fikirlərdə və fəaliyyətdə əlaqələr haqqında elm» — məntiqi dillə intellekt dərketmənin qanunları,metodları və formaları haqqında elm.Məntiq haqqında biliklər təfəkkürlə alındığından, o düzgün təfəkkür haqqında elm kim də götürülə bilər.Eyni zamanda məntq təsdiq və ya təkzib metodları haqqında elm kimi də qəbul edilə bilər. Məntiq qazanılmış təcrübə və dərketmə vasitəsilə həqiqətin əldə edilməsi elmi də adlandırılır.

Məntiq elminin inkişafında Aristotel və Qottlob Fregenin rolu böyükdür. Məntiq əsas olaraq iki hissəyə bölünür. Ənənəvi məntiq üzərində qurulmuş Formal məntiq və formal məntiq üzərində qurulmuş Riyazi məntiq.

Məntiq bütün elmlərin instrumenti kimi götürülür.

Məntiqin məzmunu

Klassik məntiqi nəzəriyyə xüsusi dildə izah edilir, maddi nümunələrlə mülahizə irəli sürülür.Orada səhvlər üzərində nəzarət hələ qurulmayıb,masştablı düşüncə tam formalaşmayıb,təsvirlərin məhdudiyyət xətti işlənməyib və s.

Ancaq bununla belə düzgün mülahizə yürütmək mədəniyyəti məntiq elminə qədər də yarana bilmişdi. Müəyyənetmə, təsnifat, təsdiq, təkzib və s. məntiqi operasiyalar hər bir insan tərəfindən fikir dünyasında özündən asılı olmadan və müvafiq səhvlərlə baş verir.Buna görə də bəziləri belə hesab edir ki, şəxsi təfəkkür təbii prosesdir və analizə ehtiyac yoxdur.Hesab edilir ki,danışıq - təfəkkürürün özü deməkdir.

Təfəkkür isə sadəcə olaraq məntiqi ardıcıllıq deyildir.İstənilən məsələnin həllində hər şey vacib ola bilir : ardıcılıq,təsadüf,intiusiya,emosiya,şəxsi təcrübə,dünyanı dərketmə masştabı və s.

Məntiqin əsas vəzifəsi bütün dövrlərdə eyni olubdur :nəticə çıxartmaq mümkün olan hər şeyi tətdiq və analiz etmək. Bununla belə,hesab edilir ki, nəticə obyektin məzmunundan deyil,onu tətdiq metodlarından birbaşa asılıdır.Ona görə də tətqiqat metodlarını rəngarəngliyi və subyektiv baxışların çoxluğu arzuolunandır. İnduksiyanın ümumi səciyyəsi. İnsanlar təbiətdə və sosial həyatda eyni tipli hadisələri müşahidə edərkən onlarda müəyyən xassə və əlamətlərin təkrar olunduğuna diqqət yetirirlər. Oxşar şəraitdə özünü göstərən bu təkrarlanma sübut edir ki, həmin xassə və əlamətlər fərdi xarakter daşımır, müəyyən çoxluğun (sinfin) bütün üzvlərinə aiddir. Bu proses xüsusi bilikdən ümumi biliyə keçilməsini ifadə edir və induksiya (latınca şamil etmək, yönəltmək deməkdir) adlanır. Beləliklə, induksiya elə bir əqli nəticəyə deyilir ki, burada hər hansı bir sinfə daxil olan hadisələrdə müəyyən əlamətlərin təkrar olunmasına əsaslanaraq, onların həmin sinfin bütün üzvlərinə aid olduğu haqqında nəticə çıxarılır. Qeyd edək ki, deduktiv əqlinəticədən fərqli olaraq induksiya dəqiq və mötəbər bilik vermir. Bu yol ilə çıxarılan nəticə həqiqətə bənzər, ehtimali xarakter daşıyır. Lakin bu elmdə və gündəlik həyatda induksiyanın mühüm rolunu inkar etmir. Çünki dünyadakı bütün hadisələr təkcə ilə ümuminin ayrılmaz vəhdəti halında mövcuddur. Buna görə də predmetlərdəki ümumi, təkrarlanan, qanunauyğun əlaqələri aşkar etməyin mühüm bir metodunu ayrı-ayrı hadisələri öyrənmək təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, elm tarixində bir çox kəşflər təcrübi yol ilə ayrı-ayrı hadisələrdə baş verən əlamətlərin ümumiləşdirilməsi əsasında baş vermişdir.

Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilibdir.

Digər elmlərə münasibəti

Tarixən məntiq fəlsəfənin bir hissəsi kimi öyrənilib.Hal-hazırda o müstəqil bir elm kimi qəbul olunur. Həmçinin simvolik məntiqriyaziyyat və informatikanın bir hissəsi kimi də öyrənilir.

Məntiq elminin əsas anlayışları

• Abstraksiya
• Analogiya
• Antinomiya
• Arqument
• Bilik növləri
• Hipotez
• Deduksiya
• Təsdiq
• Məntiq qanunları
• Həqiqət
• Təsnifat
• Müşahidə
• Elmi eksperiment
• Ümumiləşdirmə
• Müəyyən etmə
• Təkzib
• Paradoks
• Паралогия
• Anlayış
• Əlamət
• Semantika
• Sofizm
• Sofistika
• Dərketmə üsulları
• Fərziyyə
• Taftalogiya
• Nəzəriyyə
• Nəticə
• Fakt
• Formal dil
• Formalizm

Xarici keçidlər

• ORDAN-BURDAN, Üzeyir Hacıbəyov