Məntiq: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 15: Sətir 15:


Məntiqin əsas vəzifəsi bütün dövrlərdə eyni olubdur :'''nəticə çıxartmaq mümkün olan hər şeyi tətdiq və analiz etmək'''. Bununla belə,hesab edilir ki, nəticə obyektin məzmunundan deyil,onu tətdiq metodlarından birbaşa asılıdır.Ona görə də tətqiqat metodlarını rəngarəngliyi və subyektiv baxışların çoxluğu arzuolunandır.
Məntiqin əsas vəzifəsi bütün dövrlərdə eyni olubdur :'''nəticə çıxartmaq mümkün olan hər şeyi tətdiq və analiz etmək'''. Bununla belə,hesab edilir ki, nəticə obyektin məzmunundan deyil,onu tətdiq metodlarından birbaşa asılıdır.Ona görə də tətqiqat metodlarını rəngarəngliyi və subyektiv baxışların çoxluğu arzuolunandır.

** Analogiyanın ümumi səciyyəsi. Əqlinəticənin induksiya  və  deduksiya ilə  yanaşı üçüncü bir növu analogiyadır (hərfi mənası oxşarlıq deməkdir). Analoji əqlinəticə müəyyən bir predmet və ya predmetlər qrupu haqqında məlum biliəkdən, digər predmet -və ya predmetlər qrupu haqqında yeni bir bilik əldə etməkdir.Bu, insan təfəkkürünün ən qədim növlərindən biridir. İnsanlar öz praktiki və əqli  fəaliyyətində elə fərdi hadisələri tədqiq etməli olurlar ki, onlar haqqında ümumiləşdirilmiş bilik yoxdur. Bu halda  həmin hadisəyə bənzər digər hadisə haqqında olan biliklərdən istifadə edilir,başqa sözlə deyilsə, bu hadisələr bir –birilə oxşar götürülür.  Beləliklə, analoji əqli nəticə bu və ya digər fərdi predmetin digər predmet ilə əsas əlamətlərinin oxşar olmasına əsaslanmaq- la ona müəyyən başqa bir əlamətin xas olması nəticəsini çıxarmaq deməkdir. Əgər iki fərdi pretmeti «a» və «b» hərfləri ilə , onların əlamətlərmini P,Q,S,T ilə işarə etsək, onda analogiyanın aşağıdakı sxemini göstərmək olar: a hadisəsi PQST əlamətlərinə malikdir b hadisəsi PQS əlamətlərinə malikdir. Deməli, b hadisəsi T xassəsinə də malikdir. Analogiya özbaşına quraşdırılan nəticə demək  deyildir. Onun əsasında dünyadakı predmetlərin obyektiv xassə və münasibətləri durur. Hər bir konkret predmet müxtəlif əlamətlərin təsadüfi birləşməsi olmayıb, butöv bir vəhdəti təşkil edir. Başqa sözlə deyilsə, predmetin bu və digər əlaməti digər əlamətləri ilə ayrılmaz əlaqədə mövcuddur. Buna görə də həmin əlamətin mövcudluğu və dəyişilməsi digər tərəflərin vəziyyəti ilə şərtlənir. İstənilən predmetin xassələri arasında obyektiv asılılıq olması, spesifik muhakimə üsulunun-analogiyanın real əsasıdır, Analoji əqli nəticədə məlum bilikdən yeni biliyə məntiqi keçid aşağıdakı qaydaya əsaslanır: əgər iki predmetin müəyyən əlamətləri oxşardırsa, onların başqa əlamətləri də oxşar ola bilər.Buna görə də bir predmetə məxsus xassə ola bilər ki, o biri predmetdə də olsun.

** Analogiyanın növləri. Bir predmetdən digərinə köçürülən informasiyanın xarakterindən asılı olaraq analogiyanın iki növü vardır: predmetlər (xassələr) analogiası və münasibətlər analogiyası. Analogiyanın birinci növündə iki fərdi obyekt bir-birinə bənzədilir və onlardan birində olan xassə digərinə  köçürülür. Məsələn, iki şəxsdə və ya iki qrup adamda eyni bir xəstəliyin nişanəsi oxşar olun. Həkim  bu oxşarlığa əsasən diaqnoz qoyur. Predmetlərin (xassələrin) analogiyası əsasında  alınan bilik  bəzən dəqiq və mötəbər xarakter daşıyır. Afrika yaylası ilə Şərqi Sibirin geoloji strukturunda bir sıra oxşar cəhətlər aşkar edildikdən sonra alimlər, analoji  yol ilə belə bir nəticə çıxardılar ki, Şərqi-Sibirdə də almaz yataqları vardır. Sonrakı axtarışlar bu fikri təsdiq etdi. Münasibətlər analogiyası  elə bir əqli  nəticədir ki, burada bir və daha çox predmet arasındakı münasibətlər bənzədilir və onlardan birində olan munasibətlərin xassələri digərinə köçurulür. Məsələn, təsəvvür edək ki, «x» və «y»  ilə «m» və «n» bir-birilə aşağıdakı münasibətlərdədir. a) «x» həddi  buluğa çatmamış y-in atasıdır, yəni xR1y ; b) «m» həddi buluğa çatmamış nəvənin:-«n»-nin babası və yeganə qohumudur, yəni mR2n;c) qohumluq qaydalarına əsasən  ata özünün həddi buluğa çatmamış uşağını saxlamalıdır. Bu halda munasibətlərdə olan oxşarlığa əsasən belə nəticə çıxarılır ki, birinci vəziyyətdə olan xassə, ikinçidə də olmalıdır, yəni baba da öz nəvəsini saxlamalıdır. Analogiya ilə çıxarılan bu əqlinəticənin sxemi aşağıdakı kimidir: 1)xR1y   mR2n 2)R1 –r1, r2, r3... xassəsinə malikdir R2  –r1, r2,... xassəsinə malikdir Görünür ki, R2 də r3 xassəsinə malikdir. Elm tarixində bir sıra kəşflər məhz münasibətlər analogiyası əsasında edilmişdir. Məsələn, Rezerford Günəş və planetlər arasındakı münasibətlər ilə atom nüvəsi və elek-tronlar arasındakı münasibətləri bir-birinə bənzətmək  yolu ilə belə bir elmi nəticə irəli sürmüşdür: atomun quruluşu da planetar modelə malikdir. Bu analogiyada R1 Günəş ilə planetlər arasında əks istiqamətli qüvvələrin (çəzbetmə və dəfetmə) qarşılıqlı təsiri, R2 isə atom nüvəsi ilə elektronlar arasında cəzbetmə və dəfetmə qüvvələrinin qarşılıqlı təsirini ifadə edir. Qeyd edək ki, analogiyanın bu növündə münasibətlərdəki xassələr bir-birinə bənzədilir. Bu, həmin munasibtlərdə olan predmetlərin oxşarlığı demək deyildir. Analoji əqli nəticəyə təkcə təbiətşünaslıqdan deyil, ictimai elmlərdən də nümunə gətirmək olar. Məsələn, XIX əsrin görkəmli tarixçi və etnoqrafları Şimali Afrikanın hindu qəbilələri arasıqadakı  münasibət və xassələri öyrəndikdən sonra analogiya üsulu ilə bunları qədim roma və yunan qəbilələrinə tətbiq etməklə, bir sıra mühüm elmi nəticələr əddə etmişdilər. 3.Analoji əqlinəticənin əsaslılığını yüksəltməyin şərtləri. Analoji əqli nəticə yolu ilə alınan biliklər bir sıra hallarda həqiqətə bənzər, ehtimali xarakter daşıyır. Odur ki, bu biliklərin əsaslılıq dərəcəsini artıran şərtləri bilmək çox vacibdir. Bu şərtlər müqayisə olunan obyektlər haqqında əvvəlcədən məlum olan biliklərin xarakterini ifadə edir.


Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilibdir.
Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilibdir.

22:04, 15 may 2015 versiyası

Məntiq (yun. λογική) — «mülahizələr haqqında elm», «fikirlərdə və fəaliyyətdə əlaqələr haqqında elm» — məntiqi dillə intellekt dərketmənin qanunları,metodları və formaları haqqında elm.Məntiq haqqında biliklər təfəkkürlə alındığından, o düzgün təfəkkür haqqında elm kim də götürülə bilər.Eyni zamanda məntq təsdiq və ya təkzib metodları haqqında elm kimi də qəbul edilə bilər. Məntiq qazanılmış təcrübə və dərketmə vasitəsilə həqiqətin əldə edilməsi elmi də adlandırılır.

Məntiq elminin inkişafında AristotelQottlob Fregenin rolu böyükdür. Məntiq əsas olaraq iki hissəyə bölünür. Ənənəvi məntiq üzərində qurulmuş Formal məntiq və formal məntiq üzərində qurulmuş Riyazi məntiq.

Məntiq bütün elmlərin instrumenti kimi götürülür.


Məntiqin məzmunu

Klassik məntiqi nəzəriyyə xüsusi dildə izah edilir, maddi nümunələrlə mülahizə irəli sürülür.Orada səhvlər üzərində nəzarət hələ qurulmayıb,masştablı düşüncə tam formalaşmayıb,təsvirlərin məhdudiyyət xətti işlənməyib və s.

Ancaq bununla belə düzgün mülahizə yürütmək mədəniyyəti məntiq elminə qədər də yarana bilmişdi. Müəyyənetmə, təsnifat, təsdiq, təkzib və s. məntiqi operasiyalar hər bir insan tərəfindən fikir dünyasında özündən asılı olmadan və müvafiq səhvlərlə baş verir.Buna görə də bəziləri belə hesab edir ki, şəxsi təfəkkür təbii prosesdiranalizə ehtiyac yoxdur.Hesab edilir ki,danışıq - təfəkkürürün özü deməkdir.

Təfəkkür isə sadəcə olaraq məntiqi ardıcıllıq deyildir.İstənilən məsələnin həllində hər şey vacib ola bilir : ardıcılıq,təsadüf,intiusiya,emosiya,şəxsi təcrübə,dünyanı dərketmə masştabı və s.

Məntiqin əsas vəzifəsi bütün dövrlərdə eyni olubdur :nəticə çıxartmaq mümkün olan hər şeyi tətdiq və analiz etmək. Bununla belə,hesab edilir ki, nəticə obyektin məzmunundan deyil,onu tətdiq metodlarından birbaşa asılıdır.Ona görə də tətqiqat metodlarını rəngarəngliyi və subyektiv baxışların çoxluğu arzuolunandır.

    • Analogiyanın ümumi səciyyəsi. Əqlinəticənin induksiya  və  deduksiya ilə  yanaşı üçüncü bir növu analogiyadır (hərfi mənası oxşarlıq deməkdir). Analoji əqlinəticə müəyyən bir predmet və ya predmetlər qrupu haqqında məlum biliəkdən, digər predmet -və ya predmetlər qrupu haqqında yeni bir bilik əldə etməkdir.Bu, insan təfəkkürünün ən qədim növlərindən biridir. İnsanlar öz praktiki və əqli  fəaliyyətində elə fərdi hadisələri tədqiq etməli olurlar ki, onlar haqqında ümumiləşdirilmiş bilik yoxdur. Bu halda  həmin hadisəyə bənzər digər hadisə haqqında olan biliklərdən istifadə edilir,başqa sözlə deyilsə, bu hadisələr bir –birilə oxşar götürülür.  Beləliklə, analoji əqli nəticə bu və ya digər fərdi predmetin digər predmet ilə əsas əlamətlərinin oxşar olmasına əsaslanmaq- la ona müəyyən başqa bir əlamətin xas olması nəticəsini çıxarmaq deməkdir. Əgər iki fərdi pretmeti «a» və «b» hərfləri ilə , onların əlamətlərmini P,Q,S,T ilə işarə etsək, onda analogiyanın aşağıdakı sxemini göstərmək olar: a hadisəsi PQST əlamətlərinə malikdir b hadisəsi PQS əlamətlərinə malikdir. Deməli, b hadisəsi T xassəsinə də malikdir. Analogiya özbaşına quraşdırılan nəticə demək  deyildir. Onun əsasında dünyadakı predmetlərin obyektiv xassə və münasibətləri durur. Hər bir konkret predmet müxtəlif əlamətlərin təsadüfi birləşməsi olmayıb, butöv bir vəhdəti təşkil edir. Başqa sözlə deyilsə, predmetin bu və digər əlaməti digər əlamətləri ilə ayrılmaz əlaqədə mövcuddur. Buna görə də həmin əlamətin mövcudluğu və dəyişilməsi digər tərəflərin vəziyyəti ilə şərtlənir. İstənilən predmetin xassələri arasında obyektiv asılılıq olması, spesifik muhakimə üsulunun-analogiyanın real əsasıdır, Analoji əqli nəticədə məlum bilikdən yeni biliyə məntiqi keçid aşağıdakı qaydaya əsaslanır: əgər iki predmetin müəyyən əlamətləri oxşardırsa, onların başqa əlamətləri də oxşar ola bilər.Buna görə də bir predmetə məxsus xassə ola bilər ki, o biri predmetdə də olsun.
    • Analogiyanın növləri. Bir predmetdən digərinə köçürülən informasiyanın xarakterindən asılı olaraq analogiyanın iki növü vardır: predmetlər (xassələr) analogiası və münasibətlər analogiyası. Analogiyanın birinci növündə iki fərdi obyekt bir-birinə bənzədilir və onlardan birində olan xassə digərinə  köçürülür. Məsələn, iki şəxsdə və ya iki qrup adamda eyni bir xəstəliyin nişanəsi oxşar olun. Həkim  bu oxşarlığa əsasən diaqnoz qoyur. Predmetlərin (xassələrin) analogiyası əsasında  alınan bilik  bəzən dəqiq və mötəbər xarakter daşıyır. Afrika yaylası ilə Şərqi Sibirin geoloji strukturunda bir sıra oxşar cəhətlər aşkar edildikdən sonra alimlər, analoji  yol ilə belə bir nəticə çıxardılar ki, Şərqi-Sibirdə də almaz yataqları vardır. Sonrakı axtarışlar bu fikri təsdiq etdi. Münasibətlər analogiyası  elə bir əqli  nəticədir ki, burada bir və daha çox predmet arasındakı münasibətlər bənzədilir və onlardan birində olan munasibətlərin xassələri digərinə köçurulür. Məsələn, təsəvvür edək ki, «x» və «y»  ilə «m» və «n» bir-birilə aşağıdakı münasibətlərdədir. a) «x» həddi  buluğa çatmamış y-in atasıdır, yəni xR1y ; b) «m» həddi buluğa çatmamış nəvənin:-«n»-nin babası və yeganə qohumudur, yəni mR2n;c) qohumluq qaydalarına əsasən  ata özünün həddi buluğa çatmamış uşağını saxlamalıdır. Bu halda munasibətlərdə olan oxşarlığa əsasən belə nəticə çıxarılır ki, birinci vəziyyətdə olan xassə, ikinçidə də olmalıdır, yəni baba da öz nəvəsini saxlamalıdır. Analogiya ilə çıxarılan bu əqlinəticənin sxemi aşağıdakı kimidir: 1)xR1y   mR2n 2)R1 –r1, r2, r3... xassəsinə malikdir R2  –r1, r2,... xassəsinə malikdir Görünür ki, R2 də r3 xassəsinə malikdir. Elm tarixində bir sıra kəşflər məhz münasibətlər analogiyası əsasında edilmişdir. Məsələn, Rezerford Günəş və planetlər arasındakı münasibətlər ilə atom nüvəsi və elek-tronlar arasındakı münasibətləri bir-birinə bənzətmək  yolu ilə belə bir elmi nəticə irəli sürmüşdür: atomun quruluşu da planetar modelə malikdir. Bu analogiyada R1 Günəş ilə planetlər arasında əks istiqamətli qüvvələrin (çəzbetmə və dəfetmə) qarşılıqlı təsiri, R2 isə atom nüvəsi ilə elektronlar arasında cəzbetmə və dəfetmə qüvvələrinin qarşılıqlı təsirini ifadə edir. Qeyd edək ki, analogiyanın bu növündə münasibətlərdəki xassələr bir-birinə bənzədilir. Bu, həmin munasibtlərdə olan predmetlərin oxşarlığı demək deyildir. Analoji əqli nəticəyə təkcə təbiətşünaslıqdan deyil, ictimai elmlərdən də nümunə gətirmək olar. Məsələn, XIX əsrin görkəmli tarixçi və etnoqrafları Şimali Afrikanın hindu qəbilələri arasıqadakı  münasibət və xassələri öyrəndikdən sonra analogiya üsulu ilə bunları qədim roma və yunan qəbilələrinə tətbiq etməklə, bir sıra mühüm elmi nəticələr əddə etmişdilər. 3.Analoji əqlinəticənin əsaslılığını yüksəltməyin şərtləri. Analoji əqli nəticə yolu ilə alınan biliklər bir sıra hallarda həqiqətə bənzər, ehtimali xarakter daşıyır. Odur ki, bu biliklərin əsaslılıq dərəcəsini artıran şərtləri bilmək çox vacibdir. Bu şərtlər müqayisə olunan obyektlər haqqında əvvəlcədən məlum olan biliklərin xarakterini ifadə edir.

Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilibdir.

Digər elmlərə münasibəti

Tarixən məntiq fəlsəfənin bir hissəsi kimi öyrənilib.Hal-hazırda o müstəqil bir elm kimi qəbul olunur. Həmçinin simvolik məntiqriyaziyyatinformatikanın bir hissəsi kimi də öyrənilir.

Məntiq elminin əsas anlayışları

Xarici keçidlər