Bosniya və Herseqovina: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 10: Sətir 10:
|rəsmi_dillər = [[Bosniya dili|Bosniya]], [[Xorvat dili|Xorvat]] və [[Serb dili|Serb]]
|rəsmi_dillər = [[Bosniya dili|Bosniya]], [[Xorvat dili|Xorvat]] və [[Serb dili|Serb]]
|dövlət_dini =
|dövlət_dini =
|paytaxt = [[Sarayevo]]-389 min (2011-ci il)
|paytaxt = [[Sarayevo]]-322 min (2014-cü il)
|latd= |latm= |latNS= |longd= |longm= |longEW=
|latd= |latm= |latNS= |longd= |longm= |longEW=
|ən_böyük_şəhər = [[Sarayevo]], [[Banya Luka]]
|ən_böyük_şəhər = [[Sarayevo]], [[Banya Luka]]
Sətir 31: Sətir 31:
|sahəsi_yer = 129-cu yer
|sahəsi_yer = 129-cu yer
|su_sahəsi (%) = 10
|su_sahəsi (%) = 10
|əhali_təxminən = 4 380 min
|əhali_təxminən = 3 820 min
|əhali_təxminən_yer = 124-cü yer
|əhali_təxminən_yer = 132-ci yer
|əhali_təxminən_il = 2014
|əhali_təxminən_il = 2015
|əhali_siyahıya_alma = 4 377 033
|əhali_siyahıya_alma = 3 791 622
|əhali_siyahıya_alma_il = 1991
|əhali_siyahıya_alma_il = 1.X.2013
|əhali_sıxlığı = 85
|əhali_sıxlığı = 74
|əhali_sıxlığı_yer =
|əhali_sıxlığı_yer =
|ÜDM_AQP =32,16 milliard
|ÜDM_AQP =38,08 milliard
|ÜDM_AQP_yer = 112-ci
|ÜDM_AQP_yer = 114-cü
|ÜDM_AQP_il =2013
|ÜDM_AQP_il =2014
|ÜDM_AQP_adam_başına = 8 300
|ÜDM_AQP_adam_başına = 9 800
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer = 130-cu
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer = 134-cü
|ÜDM_nominal =
|ÜDM_nominal =
|ÜDM_nominal_yer =
|ÜDM_nominal_yer =

18:18, 29 iyul 2015 tarixindəki versiya

Bosniya və Herseqovina
bosn. və xorv. Bosna i Hercegovina
serb. Босна и Херцеговина, БиХ
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
The heart shaped land
Rəsmi dili Bosniya, Xorvat və Serb
Paytaxt Sarayevo-322 min (2014-cü il)
Ən böyük şəhər Sarayevo, Banya Luka
İdarəetmə forması Respublika
Sahəsi Dünyada 129-cu
 • Ümumi 51 197 km²
 • Su sahəsi (%) 10
Əhalisi
 • Əhali 3 820 min nəfər (132-ci)
 • Siyahıyaalma (1.X.2013) 3 791 622 nəf.
 • Sıxlıq 74 nəf./km²
ÜDM (AQP)
 • Ümumi 38,08 milliard dollar
Valyuta Bosniya və Herseqovina markı
İnternet domeni .ba
ISO kodu BA
BOK kodu BIH
Telefon kodu +387
Saat qurşaqları
Nəqliyyatın yönü sağ[d][1]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Bosniya və Herseqovina (bosn. və xorv. Bosna i Hercegovina, BiH, serb. Босна и Херцеговина, БиХ) — Balkan yarımadasının ortada konfederativ ölkə.

Ölkə bir bütünü meydana gətirən üç etnik qrupa ev sahibliyi etməkdədir: Boşnaklar, Serblər və Xorvatlar. İngiliscədə və daha bir çox dildə etnik şəxsiyyət göz qarşısında tutulmadan bütün Bosniya-Hersoqovina xalqına Bosniyalı deyilir. Ancaq Türkcədə tarixdən gələn yaxınlıqdan ötəri Bosniyalı deyildiyi anda Boşnaklar yəni Bosniyalı Müsəlmanlar termini nəzərdə tutular. Ayrıca ölkədə Bosniyalı və ya Hersoqovinalı olmaq da ayrı etnik şəxsiyyəti vurğulamaq üçün istifadə edilər. Bosniyalıyam demək Müsəlmanam deməkdir. Hersoqovinalı demək Xorvatam deməkdir. Ölkə rəhbərlik baxımından iki eyni dövlətçiliyə bölünmüş vəziyyətdədir. Bunlar, Bosniya-Hersoqovina Federasiyası və Serb Respublikasıdır.

Ölkəni, şimal, qərb və cənubdan Xorvatiya, şərqdən Serbiya, yenə cənubdan Monteneqro çevirməkdə, Adriatik dənizinə isə Nəm şəhərinin tapıldığı yerdə yalnız 20 kmlik (limanı olmayan) bir sahili vardır. Ölkənin coğrafiyası mərkəz və cənubda dağlıq, şimal-qərbdə təpəlik, şimal-şərqdə düzlük bir xarakter sərgiləyir. Dövlətin paytaxtı və ən böyük şəhəri Saraybosna, bir çox yüksək dağla ətraflanmışdır. Bu coğrafi xüsusiyyətindən ötəri şəhər qış turizminə əlverişlidir və 1984 Qış Olimpiadalarına ev sahibliyi etmişdir.

Ölkənin əksəriyyətini örtən Bosniya bölgəsində ılıman yer iqlim görülər, bu bölgədə yayları isti, qışları qar yağmurlu və soyuqdur. Ölkənin cənub sahillərindəki daha kiçik Hersoqovina bölgəsində isə tipik Aralıq dənizi iqlimi görülər. Bosniya-Hersoqovina təbii qaynaqlar baxımından da zəngin bir görünüş ərz edər.

Adın etimologiyası

Bosna çayının və macar dilində "herseq" ("Boyevoda" deməkdir) sözündən yaranmışdır.

Tarix

Aralıq dənizi sahilindəki digər şəhərlər kimi Bosniyada tarix səhnəsindəki yerini Roma İmperatorluğu içərisində götürmüşdür. Roma İmperatorluğunun çöküşündən sonra Bosniyanın rəhbərliyi 1200-cü illərdə müstəqilliyini əldə edənə qədər müxtəlif rollara əl dəyişdirmişdir. Müstəqilliyini 260 ildən çox bir müddət qoruyan Bosniya Krallığı bu müddət boyunca Macarlar və Serblərə qarşı torpaqlarını müdafiə etmək məcburiyyətində qalmışdır.

1463-cü ildə Osmanlı idarəsi altına keçən Boşnaklar eyni zamanda Müsəlmanlığı da mənimsəmişdir. Müsəlmanlığı mənimsəməyən Boşnakların dini öhdəçiliklərini yerinə yetirməsinə icazə verən Osmanlı idarəsi Bosniya torpaqlarında tikdiyi strukturlar və məscidlərlə eyni zamanda Boşnakların ənənələri ilə mədəniyyətinə də təsir etmişdir. 1878-ci ilə qədər davam edəcək olan Osmanlı idarəsi altındakı dövrdə xeyli çox Boşnak Osmanlı idarəsində, dövlət rəhbərliyində əhəmiyyətli vəzifələrə gətirilmişdir. Zəifləyən Osmanlı İmperatorluğunu parçalamağa qərar verən müttəfiqlərin mali çətinliklər içərisindəki İstanbula nəşr təzyiqi nəticəsində Bosniyadakı Osmanlı idarəsi döyüşülmədən, stol başında sona çataraq Avstriya-Macarıstan İmperatorluğunun idarəsinə keçmişdir.

1918-ci ilə qədər sürəcək olan avstriya-Macarıstan İmperatorluğu idarəsi altındakı dövrdə ölkə yenidən quruluşlandırılaraq çökməkdə olan Osmanlı İmperatorluğu idarəsi altındakı dövrün sonlarında yaşadığı çətinliklərdən uzaqlaşaraq rifaha qovuşacaq. Bu inkişafların böyük Serbiya qurulmasını məqsəd qoyan Rusiyanın mali dəstəyi ilə reallaşdığı şübhəsizdir. Bosniyadakı Müsəlman nufüsun Osmanlı idarəsi altındakı digər torpaqlara köçü və onların tərk etdiyi yerlərə Serblərin yerləşməsiylə Bosniyadakı etnik quruluşun dəyişməsi bu dövrdə yaşanmışdır.

1918-1941-ci illər arasındakı dövr Yuqoslaviyanın iç qarışıqlıqları və döyüşlə keçmişdir. 1941-1945-ci illəri arasındakı İkinci Dünya Döyüşü əsnasında Nazılar Yuqoslaviyanı işğal edərək Slovenyanı Almaniyaya, Xorvatiyanı, İtaliyaya və Makedoniyanı Bolqarıstana bağlayaraq xüsusilə Yəhudi və qaraçılara qarşı bir etnik təmizlik hərəkətinə girişərək toplama düşərgələrində minlərlə insanı öldürdülər.

1945-1990-cı illər arasındakı soyuq döyüş dövrünün 35 illi Titonun liderligi altında keçdi. Bu dövrdə Bosniya – Hersoqovinanın sərhədləri 1918 əvvəli döndü və Boşnaklar mədəni şəxsiyyətlərinə yenidən qovuşdular. Qərbin dəstəyi ilə Yuqoslaviyada döyüşün izləri tez silindi. Qərbli ölkələr Yuqoslaviyanı yalnız iqtisadi deyil eyni zamanda əsgəri və siyasi sahədə də dəstəklədi. 1970-ci illərdə Sovet müdaxiləsi riski ilə qarşılaşıldığında Amerika Birləşmiş Dövlətləri Yuqoslaviyanı müdafiə etmək üçün nüvə gücə müraciət edə biləcəyini açıqladı. Soyuq döyüşün sona çatması və sona çatan kommunist rejimlə birlikdə parçalanan Sovetlər Birliyindən Yuqoslaviyada təsirləndi.

1986-1992-ci illər arasında yaşanan qanlı vətəndaş müharibələrinin sonrasında Yuqoslaviya parçalandı. Həddindən artıq milliyyətçi Slobodan Miloshevich və onun dəstəklədiyi xadimlər tərəfindən böyük Serbiyas(n)ı qurma xəyalları ilə sistematik bir soyqırım reallaşdırıldı. Bu dövrdə 10.000in üzərində Boşnak həyatını itirdi. Serblərin başda Saraybosna olmaq üzrə əhatə etmə altında tutduğu şəhərləri bombalamasına, sniper atəşi ilə günahsız vətəndaşları öldürməsinə, başda ziyalılar olmaq üzrə seçilmiş kəslərin toplama düşərgələrində öldürülməsi ilə reallaşdırılan etnik təmizlik hərəkətinə qərbli ölkələr uzun müddət lazım olan reaksiyanı göstərməyərək soyqırıma tamaşaçı qaldı.

Fevral 1992-də müstəqilliyini elan edən Bosniya – Hersoqovina 7 aprel 1992-də ABŞ və digər qərbli ölkələr tərəfindən tanındı və 22 May 1992də Birləşmiş Millətlərə etdiyi üzvlük müraciəti qəbul edildi.

Bosniyadakı döyüş 1992-ci ilin yazında başladı. Bosniyanın şimalını hədəf alan hücumların məqsədi bu bölgələrdən Boşnak və Xorvatları uzaqlaşdıraraq Serb dövlətini qurmaq idi. Serblərin bu hücumları bölgədəki digər etnik qruplar üçün tam bir fəlakətə çevrildi.

Döyüşün ilk aylarında şərqdəki xeyli çox Boşnak şəhəri serblərin hücumları nəticəs(n)i asanca düşdü. Ancaq şəhəri çevirən təpələrində köməyiylə Srebrenizka hücumlara qarşı özünü müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi.

1993də Birləşmiş Millətlər 6 məskunlaşma vahidini "etibarlı bölgə" elan etdi, Srebrenitsada bunlardan biri idi. Məqsəd sərhədləri qoruna bilər hala gətirərək barış üçün görüşülə bilər bir zəmin yaratmaq idi. Köməklərin etibarlı bölgələrə çatdırılması gündəmə gəlincə bu tətbiq işğalçı-təcavüzkar güclərlə Birləşmiş Millətlər əsgərlərinin əməkdaşlıq etməsini tələb edərək məqsədi ilə tam bir təzad meydana gətirər hala gəldi

May 1995də Serblər Saraybosnadakı əhatə etməyi şiddətləndirdi və NATO Serblərə qarşı hava hücumu təşkil edildi. Buna missilleme olaraq Serblər 6 etibarlı bölgəni bombalayaraq 300 Birləşmiş Millətlər əsgərini girov götürdü. İyul 1995də general Mladic əmrindəki Serb gücləri Srebrenizkadakı Hollandiyalı Birləşmiş Millətlər güclərini təsirsiz hala gətirərək şəhəri hədəf aldı. Təxminən 25,000 Boşnak Serb hədəsi üzərinə şəhəri tərk edərək bir başqa etibarlı bölgə olan Potocariyə çatdı. 5000 mühacirin düşərgəyə girməsinin ardından Hollandiyalı barış gücü əsgərləri düşərgənin dolduğunu bildirərək düşərgənin girişini bağladı. Bu hadisə, düşərgənin yaxınlarındakı təxminən 20,000 Boşnağın Serblərin ölüm hədəsinə qarşı savunmasız qalmasına yolaçtı. Serblər bölgədəki Boşnakları çıxarmağa başladığında Hollandiyalı birliklər müdaxilə tapılmadı, hətta əməliyyatların düz bir şəkildə reallaşdırılması üçün təşkilatda köməkçi belə oldu. Qadın və uşaqlar ayrıldıqdan sonra əsgərlik çağına gəlmiş olan kişilər avtobuslara mindirildikdən sonra düşərgənin yaxınında gülləyə düzülərək öldürüldü. İkinci Dünya Döyüşündən sonrakı bu ən böyük soyqırımda 10 – 15 min Boşnakın qətl edildiyi iddia edilməkdədir. Qızılxaç səlahiyyətliləri bu hadisələr əsnasında 7.500 adamın itdiyini bildirmişdir.

Coğrafiya

İqlim

Bosna-Hersoqovinada yerli iqlim hakimdir. Hava istilikləri, ən isti aylar olan İyul və Avqustda 30 dərəcəyə qədər çıxarkən, ən soyuq günlər isə, Dekabr və Yanvar aylarında yaşanmaqda və istilik -20 dərəcəyə qədər düşməkdədir. Ümumiyyətlə 4 mövsüm bol yağış alan/sahə ölkədə ən yağışlı ay İyun (110-115 mm), ən quraq ay isə Dekabrdır (40-70 mm). Ölkənin cənub-qərb seqmentində və Neretva Vadisində Aralıq dənizi iqlimi görülər. Bu bölgələrdə meyvə-tərəvəz bağçaları, üzüm bağları vardır. Heyvandarlıq isə, ölkənin bütünündə edilməkdədir.

Başlıca çayları Una, Sənə, Drina, Sova, Bosniya və Mostar Körpüsünün altından axan Neretvadır.

Başlıca təbii qaynaqları kömür, dəmir, boksit, manqan, meşələr, mis, xrom, sink, güllə, duz, barit, asbest, kaolin və gipsdir.

Ölkədəki əlavəs(n)ilə bilər torpaqların nisbəti %14, otlaq və meraların nisbəti %20, meşə və ağaclıq sahələrin nisbəti %39, digər torpaqların nisbəti də %27'dir. Sulana bilən ərazi 20 km2dir.

Şəhərlər

border=none Əsas məqalə: Bosniya və Hersoqovina şəhərlərinin siyahısı

İnzibati ərazilər

çəhrayı — Serb Respublikası, mavi — Bosniya və Herseqovina Federasiyası, yaşıl — Brçko dairəsi

Dövlət ayrı fəaliyyət göstərən Bosniya və Herseqovina Federasiyası,Serb Respublikası və Brçko dairəsindən ibarətdir.

Bosniya və Herseqovina Federasiyası

Bosniya və Herseqovina Federasiyası 10 kantondan ibarətdir

  1. Unsk-San
  2. Posav
  3. Tuzla
  4. Zenitsa-Doboy
  5. Bosna-Podrin
  6. Orta Bosniya
  7. Herseqovina-Neretvan
  8. Qərbi Herseqovina
  9. Sarayevo
  10. Qərbi Bosniya

Serb Respublikası

Serb Respublikası 7 bölgə və 63 bələdiyyədən ibarətdir.

  1. Banya-Luka
  2. Doboy
  3. Bielina
  4. Zvornik
  5. Sarayevo-Romaniya
  6. Foça
  7. Trebinye

Brçko dairəsi

Hökumət

Ali qanunverici orqan – Milli palata; Xalq palatası.

Siyasət

Siyasi partiyalar:

  1. . Demokratik Hərəkat Partiyası, lider: S.Tixiç;
  2. . Bosniya və Herseqovina Uğrunda Partiya, lider: S.Xəliloviç;
  3. . Demokratik Xalq İttifaqı (bosniyalılar), lider: F.Abdıç;
  4. . Demokratik Xorvat Birliyi, lider: B.Kolak;
  5. . Serb Demokrat Partiyası, lider: D.Kaviç;
  6. . Bosniya və Herseqovina Sosial – Demokratik Partiyası, lider: Z.Laqumciya.

Brçko Dairəsi

Brçko dairəsi eyni zamanda həm Bosniya və Herseqovina federasiyasının həm də Serb Respublikasının tərkib hissəsidir.

Xarici əlaqələr

Silahlı qüvvələr

  • İllik hərbi xərclər – 234,3 mln. dol. (2004)

İqtisadiyyat

  • İxracat: Paltar, kimyəvi maddələr, mebel.
  • İdxal: Maşın və avadanlıqlar alıcı təlabatı malları, ərzaq malları.

Daşınma və kommunikasiyalar

Demoqrafiya

2007-ci ilin iyun ayının 30 – na olan rəsmi təxminlərə əsasən ölkədə 3.842.942 nəfər əhali yaşayır.[2]

Millətlər

Dil

Boşnak dili, Serb dili, Xorvat dili

Din

Müsəlmanlar – 40% Pravoslavlar – 31% Katoliklər və Protestantlar – 19%

İstinadlar

  1. ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
  2. ↑ Bosniya və Hersoqovina Dövlət Statistika Agentliyi

Xarici keçidlər

 Bosniya və Herseqovina ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Bosniya_və_Herseqovina&oldid=3332894"