Haiti: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 10: Sətir 10:
|rəsmi_dillər = haiti,fransız
|rəsmi_dillər = haiti,fransız
|dövlət_dini =
|dövlət_dini =
|paytaxt = [[Port-o-Prins]]
|paytaxt = [[Port-o-Prens]]
|latd= 18|latm= 32|latNS=N |longd=72 |longm=20 |longEW=W
|latd= 18|latm= 32|latNS=N |longd=72 |longm=20 |longEW=W
|ən_böyük_şəhər =
|ən_böyük_şəhər = [[Port-o-Prens]]-2 440 min (2015-ci il)
|etnik_qruplar =
|etnik_qruplar =
|idarəetmə_forması = Respublika
|idarəetmə_forması = Respublika
|vəzifə1 = Prezident
|vəzifə1 = Prezident
|vəzifə2 = Baş nazir
|vəzifə2 = Baş nazir
|vəzifəni_daşıyan1 = Michel Martelly
|vəzifəni_daşıyan1 = Michel Martelli [ 14.V.2011 ]
|vəzifəni_daşıyan2 = Laurent Lamothe
|vəzifəni_daşıyan2 = Laurent Lamothe
|müstəqillik_forması =
|müstəqillik_forması =
Sətir 29: Sətir 29:
|sahəsi_yer = 143
|sahəsi_yer = 143
|su_sahəsi (%) = 0,7
|su_sahəsi (%) = 0,7
|əhali_təxminən = 9 893 934
|əhali_təxminən = 10,1 milyon
|əhali_təxminən_yer = 88
|əhali_təxminən_yer = 88
|əhali_təxminən_il =
|əhali_təxminən_il =2015
|əhali_siyahıya_alma =
|əhali_siyahıya_alma = 7 929 048
|əhali_siyahıya_alma_il =
|əhali_siyahıya_alma_il = 7.VIII.2003
|əhali_sıxlığı = 328
|əhali_sıxlığı = 363
|əhali_sıxlığı_yer =
|əhali_sıxlığı_yer =
|ÜDM_AQP =
|ÜDM_AQP =18,31 milyard
|ÜDM_AQP_yer =
|ÜDM_AQP_yer = 145-ci
|ÜDM_AQP_il =
|ÜDM_AQP_il = 2014
|ÜDM_AQP_adam_başına =
|ÜDM_AQP_adam_başına = 1 800
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer =
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer =
|ÜDM_nominal =
|ÜDM_nominal =

15:21, 7 oktyabr 2015 versiyası

Haiti
Repiblik Ayiti
République d'Haïti
Bayraq Gerb[d]
Bayraq Gerb[d]
L'Union fait la force, Experience It!
Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq
Rəsmi dili haiti,fransız
Paytaxt Port-o-Prens
Ən böyük şəhər Port-o-Prens-2 440 min (2015-ci il)
İdarəetmə forması Respublika
Sahəsi Dünyada 143-cü
 • Ümumi 27 750 km²
 • Su sahəsi (%) 0,7
Əhalisi
 • Əhali 10,1 milyon nəfər (88-ci)
 • Siyahıyaalma (7.VIII.2003) 7 929 048 nəf.
 • Sıxlıq 363 nəf./km²
ÜDM (AQP)
 • Ümumi 18,31 milyard dollar
İnternet domeni .ht
ISO kodu HT
BOK kodu HAI
Telefon kodu +509
Saat qurşaqları
Nəqliyyatın yönü sağ[d][1]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Haiti Respublikası (fr. République d'HaïtiHaiti kreol : Repiblik Ayiti) — Karib dənizi hövzəsində yerləşən ölkə.

Adın etimologiyası

Tarix

1650-ci ildə Karib dənizi hövzəsinə gələn fransız quldurlar bu ərazinin liman kimi çox əlverişli olduğu qənaətinə gəlirlər. İlk müstəmləkə qəsəbəsi olan Try-Borde getdikcə inkişaf edir, ticarətini genişləndirir, böyük qul mərkəzinə çevrilirdi. Burada tikilən ilk böyük tikili hospital olur. Vaxt keçdikcə Tyurqoda hospitala bitişik xəstəxana korpusları tikilməyə başladı ki, bu da koloniyanın genişlənməsi üçün imkan verirdi. Məhz burada salınan ilk xəstəxanalara və hospitallara görə qəsəbənin adı "Hospital" adlanırdı. Fransızlar nəzarət etdikləri ərazini genişləndirməkdə davam edirdilər. Fransalı kapitan San Andre qəsəbənin adını Port-o-Prens adlanıdırsa da, yerlilər uzun müddət bu şəhəri Hospital çağırdılar. Artıq 1770-ci ildə bu qəsəbə inkişaf etmiş şəhərə çevrilmişdi.

Port-o-Prens Haitinin paytaxtıdır. Fransızcadan tərcümədə "Prins gəmisinin limanı" mənasını verir. Hündürlükdən amfiteatra oxşayır. Paytaxt şəhər həm sosial, həm mədəni baxımdan ölkənin digər şəhərlərindən kəskin fərqlənir.

Ölkənin ən böyük şəhəri olmaqla yanaşı, həm də elmi, tədris, sənaye mərkəzi, siyasi paytaxtıdır. Ən əsası, bura Karib dənizi hövzəsinin "turist mirvariləri"ndən sayılır. Port-o-Prens müstəqilliyini 1804-cü ildə fransız müstəmləkəçilərinə qarşı aparılan uzunmüddətli müharibədən sonra qazanıb. 1791-ci ildə qaradərililər fransızlara qarşı milli müqavimət hərəkatına başlamış, bu hərəkat genişlənərək müharibəyə çevrilmişdir. Fransızlar adadan qovulandan sonra Port-o-Prens ölkənin paytaxtı elan edildi. Lakin müstəqillik sakitlik gətirmədi. Ümumiyyətlə, bu ölkənin taleyi qarmaqarışıqlıq-müharibə, çevrilişlə yoğrulub.

1915-1934-cü illərdə ABŞ işğalı mulatları hakimiyyətə gətirdi. 1957-ci ildə hakimiyyətə ümumxalq səsverməsi ilə ölkənin ən tanınmış taun əleyhinə həkimi Fransua Düvalye gətirildi. Az keçmədi ki, Hippokrat andı içmiş adi həkim monstra çevrildi. Özünü əbədi prezident elan etdi, ölkəni qan çanağına çevirdi. 1971-ci ildə hakimiyyətə onun oğlu gəldi. 1986-cı ildə dövlət çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə keçmiş rahib Arstid gəldi. Arstid hakimiyyətə gələndə ölkə artıq viran olmuşdu. Burada bir haşiyəyə çıxaq. Heç kimə sirr deyil ki, "vudu ibadəti" insanları təsir altında saxlamağın ən yaxşı metodlarından biridir. Vudu ibadəti isə xristianlığı qəbul etmək istəməyən Afrika əsilli haitililərin nativ dinidir. Vudu təmrinlərinin insan beyninə təsir etmək, onları nəzarətdə saxlamaq üçün əvəzsiz vasitə olduğunu Fransua Düvalye hakimiyyəti dövründə bir daha təsdiqlədi. Diktator Düvalyenin gizli polisi ("tonton-makut"-Haiti əsatirində Santa Klausun əks-prototipi) xalqı 2000-ci ilə qədər qorxu içində saxlayıb. Deyilənə görə, bu xidmətə qəbul olunan əsgərlər boyük zombi təsirində olub, rəhbərin əmrinə müntəzir imişlər. Əndazəni aşanın cəzası yerindəcə asılma, güllələnmə, döyülmə, yerdə süründürmə və s. insanlığa yad hərəkətlərlə verilirmiş.

Yan Bertran Arstid bu ölkənin tarixində ilk dəfə olaraq, demokratik seçkilərdə qalib gələn prezident olub. Mühacirətdə olan Arstid tarixi söz işlətmişdi: "Bizim bəlamız ondadır ki, bu ölkədə hamı prezident olmaq istəyir". 2006-cı il seçkilərində 10 milyonluq əhalisi olan ölkədə prezidentliyə 32 namizəd verilmişdi ki, onların ikisi ər-arvad idi.

1991-ci ildə deputatlar Arstidə etimadsızlıq votumu qəbul edərək, onu hakimiyyətdən uzaqlaşdırdılar. Və ölkədə dövlət çevrilişi baş verdi. Konstitusiyaya görə, ölkəyə rəhbərlik Ali Məhkəmənin hakimi Yozef Naretə keçdi. Seçkilər 1991-ci ilin dekabrına təyin olunsa da, beynəlxalq aləm bu seçkini tanımadı. 1994-cü ilə qədər ölkədə anarxiya hökm sürdü. 1994-cü ildə ABŞ-ın hərbi müdaxiləsi ilə Arstid vəzifəsinə qaytarıldı. 1995-ci ildə ordu buraxıldı. 2004-cü ildə "Hanniballar Ordusu" adlı silahlı qruplaşma Qonaiv şəhərində qiyam qaldırır. Bu qiyama keçmiş "tonton-makulat"lar (Düvalyenin hərbi polis dəstəsi) da qoşulurlar. ABŞ ordusu yenidən ölkəyə soxulur. Fevral ayında qiyamçılar Kap-Aitenə hücum edirlər və yerli əhali onları salamlayır. Ölkədə anarxiya və quldurluq başlayır. Arstid ABŞ dəniz piyadaçılarının nəzarətində ölkəni tərk edərək, Mərkəzi Afrika Respublikasına yollanır. Mart ayının 1-də fransız ordusu ölkənin əsas nöqtələrini ələ keçirir. Az keçmir ki, ölkəyə BMT sülhməramlıları göndərilir.

Haitinin faciəsi tək siyasi təlatümlərlə bitmir. 2004-cü ildə 1,5 min nəfər fasiləsiz yağan yağışlardan sonra baş verən böyük sürüşmənin, elə həmin il 2 min nəfər "Yanna" və "İvan" qasırğalarının qurbanı olur. BMT-nin humanitar yardımının bölünməsi yenə qan tökülməsi ilə yadda qalır.

2006-cı ildə seçkilərdə Arstidə simpatiyası olan keçmiş prezident Rene Preval seçilir. Seçki günü qalib gələcəyi bilinən Preval üçün böyük sürpriz olur. Onun 90%-lik səsi 48,6%-ə qədər endirilir. Preval seçkinin nəticələrini tanımır və o, müvəqqəti hökuməti saxtakarlıqda ittiham edib. Preval tərəfdarları paytaxtın küçələrinə çıxaraq böyük iğtişaşlar törədirlər. Kütlə ilə BMT sülhməramlıları arasında qanlı toqquşma olur. Apelyasiya komissiyası yaradılır və Prevalın 51%-lə prezident seçildiyi təsdiqlənir. Zəlzələyə qədər ümumi mənzərə belə idi ki, əhailinin 80%-i acınacaqlı durumda yaşayır. Ölkənin xarici borcu 1,8 mlrd dollardır. Əhalinin ümumi sayı 10 milyona yaxındır. Kənd təsərrüfatı imkansız əhalinin yaşamının yeganə ümid yeridir. Amma kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün ölkə ərazisinin yalnız 1/3-i yararlıdır. Kofe, manqo, şəkər çuğunduru, süyü, qarğıdalı yetişdirilir. Qızıl, boksit və mis yataqları olsa da, bu yataqlara maraq göstərən yoxdur. Bəzi maraqlı məqamları xatırladaq. Haiti yollarının özəlliyi ondadır ki, bu ölkənin yolları yoxdur. Belə ki, ölkə ərazisinin 4 min km-lik yolunun 3800 km-i asfaltsızdır. 40 km uzunluğunda dəmir yolu xətti var ki, bu da iki böyük şəhəri birləşdirir.

Haiti Qrem Qrinin yazdığı kimi nağıllar aləmi deyil.

Vaxtilə Port-o-Prensi inqilaba qədərki Havanaya bənzədirmişlər. İnqilabi çağırışlar, kütlənin çörək dərdi şəhəri xarabaya çevirdi. Villalar soyğunlar nəticəsində dağıdılıb, kanalizasiya və su boruları istimardan çıxarılıb. Küçədə zibil qalaqları, natəmizlik, anti-sanitariya şəraiti "göz oxşayır".

Haiti bölgənin ən təhlükəli ölkəsi sayılır. Əhalinin yaşam səviyyəsinin aşağı olması, iqtisadi problemlər kriminal durumu çox gərgin vəziyyətdə saxlayır. Port-o-Prens, Kap-Aityen, Nor-Vest şəhərlərinin "gecəqondu"larına yaxın getmək öz ölümünə fərman vermək kimi bir şeydir. Qiymətli daş-qaşları, dolu cüzdanı kütlə arasında nümayiş etdirmək sadəcə ağılsızlıqdır. Şəhərlərdə cibgirlərin sayı-hesabı yoxdur. Valyutanı küçədə dəyişməklə aldanmağın arası saniyələr çəkmir. Yeri gəlmişkən, ABŞ dollarını bütün otel, restoran və banklarda dəyişmək mümkündür. Maraqlıdır ki, dollardan başqa xarici valyutanı heç kim qəbul etmir, hətta banklar belə. Hətta şəhərin mərkəzi hava limanında belə puldəyişmə məntəqəsi yoxdur.

Elektrik eneryisi bəzi rayonlara sutkada 12 saat verilir.

Ruslar zarafatla "Nə, harada, nə vaxt" televiktorinası üçün belə sual ünvanlayırlar. "Port-o-Prens əhalisi ilə "Brüsselin simvolu" olan oğlan uşağı arasında nə oxşarlıq var?" Cavab: "Brüsselin simvolu"nun daşlamış fəaliyyətini haitililər günün günorta çağı, hara gəldi, hamının gözü qabağında edə bilərlər.

Bu ölkədə maşınların sayı hədsiz çox olsa da, bu ölkənin nəqliyyat sistemi üçün işıqfor lazımsız bir şeydir. Maşın siqnalları, kimin maşını hündür və böyükdür onun qabağa düşməsi adi, ağ xətt, yol işarəsi isə Haiti "avtoş"ları üçün əhəmiyyətsizdir. Bu ölkəyə uzaq xaricdən aviareysləri gün ərzində barmaqla saymaq olar. Paytaxt şəhər böyük bazara bənzəyir: hamı nəsə satır. Evlər köhnə taxta materiallardan, karton parçalarından tikilib. Adətən uzaqdan pəncərəsi açıq xarabalıq evlərinə bənzəyir.

Haiti dünyanın nadir ölkəsidir ki, burada mağazaya gedərkən alıcının özüylə kalkulyator götürməsi məsləhət görülür. Yox, burada Zimbabvedəki kimi meqa-inflyasiya getmir, əksinə, hər şey qaydasındadır. Məsələ bundadır ki, Haitinin rəsmi pul vahidi qurd adlanır. Lakin mağazalarda qiymətlər Haiti dolları ilə göstərilir. Qəribəsi odur ki, virtual Haiti dolları heç vaxt tədavüldə olmayıb. Amma dəqiq məzənnəsi var: 5 qurd bir Haiti dollarına bərabərdir. Ən qəribəsi də odur ki, bu məzənnə 1912-ci ildən dəyişmir. Qurdun Haiti dollarından asılılığı elə o vaxtdan başlayıb. İlk banknotlar çıxanda kağızın üzərində: "1 dollar 5 qurda bərabərdir" sözü yazılıbmış. Bu cümlə ilə Haiti dolları sözü yaranıb və o vaxtdan dünya miqyasında super antiinflyasiya rekordunun əsası qoyulub. Ona görə deyirik ki, kalkulyatorla getmək lazımdır. Təsəvvür edin ki, mağazada malın qiyməti 157,90 Haiti dollarıdır. İndi bunu real pullara çevirmək üçün ya yaxşı riyaziyyatçı olmalısan, ya da texnikadan istifadə etməyi bacarmalısan. Məsələni qəlizləşdirən odur ki, tədavüldə olan ABŞ dolları "qara bazar"da 38 qurda satılır. İndi gəl hesabla. Yeri gəlmişkən, "qurd" sözü ispan dilindən tərcümədə "peso qordo", yəni "ağır peso" mənası verir. İspanlar adaya ayaq basandan bəri peso dövriyyədə olub. Təbii ki, müxtəlif formalarda. Bu pul vahidindən qonşu Dominikan Respublikası da istifadə edir. Onu da qeyd edək ki, Haiti adasının qərbində məhv olmuş Haiti, şərqində isə inkişaf etmiş Dominikan Respublikası yerləşir. Haitililərin bununla bağlı kədərli zarafatları da var: "Biz onlarla adanı böləndə pulu da bölmüşük. Onlara peso, bizə isə həyatın ağırlığı düşüb".

Nə qədər qəribə səslənsə də, deməliyik ki, bu ölkədə konkret dilənçi yoxdur, bütün xalq dilənçi kökündə yaşayır. Ümumiyyətlə, xalq xarici turistlərdən necə qazanmağın yollarını bilmir. Hətta zibillikdə eşələnən uşaq da turistdən nəsə istəmir, dilənmir. Mağazalarda əcnəbiyə üç qat baha mal satmaq da yoxdur.

Bəs kim yaxşı yaşayır? Yakmel şəhər sakinləri. Ölkənin narkotik ticarətinin mərkəzi. Villalar, ticarət mərkəzləri, tennis kortları, ən bahalı maşınlar bu şəhərin bəzəyidir. Regionun baş arbitri -ABŞ Haiti cinayətkar klanından əlini çoxdan üzüb. Sahil sularını qorumaq, narkotranzitə nəzarət etmək ABŞ-ın gücü daxilində deyil. Bir ölkənin ki, ordusu yoxdur, onun sərhəd qoşunları haradan olsun? Haiti Kolumbiya narkotrafiki üçün bazadır. Hər şey bura gəlir, hər şey burdan ötürülür.

Bu ölkəni bu qədər ağır vəziyyətdə təsvir etməyimizə baxmayın. Böyük yaradan bu torpaq üçün fəxr eləməli hər şey verib. Sadəcə, normal idarəçilik və ağıllı insanların hakimiyyəti olarsa, Haiti regionun ən varlı və gəzməli ölkəsi olar. Bu ölkədə Ford De Pin milli parkı, mağara və tropik meşələri ilə məşhur Park La Vizit, La Çitadel parkı, Santa Mariya məbədi, Haiti Bədii Muzeyi, Marşe de Fer (Dəmir bazar), dünyaca məşhur "Ceyn Barbankort" viskisi emal edilən zavod, "Keyp Haitien" plyayları, 200 metr dərinliyində olan Amani mağarası, dünyanın ən böyük dəniz süngəri olan "Fil qulağı", saymaqla bitib-tükənməz təbii gözəllikləri var. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, Haiti havasında dincəlmək ekzotik turizm üçün ən uğurlu tapıntıdır. Yakmel yaxınlığındakı kaskad və şəlalərlə birləşən üç gölün yaratdığı Mavi Hovuza baxmaq nəyə desən dəyər. Amma təəssüf ki, bu ölkə siyasi və təbii təlatümlərdən canını qurtara bilmir. İki il öncə prezident sarayına yürüş keçirən ac haitililər tarixə "aclar inqilabı" terminini yaza bildilər.

Tanrının verdiyi nadir gözəllikləri ilə öyünə biləcək Haiti 200 ildən çoxdur ki, acdır. Bir zəlzələ ilə bütün ölkə dağılır. Biz demirik ki, zəlzələdə tələfat olmaz. Amma ölkənin 1/3-i dağılırsa, 3 milyon insan evsiz qalırsa, elə o qədər insan acından ölmək təhlükəsindədirsə, bu, təbiətin günahı deyil ki. Niyə qonşu Dominikan Respublikası xoşbəxt yaşayır? Bəlkə ona görədir ki, bu ölkənin təməli Hospital kimi qoyulub? Yenədəmi, Vudu ibadəti?

Fiziki-coğrafi xarakteristika

İnzibati ərazi bölgüsü

İqtisadiyyat

Haitinin milli pulu qurd adlanır.

Əhali

Dil

Din

Mədəniyyət

Elm

Təhsil

Səhiyyə

Mətbəx

KİV

Nəqliyyat

Siyasət

Silahlı qüvvələr

Şəkillər

İstinadlar

  1. http://chartsbin.com/view/edr.

Mənbə

Xarici keçidlər

Həmçinin bax