Feil

Feil — Ümumi qrammatik mənasına görə iş, hal və hərəkəti bildirib, zaman, şəxs və kəmiyyətcə təsriflənən əsas nitq hissəsidir. Fellər müxtəlif forma və zamanlarda işlədilərək "nə etmək?" "nə etdi?" "nə etmişdir?" "nə edir?" "nə edəcək?" "nə edər?" və s. suallarına cavab olur; şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişir; təsdiq və inkar, təsirli və təsirsiz olur.

Feilin mənaca növləri

1. İş feilləri: yağla(maq), tik(mək), rənglə(mək), kəs(mək) və s.
2. Nitq feilləri: danış(maq), dinlə(mək), qulaq as(maq) və s.
3. Hərəkət feilləri: get(mək), düş(mək), en(mək), qalx(maq) və s.
4. Təfəkkür feilləri: duy(maq), xatırla(maq), zənn et(mək) və s.
5. Hal-vəziyyət feilləri: ağar(maq), gözəlləş(mək), nərildə(mək), gül(mək)və s.

Feilin quruluşca növləri

1. Sadə fellər: Ancaq bir kökdən və qrammatik şəkilçidən ibarət olan fellərə sadə fellər deyilir. Məsələn: al, oxu(yur), get, al(dı), gəl(ir) və s.
2. Düzəltmə fellər: Kökə və sözdüzəldici (leksik) şəkilçiyə malik olan fellər düzəltmə Fellər adlanır. Məsələn: baş-la(maq), ağ-ar(ır), iş-lə(mək), gör-üş(mək) və s.
3. Mürəkkəb və tərkibi fellər: İki sözün birləşməsindən əmələ gələn Fellər mürəkkəb Fellər adlanır. Məsələn: deyir-gülür, ölçdü-biçdi, bəzənib-düzənir, atılıb-düşür və s.

Dilimizdə elə fellər var ki, mürəkkəb fellərə oxşasalar da, bunlara mürəkkəb fel deyilmir. Bu fellərin bir qrupuna frazeoloji birləşmə (başa düşdü, qulaq asdı, başa saldı və s.), bir qrupuna isə tərkibi fel deyilir (yaxşı elədi, həll olundu, itib getdi və s.).

Tərkibi felləri və mürəkkəb felləri qarışdırmamaq üçün aşağıdakıları yadda saxlamaq lazımdır:

1. Bütün mürəkkəb sözlər kimi mürəkkəb Fellər də iki müstəqil sözün (köməkçi sözün yox) birləşməsindən əmələ gəlir (uçdu-getdi, deyir-gülür və s.). Tərkibi Fellərdə isə sözlərdən biri müstəqil deyil, köməkçi vəzifə daşıyır. Bu səbəbdən də tərkibi Fellərə (adam ol, yaxşı oldu, kömək et və s.) mürəkkəb Fel demək olmaz.
2. Mürəkkəb Felləri əmələ gətirən sözlərin hər biri qrammatik cəhətdən dəyişə bilir (asdı-kəsdi, atılır-düşür), tərkibi Fellərdə isə yalnız ikinci (sonuncu) söz dəyişir (yaxşı oldu, yaxşı olur, yaxşı olacaq).
3. Birinci tərəfdə –a² şəkilçisi, ikinci tərəfdə "bilmək" sözü işlədilən Fellərə də tərkibi Fellər deyilir. Məsələn: ala bildi, oxuya bilmək və s.

Düzəltmə feillərin əmələ gəlməsi

Sözdüzəldici (leksik) şəkilçilər vasitəsilə həm başqa nitq hissələrindən, həm də fellərdən düzəltmə Fellər əmələ gəlir.

1) Başqa nitq hissələrindən (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf və yamsılamalardan) fel düzəltmək üçün aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə olunur:

• –la, -lə: (isim, sifət, say, zərf, yamsılama, qismən də əvvəlki mənasını itirmiş sözlərdən Fel əmələ gətirir). Məsələn: işlə(mək), boğazla(maq), salamla(maq) (isim); hazırla(maq), parçala(maq), arıqla(maq) (sifət); tamamla(maq), yarıla(maq), cütlə(mək) (say); parla, çırtla, mələ (yamsılama); qamarla, topala (əvvəlki mənasını itirmiş söz).

Qeyd: Ədəbi dilimizdəki –la, -lə şəkilçisi ilə bitən bütün Fellər, əsasən, düzəltmə Fellərdir.

• –laş, -ləş: qucaqlaş, ayaqlaş, əlləş (isim); razılaş, çətinləş, tündləş (sifət); birləş, ikiləş, cütləş (say); yaxınlaş, uzaqlaş (zərf).
• –lan, -lən: dillən, evlən, kədərlən (isim); qaralan, təmizlən (sifət).
• –al, -əl, -l: boşal, sağal, qısal (sifət); çoxal, azal (say).
• –ar, -ər: otar (isim); ağar, qızar, bozar (sifət).
• –a, -ə: oyna, yaşa, ələ (isim); boşa, çilə (sifət).
• –ı, -i, -u, -ü: bərk-i, turş-u (sifət).
• –var: su-var (isim).
• –imsə, ümsə: mən-imsə (mək) – əvəzlik.
• –sa, -sə: su-sa(maq) – isim; qəribsə(mək) – sifət.
• –ılda, -ildə, -ulda, -üldə: zar-ılda-maq, xır-ılda-maq, cing-ildə-mək (yamsılama-təqlidi sözlər).
• –ıq (ıx), -ik, -uq (ux): yol-ux-maq (isim); dar-ıx-maq, pis-ik-mək (sifət).
• –aş, -əş: yan-aş-maq, sav-aş-maq, öc-əş-mək, dar-aş-maq (isim, yamsılama və əvvəlki mənasını itirmiş sözlər).
• –ış, -iş, -uş, -üş: çal-ış-maq, bar-ış-maq, qar-ış-maq, çaqq -ış-maq (əvvəlki mənalarını itirmiş söz kökləri və yamsılamalar)
• –an,-ən: güc-ən-mək, hıqq-an-maq, uz-an-maq (isim və ya-msılama).

2) Feldən fel düzəltmək üçün aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə olunur:

• –ıl, -il, -ul, -ül: yaz-ıl-maq, döy-ül-mək, vur-ul-maq.
• –ın, -in, -un, -ün: al-ın-maq, bil-in-mək, döy-ün-mək.
• –ış, -iş, -uş, -üş: yaz-ış-maq, gör-üş-mək, vur-uş-maq.
• –aş, -əş, ş: tut-aş-maq, mələ-ş-mək.
• –dır, -dir, -dur, -dür: yaz-dır-maq, sök-dür-mək, böl-dür-mək.

Təsdiq və inkar feilləri

• hərəkətin icra edildiyini bildirən fellər təsdiq Fellər adlanır. Məsələn: yazmaq, oxumaq, aldım, gedir və s.
• hərəkətin icra edilmədiyini bildirən fellər inkar Fellər adlanır. İnkarlıq təsdiq fellərə –ma, -mə, -m şəkilçiləri qoşulmaqla düzəlir. Məsələn: oxu-maq (təsdiq); oxu-ma-maq (inkar).

Qeyd: İnkar şəkilçisi –ma² sifət və isim düzəldən –ma, -mə şəkilçisi ilə omonimdir. Bunları fərqləndirmək üçün aşağıdakıları yadda saxlamq lazımdır:

1. İnkar şəkilçisi vurğu qəbul etmir (alma, yığma, oxuma), leksik şəkilçi olan –ma, -mə isə vurğu altına düşür (qaz-ma, süz-mə).
2. Bəzən inkar şəkilçisinin saiti ixtisara düşür. Məsələn: alma-yır, al m-ır; gəl-mə-yir, gəl-m-ir və s.

Bəzi Fellər inkarda –ma, -mə şəkilçisi qəbul etmir, onun əvəzinə deyil sözündən istifadə olunur. Məsələn: gedəsi deyil, alası deyil və s.

Təsirli və təsirsiz feillər

a) Özündən asılı olan sözün ismin təsirlik halında işlənməsini tələb edən Fellərə təsirli fellər deyilir. Təsirli fellərlə əlaqəyə gi-rən sözlər ismin təsirlik halının suallarına (kimi? nəyi? haranı? nə?) cavab olur. Məsələn: kitabı (nəyi?) oxudum, dəftər (nə?) aldım, Qulunu (kimi?) çağırdılar, Bakını (haranı?) sevirəm və s.

b) Özündən asılı olan sözün ismin təsirlik halında işlənməsini tələb etməyən Fellərə təsirsiz Fellər deyilir. Məsələn: Meşədən (haradan?) gəlirəm, kinoya (nəyə?) baxırlar və s.

Qeyd: Təsirli Fellər şəkilçi qəbul edərək təsirsiz Fellərə (yaz-yaz-ıl, oxu-oxu-n, aç-aç-ıl və s.), təsirsiz Fellər isə təsirli Fellərə (gül-gül-dür, otur-otur-t, köç-köç-ür, it-it-ir və s.) çevrilə bilirlər.

Feilin qrammatik məna növləri

Felin qrammatik məna növləri danışan (yazan) şəxsin, yəni iş görənin üzərində iş görülən əşya ilə qarşılıqlı münasibətlərini əks etdirir. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Məlum növ. Felin məlum növündə iş görən məlum olur və bu növü düzəltmək üçün heç bir xüsusi şəkilçidən istifadə olunmur. Məsələn: yaz, oxu, gör, iç və s.

Məlum növ Fellər həm təsirli (ye, aç və s.), həm də təsirsiz (dur, bax və s.) olurlar.

2. Qayıdış növ. Qayıdış fellər iş görənin işi öz üzərində ic-ra etdiyini bildirir. Qayıdış növ fellər –ın, -in, -un, -ün, -ıl, -il, -ul, -ül, -n şəkilçiləri vasitəsilə təsirli Fellərdən düzəlir, amma tə-sir-siz olur. Məsələn: Gül aç-ıl-dı. Qızlar yu-yun-dular. Sevda dara-n-dı. Azad gey-in-di və s.

Qeyd. Geyindi, soyundu felləri müstəsnadır. Bu qayıdış felləri təsirli (gey, soy) fellərdən əmələ gəlsə də, yenə də təsirli olaraq qalır. (Paltarını geyindi; çəkməsini soyundu).

Bəzən başqa nitq hissələrindən əmələ gələn qanad-lan-(maq), ruh-lan(maq), şikayət-lən(mək) və s. kimi fellər də qayıdış növ mənasını bildirir.

3. Məchul növ. Məchul növ fellərdə iş görən qrammatik cəhətdən məlum olmur. Məchul növ felləri düzəltmək üçün təsirli Fellərə –ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -un, -ün, -n, -nil, -yil şəkilçilərindən biri artırılır. Məsələn: Kağız yaz-ıl-dı. Tarla şumla-n-dı. Zəng vur-ul-du. Düşmən izlə-nil-ir və s.

Məchul növ fellər qrammatik formasına görə qayıdış fellərə çox yaxındır (hər iki növ –ın, -in, -un, -ün, -n, -ıl, -il, -ul, -ül şə-kil-çiləri ilə yaranır), lakin məchul növ fellərdə iş görən məlum ol-madığı halda, qayıdış Fellərdə iş görən məlum olur, yəni işi öz üzərində icra edir.

4. Şəxssiz növ. -ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -un, -ün şəkilçilər təsirli Fellərə artırıldıqda məchul növ, təsirsiz Fellərə artırıldıqda şəxssiz növ əmələ gətirir. Məsələn: Məktuba bax-ıl-dı, diqqət ed-il-di, yanaş-ıl-dı və s.

Qeyd: Məchul fellərlə şəxssiz felləri ayırmaq üçün aşağıdakı cəhətlərə diqqət etmək lazımdır:

• Məchul fellər təsirli fellərdən (böl-ün-dü, yaz-ıl-dı), şəxs-siz Fellər isə təsirsiz Fellərdən (ged-il-di və s.) əmələ gəlir.
• Məchul Fellər –ın⁴, -n, -ıl⁴ şəkilçisi ilə yarana bildiyi halda, şəxssiz fellər, əsasən, –ıl⁴ şəkilçisi ilə əmələ gəlir.
• Məchul Felli cümlələrdə mübtəda olur (Məktub yazıldı), şəxs-siz Felli cümlələrdə isə mübtəda olmur (Tapşırığa əməl olundu).

5. Qarşılıq-birgəlik növ. Bu növdə olan fellər hərəkətin qarşı-qarşıya, ya da şərikli, müştərək icra edildiyini bildirir.

Qarşılıq bildirən fellər əsasən təsirli (yaz-ış-maq, vur-uş-maq, de-yiş-mək), birgəlik (müştərək) bildirən fellər isə təsirsiz Fellərdən (gül-üş-mək, ağla-ş-maq, hür-üş-mək) əmələ gəlir.

Qarşılıq-birgəlik növdə olan fellər nəticə etibarilə təsirsiz olur.

Qarşılıq-birgəlik növü yaratmaq üçün aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə olunur: -ış, -iş, –uş, -üş, -aş, -əş, -ş, -laş, -ləş.

6. İcbar növ. İcbar növ fellərdə hərəkəti danışan və ya haqqında danışılan şəxs deyil, başqası icra edir. İcbar növ fellər təsirli fellərin sonuna –dır, -dir, -dur, -dür, bəzən də –t şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn: yaz-dır, sil-dir, bil-dir, düzəlt-dir və s.

Qeyd: Yuxarıdakı şəkilçiləri təsirsiz fellərə artırdıqda icbar növ deyil, sadəcə təsirli Fel əmələ gəlir. Məsələn: gül-gül-dür, otur-otur-t. Bu Felləri icbar növə çevirmək üçün onlara yenidən icbar növün şəkilçilərini artırmaq lazımdır. Məsələn: güldür-t, oturt-dur.

Qeyd: Vuruş, görüş tipli qarşılıq-birgəlik bildirən fellər isim də ola bilər. Məsələn: Görüş maraqlı keçdi. Vuruş baş tutmadı.

Təsriflənən feillər

1. Felin təsriflənən formaları: Felin şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişən formalarına təsriflənən Fellər deyilir. Təsriflənən Fellər Felin sadə şəkilləri də adlanır. Felin şəkilləri danışan, yazan şəxsin görülən işə münasibətini bildirir. Felin təsriflənən formaları, yaxud sadə şəkilləri aşağıdakılardır:

a) əmr şəkli

Əmr şəkli əmr, xahiş, məsləhət, təklif, nəsihət və s. bildirir. Əmr şəkli felin kökünə və ya başlanğıc formasına şəxs şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Əmr şəklinin xüsusi şəkilçisi yoxdur. Məsələn:

• I Mən yazım, Biz yaz-aq, gəl-im, gəl-ək
• II Sən yaz Siz yaz-ın gəl gəl-in
• III O yaz-sın Onlar yaz-sınlar gəl-sin gəl-sinlər

Əmr şəklinin ikinci şəxsinn təkinin şəxs şəkilçisi olmur.

b) xəbər şəkli

İşin nə zaman və neçənci şəxs tərəfindən icra edildiyini, icra ediləcəyini (və ya edilmədiyini) bildirən fel şəklinə xəbər şəkli deyilir. Xəbər şəklinin xüsusi şəkilçisi yoxdur. Bu şəkli düzəltmək üçün müxtəlif fellərə zaman və şəxs şəkilçiləri artırılır.

Fel xəbər şəklində keçmiş, indiki və gələcək zamanlara, eləcə də şəxsə görə dəyişir.

1. Keçmiş zaman. Keçmiş zaman iki cür olur; şühudi keçmiş, nəqli keçmiş.

Şühudi keçmiş hərəkətin keçmişdə icra olunub-olunmadığını qətiyyətlə bildirir və -dı, -di, -du, -dü şəkilçiləri ilə düzəlir. Məsələn:

• I al-dı-m al-dı-q gəl-di-m gəl-di-k
• II al-dı-n al-dı-nız gəl-di-n gəl-di-niz
• III al-dı al-dı-lar gəl-di gəl-di-lər

Şühudi keçmiş zamanda üçüncü şəxsin təkində şəxs şəkilçisi olmur.

Nəqli keçmiş zaman keçmişdə icra edilmiş və ya edilməmiş hərəkət barədə nəql yolu ilə məlumat verildiyini bildirir və -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi ilə yaranır. Məsələn:

• I yaz-mış-am yaz-mış-ıq get-miş-əm get-miş-ik
• II yaz-mış-san yaz-mış-sınız get-miş-sən get-miş-siniz
• III yaz-mış-dır yaz-mış-lar get-miş-dir get-miş-lər

Qeyd: Nəqli keçmiş ikinci və üçüncü şəxsdə -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçisi ilə də düzələ bilir. Məsələn:

• II al-ıb-san al-ıb-sınız poz-ub-san poz-ub-sunuz
• III al-ıb-dır al-ıb-lar poz-ub-dur poz-ub-lar

Keçmiş zamanın inkarını yaratmaq üçün -ma, -mə şəkilçisindən istifadə olunur. Məsələn: aldım-al-ma-dım; oxudun-oxu-ma-dın; bildi-bil-mə-di.

2. İndiki zaman: İndiki zaman hərəkətin söhbət gedən vaxtda icra edildiyini bildirir, fellərə -ır, -ir, -ur, -ür (-yır, -yir, -yur, -yür) şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Məsələn: oxu-yur, gəl-ir, yaz-ır və s.

İnkar fellər indiki zamana görə dəyişəndə inkar şəkilçisinin (-ma, -mə) saiti düşür (-a, -ə). Məsələn: al-ır -al-m-ır, qaç-ır – qaç-m-ır və s.

İndiki zaman felləri şəxsə görə dəyişir. Məsələn:

• I mən gəl-ir-əm biz gəl-ir-ik yaz-m-ır-am yaz-m-ır-ıq
• II sən gəl-ir-sən siz gəl-ir-siniz yaz-m-ır-san yaz-m-ır-sınız
• III o gəl-ir onlar gəl-ir-lər yaz-m-ır yaz-m-ır-lar

İndiki zamanın üçüncü şəxsinin təkində şəxs şəkilçisi yoxdur

3. Gələcək zaman. Gələcək zaman iki cür olur: 1) qəti gələcək, 2) qeyri-qəti gələcək.

- Qəti gələcək fellərə -acaq, -əcək(yacaq, yəcək) şəkilçisi artır-maqla düzəlir və hərəkətin icra olunacağını qətiyyətlə bildirir. Məsələn:

• I al-acağ-am al-acağ-ıq ək-əcəy-əm ək-əcəy-ik
• II al-acaq-san al-acaq-sınız ək-əcək-sən ək-əcək-siniz
• III al-acaq al-acaq-lar ək-əcək ək-əcək-lər

Qəti gələcək zamanın üçüncü şəxsinin təkində şəxs şəkilçisi işlənmir.

- Qeyri-qəti gələcək zaman fellərə -ar, -ər (-yar,-yər) şəkil-çi-si artırmaqla düzəlir və hərəkətin icrasının qəti şəkildə deyil, qeyri-müəyyən (şübhəli) olduğunu bildirir. Məsələn:

• I gül-ər-əm gül-ər-ik oxu-yar-am oxu-yar-ıq
• II gül-ər-sən gül-ər-siniz oxu-yar-san oxu-yar-sınız
• III gül-ər gül-ər-lər oxu-yar oxu-yar-lar

Qeyri-qəti gələcək zamanın üçüncü şəxsinin təkində şəkilçi işlənmir.

Qeyd:

1. Qəti gələcək zamanda inkar fellər dəyişərkən inkar şəkilçisi (-ma,-mə) olduğu kimi işlənir (al-acaq – al-ma-ya-caq, vur-acaq -vur-ma-yacaq və s.), qeyri-qəti gələcək zamanda isə inkar şəkilçisinin saiti (-a,-ə) düşür, ikinci və üçüncü şəxsdə isə zaman şəkilçisinin (-ar2, -yar2) r səsi z səsinə çevrilir. Məsələn: gör-m-ər-əm; gör-m-əz-sən; gör-m-əz.

2. Fel –la² şəkilçisi ilə bitdikdə iki hal özünü göstərir.

• qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisindən əvvəl "y" bitişdiricisi işlənir (başla-y-ar, işlə-y-ər);
• və ya qeyri-qəti gələcək zamanın şəkil-çisində olan sait düşür. Məsələn: başla-y-ar -başla-r; işlə-y-ər -işlə-r və s.

c) arzu şəkli

Arzu şəkli işin gələcəkdə icrasının arzu olunduğunu bildirir və fellərə -a,-ə (ya, -yə) şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Arzu şəklində feldən əvvəl çox vaxt gərək, kaş sözlərindən biri işlədilir. Məsələn:

• I gərək (kaş) al-a-m al-a-q oxu-ya-m oxu-ya-q
• II gərək (kaş) al-a-san al-a-sınız oxu-ya-san oxu-ya-sınız
• III gərək (kaş) al-a al-a-lar oxu-ya oxu-ya-lar

Arzu şəklinin inkarını düzəltmək üçün –ma² şəkilçisindən istifadə olunur.

Arzu şəklində III şəxsin təkində şəxs şəkilçisi olmur.

ç) vacib şəkli

Vacib şəkli icra ediləcək işin zəruri olduğunu bildirir və fellərə -malı, -məli şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn:

• I get-məli-yəm get-məli-yik bil-məli-yəm bil-məli-yik
• II get-məli-sən get-məli-siniz bil-məli-dir bil-məli-siniz
• III get-məli-dir get-məli-dirlər bil-məli-dir bil-məli-dirlər

Bu şəklin inkarı da –ma² şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn: Oxu-ma-malı-dır, yaz-ma-malı-san və s.

d) lazım şəkli

Lazım şəkli icra ediləcək hərəkətin lazım olduğunu bildirir və fellərə -ası,-əsi (-yası, -yəsi) şəkilçisi ar-tırmaqla düzəlir. Lazım şəklinin inkarını düzəltmək üçün deyil sözündən istifadə olunur. Ona görə də lazım şəklinin inkarında şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişən hissə deyil sözü olur. Məsələn:

• I gəl-əsi-yəm gəl-əsi deyil-əm gəl-əsi-yik gəl-əsi deyil-ik
• II gəl-əsi-sən gəl-əsi deyil-sən gəl-əsi-siniz gəl-əsi deyil-siniz
• III gəl-əsi-dir gəl-əsi deyil gəl-əsi-dirlər gəl-əsi deyil-lər

Lazım şəklinin inkarının III şəxsinin təkində şəxs şəkilçisi olmur.

e) şərt şəkli

Felin şərt şəkli hərəkətin icrasının müəyyən şərtlə bağlı olduğunu bildirir və fellərə -sa,-sə şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn:

• I qaç-sa-m qaç-sa-q gör-sə-m gör-sə-k
• II qaç-sa-n qaç-sa-nız gör-sə-n gör-sə-niz
• III qaç-sa qaç-sa-lar gör-sə gör-sə-lər

Bu şəklin də inkarı -ma² şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn: get-mə-sə-m, yaz-ma-sa-n, bil-mə-sə və s.

Şərt şəklində olan fellərdən əvvəl bəzən əgər bağlayıcısı da işlənir. Məsələn: əgər bil-sə-m; əgər get-sə-n; əgər oxu-sa. Şərt şəklinin III şəxsinin təkində şəxs şəkilçisi olmur. Şərt şəklində olan fellər müstəqil cümlənin xəbəri ola bilmir, yalnız mürəkkəb cümlədə asılı cümlənin xəbəri olub, hərəkətin icrasını müəyyən şərtlə bağlayır Məsələn: Əgər bizə gəlsən, kitabı gətirməyi unutma. İzahlardan göründüyü kimi Felin arzu, vacib, lazım və şərt şəkilləri gələcək zamanla bağlı şəkillərdir. Qeyd: Sadə şəkillərdə (formalarda) işlənmiş fellərə -maq² məsdər şəkilçisi artırmaq olmadığı halda, felin qrammatik növlərinin sonuna bu şəkilçini artırmaq olur. Məsələn: al-maq (məlum növ), yaz-ıl-maq (məchul növ), yaz-ış-maq (qarşılıq birgəlik növ) və s.

2. Feilin mürəkkəb şəkilləri

Felin mürəkkəb şəkilləri sadə şəkillərin üzərinə idi, imiş, isə hissəciklərinin artırılması yolu ilə düzəlir və üç yerə bölünür:

1) Felin şəkillərinin hekayəsi

Felin şəkillərinin hekayəsi felin sadə şəkillərinə idi hissəciyinin artırılması ilə yaranır.

"İdi" həssəciyi felin əmr şəklinə və xəbər şəklinin keçmiş zama-nına artırıla bilmir. Deməli, əmr şəklində olan fellərdən, eləcə də şühudi keçmiş zaman fellərindən fel şəkilçilərinin hekayəsi yarana bilməz. Qalan şəkillərdən (xəbər şəklinin nəqli keçmiş, indiki zaman, gələcək zamanı, arzu, lazım, vacib və şərt şəkli) isə fel şəkillərinin hekayəsi əmələ gələ bilir. Məsələn: almış idi, alır idi, alacaq idi, almaz idi (xəbər); ala idi (arzu); almalı idi (vacib); alası idi (lazım); alsa idi (şərt).

"İdi" hissəciyi sonu samitlə bitən Fel şəkillərində iki cür - həm ayrı, yəni idi formasında, həm də şəkilçiləşmiş -dı⁴ formasında yazılır. Məsələn: gələcək idi, gələcəkdi, gələr idi, gələrdi.

"İdi" hissəciyi sonu saitlə bitən fellərdə ayrı yazılır və tələffüzü ilə yazılışı arasında fərq olur. Məsələn: gəlməli idi (gəlməliydi), yazası idi (yazasıydı), bilsə idi (bilsəydi) və s. Fel şəkillərinin hekayəsində şəxs şəkilçiləri idi hissəcəyinə və ya onun şəkilçiləşmiş formasına artırılır. Məsələn:

• I oxu-malı idi-m gəl-ər-di-k yaz-malı idi-m
• II oxu-malı idi-n gəl-ər-di-niz yaz-malı idi-n
• III oxu malı idi gəl-ər-di-lər yaz-malı idi

Fel şəkillərinin hekayəsində işin üç zamandan (keçmiş, indiki, gələcək) birinin daxilində görüldüyü (təsdiqdə) və ya görülmədiyi (inkarda), bu barədəki məlumatın isə sonradan verildiyi bildirilir.

2) Feil şəkillərinin rəvayəti

Fel şəkillərinin rəvayəti sadə şəkillərin üzərinə imiş hissəciyinin artırılması yolu ilə yaranır. İmiş hissəciyi sonu samitlə bitən fel şəkillərində iki cür, həm ayrı, həm də şəkilçiləşmiş -mış⁴ formasında yazılır. Məsələn: ged-əcək-miş, ged-əcək imiş, yaz-ar-mış, yaz-ar imiş və s.

Bu hissəcik (imiş) sonu saitlə bitən fel şəkillərinə qoşulduqda ayrı yazılır, amma bir yerdə tələffüz olunur. Məsələn: gəz-məli imiş (gəz-məliymiş), gül-əsi imiş (gül-əsiymiş) və s.

"İmiş" hissəciyi felin əmr şəklinə və şühudi keçmiş zamana artırıla bilməz.

Fel şəkillərinin hekayəsindən fərqli olaraq, rəvayətində imiş öz qısa variantında bəzən şəxs şəkilçilərindən sonra da artırıla bilər. Məsələn:

• I al-ır-mış-am al-ır-am-mış
• II al-ır-mış-san al-ır-san-mış
• III al-ır-mış al-ır-mış

Fel şəkillərinin rəvayətində III şəxsin təkində şəxs şəkilçi iştirak etmir.

3) Fel şəkillərinin şərti

Fel şəkillərinin şərti felin əmr, arzu və şərt şəkilləri istisna olmaqla qalan sadə şəkillərinə isə hissəciyi artırmaqla düzəlir. Əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• Hekayə və rəvayət şəkillərindən fərqli olaraq, şühudi keçmiş zamanda olan fel isə hissəciyi ilə işlənə bilir. Məsələn: al-dı-sa, yaz-dı-sa, bil-di-sə və s.
• İsə hissəciyi şəkil və şəxs şəkilçilərindən sonra artırılır. Məsələn: al-mış-am-sa, gəl-miş-sən-sə və s.
• İsə hissəciyi həm ayrı (al-mış isə), həm də bitişik (al-mış-sa) yazılır.
• İsə hissəciyi bəzən fel şəkillərinin hekayə və rəvayətindən sonra da işlənə bilir. Məsələn: gəl-ir-di-sə, öyrən-ir-miş-sə və s.

Qeyd: İdi, imiş, isə hissəciklərinin qısaldılmış, şəkilçiləşmiş formaları olan -dı⁴, -mış⁴, -sa² -nı şühudi keçmişin -dı⁴, nəqli keçmişin -mış⁴, şərt şəklinin –sa² şəkilçiləri ilə qarışdırmaq olmaz. Sadə şəkillərin (xəbər, şərt) şəkilçiləri olan -dı⁴,-mış⁴,-sa² fel köklərinə və ya başlanğıc formasına artırıldığı halda, hissəciklərin qısaldılmış foraları felin sadə şəkillərinə, bu şəkilləri düzəldən şəkilçilərdən sonraya artırılır. Məsələn: al-dı-m, al-mış-am, al-sa-m (sadə şəkillər); al-ır-dı-m, al-ır-mış-am, al-dı-m-sa (felin mürəkkəb şəkilləri) və s.

4) idi, imiş, isə hissəciklərinin fel olmayan nitq hissələri ilə işlənməsi

Bu hissəciklər başqa nitq hissələri ilə işləndikdə aşağıdakılar baş verir:

• İdi, imiş isim, sifət, say və əvəzliklə işləndikdə həmin nitq hissəsi cümlənin xəbəri olur. Məsələn: Əli idi, beş idi, yaxşı imiş, o idi və s. İdi, imiş sözlərdən ayrı yazılır, tələffüz zamanı ahəngə uyğunlaşır və bütöv dəyilir. Məsələn: Əli idi (Əliydi).
• İsə isim, sifət, say və əvəzliklə işləndikdə həmin sözlər müstəqil cümlənin yox, asılı cümlənin xəbərinə çevrilir. Məsələn: Əgər yaxşı isə, özün yaz.

"İsə" müstəqil xəbər əmələ gətirə bilmədiyindən xəbərlik şəkilçisi qəbul edən sözlərdə həmin şəkilçidən sonra gəlir. Məsələn: yaxşıdırsa, fəhləsənsə, şagirddirsə və s.

►

®== Təsriflənməyən fellər ==

Felin təsriflənməyən formaları. Şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməyən Fel formalarına Felin təsriflənməyən formaları deyilir. Bu cür Fellər Felin bəzi əsas əlamətlərini (təsdiq-inkar, təsirli-təsirsiz, növ bildirmə) saxlayır, Fellərlə yanaşı, ikinci bir nitq hissəsinin də xüsusiyyətini daşıyır. Belə formalar 3-dür: məsdər, Feli sifət, Feli bağlama.

Məsdər

Həm Felin, həm də ismin əlamətlərinə malik olan sözlərə məsdər deyilir. Məsdər Felin başlanğıc forması üzərinə –maq² (bəzən də –ma²) şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn: bağla-maq, gəl-mək, gülümsə-mək və s.

Məsdərin Felə aid əlamətləri aşağıdakılardır:

• Fel və ondan əmələ gələn məsdər eyni leksik məna bildirir. Məsələn: oxu-oxumaq, yaz-yazmaq, gəl-gəlmək və s.
• Məsdər də təsdiq və inkar olur. Məsələn: gülmək-gülməmək, get-mək-getməmək, oynamaq-oynamamaq və s.
• Məsdər də Felin müəyyən qrammatik məna növündə olur. Məsələn: geyinmək (qayıdış növ), yazdırmaq (icbar növ) və s.
• Məsdər də təsirli və təsirsiz olur. Məsələn: oxumaq (təsirli), bax-maq (təsirsiz) və s.
• Məsdər də Fel kimi ətrafına söz toplaya bilir. Məsələn: kitabı oxumaq, evə getmək, çəpəri sökmək və s.

Məsdərin ismə aid əlamətləri aşağıdakılardır:

• İsim kimi hallanır və mənsubiyyətə görə dəyişir. Məsələn: oxu-maq, oxumağın, oxumağa, oxumağı, oxumaqda, oxumaqdan (isim kimi hallanması); oxumağım, oxumağın, oxumağı, oxuma-ğı-nız, oxumaqları (mənsubiyyətə görə dəyişməsi).
• III şəxsdə xəbərlik şəkilçisi (-dır⁴) qəbul edib cümlədə is-mi xəbər olur. Məsələn: Məqsədim yaxşı oxumaqdır.
• Qoşmalarla işlənə bilir. Məsələn: yazmaq üçün, yatmaqdan öt-rü, baxmağa görə və s.
• cümlənin mübtədası, tamamlığı və s. ola bilir. Məsələn: Çalışmaq baş ucalığıdır. Bu hadisədən sonra yazmağı ona yasaq etdilər.

Məsdər digər sözləri tabe edərək məsdər tərkibi əmələ gətirir və məsdər tərkibi bütövlükdə cümlənin mürəkkəb üzvü olur. Məsələn: Yaxşılıq etmək insanın xislətində olmalıdır.

Feili sifətlər

Həm Felin, həm də sifətin əlamətlərini daşıyan sözlərə Feli sifət deyilir. Məsələn: deyilmiş söz, oxuyan uşaq və s.

Feli sifətin Felə məxsus cəhətləri aşağıdakılardır:

• Zaman mənası bildirir. Məsələn: yazılmış məktub (keçmiş zaman), yazılacaq məktub (gələcək zaman), yazılan məktub (indiki zaman) və s.
• Təsirli və ya təsirsiz olur. Məsələn: yazan uşaq (təsirli), gülən uşaq (təsirsiz)
• Növ bildirir. Məsələn: çalınan zəng (məchul növ), savaşan qonşular (qarşılıq növ) və s.
• Təsdiq və ya inkar olur. Məsələn: yazılmış məktub (təsdiq), yazılmamış məktub (inkar).
• Ətrafına sözlər toplaya bilir. Məsələn: İşinə vicdanla yanaşan mühəndis.

Feli sifətin sifətə məxsus cəhətləri aşağıdakılardır:

• Əlamət bildirir
• Necə? nə cür? hansı? suallarına cavab verir
• Aid olduğu ismin əvvəlində gəlir
• cümlədə təyin vəzifəsində işlənir
• Xəbərlik şəkilçisi (-dır⁴) qəbul edərək ismi xəbər olur.

Feli sifət düzəldən şəkilçilər. Aşağıdakılar Feli sifət düzəldən şəkilçilərdir.

1. –mış⁴. Məsələn: yazıl-mış məktub, quru-muş ağac (mış⁴ şəkilçisi keçmiş zaman mənalı Feli sifət əmələ gətirir).
2. –dıq⁴. Bu şəkilçi mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənir və keçmiş zaman mənalı Feli sifət əmələ gətirir. Məsələn: yaz-dığ-ım məktub, gör-dü-yüm iş, oxu-duğ-u mahnı.
3. –an². Bu şəkilçi vasitəsilə indiki zaman mənalı Feli sifətlər əmələ gəlir. Məsələn: qaç-an at, oxu-yan bülbül və s.
4. –acaq², -ası², -malı². Bu şəkilçilərlə gələcək zaman mə-na-lı Feli sifətlər yaranır. Məsələn: deyil-əsi söz, gəl-əcək qonaq, yeyil-mə-li meyvə.

Qeyd.

a) Feldən düzələn sifətlər ancaq sifətin (gül-əyən uşaq, az-ğın düşmən, qorx-unc hadisə və s.), Feli sifətlər isə həm sifətin, həm də Felin əlamətlərini daşıyır (deyil-əcək söz, gül-ən adam, yeyil-məli çörək və s.)

c) –mış², -acaq² şəkilçisi qəbul etmiş sözlər şəxs şəkilçisi qəbul etdikdə Fel (yaz-mış-am, yaz-acaq-san və s.), qəbul edə bilmədikdə Feli sifət olur (yazıl-mış məktub, yazıl-acaq məktub və s.)

Feli sifət onunla əlaqəyə girən sözlə birlikdə Feli sifət tərkibi əmələ gətirir. Bu cür birləşmələr Feli birləşmələr adlanır və cümlənin mürəkkəb üzvü olur. Məsələn: Gündəlik dərsləri oxu-yan-lar imtahanda çətinlik çəkməzlər.

Sifət və saylar kimi, bəzən Feli sifətlər də isimləşə, substantivləşə bilir və bu zaman Feli sifətlər sifətin suallarına deyil, ismin suallarına cavab verir. Ən çox –acaq², -mış², -an², -malı² şəkilçisi ilə düzələn Feli sifətlər isimləşir.

Feili bağlamalar

Həm Felin, həm də zərfin xüsusiyyətlərini daşıyan sözlərə Feli bağlama deyilir.

Feli bağlamanın Felə aid xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• Fellə eyni leksik məna daşıyır, leksik məna dəyişmir.
• Təsirli və təsirsiz olur: al-ıb (təsirli), otur-anda (təsirsiz)
• Təsdiq və ya inkar olur: al-dıqda, al-ma-dıqda
• Məna növlərində (məlum, məchul, qayıdış və s.) olur
• Ətrafına söz toplaya bilir (səni görəndə, məktubu alanda)

Zərfə aid olan xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. Hərəkətin tərzini, zamanını, səbəbini və s. bildirir.
2. Zərfin suallarına (necə? nə zaman? nəyə görə? və s.) cavab olur.
3. Əlaqəyə girdiyi sözlə birlikdə cümlənin zərfliyi olur.

Feili bağlama şəkilçiləri:

• –ıb². Bu şəkilçi ilə düzələn Feli bağlamalar işin əsas feldəki işdən əvvəl icra olunduğunu, eyni zamanda hərəkətin tərzini və səbəbini bildirir. Məsələn: Süleyman ali məktəbi bitirib, Zəngilan və Cəbrayıl rayonlarında bir neçə il işləmişdi. O, bardaş qurub taxtda oturdu və s.
• –araq². Bu şəkilçi ilə düzələn Feli bağlamalar mənasına görə –ıb⁴ şəkilçisi ilə düzələn Feli bağlamalara oxşardır. Hirslən-ərək, gül-ərək, yan-araq və s.
• –a², -a². Eyni formanın təkrarı ilə düzələn belə Feli bağlamalar daha çox tərz mənası bildirir. Məsələn: danış-a – danış-a, gör-ə – gör-ə və s.
• –madan². Bu şəkilçi ilə düzələn Feli bağlamalar hərəkətin tərzini bildirir. Məsələn: hazırlaş-madan, düşün-mədən və s.
• –anda². al-anda, oxu-yanda
• –dıqda². al-dıqda, gəl-dikdə
• –arkən². al-arkən, gəl-ərkən
• –ınca². al-ınca, gəl-incə
• –dıqca². Al-dıqca, gəl-dikcə
• –ar...-maz². Qoşa işlənən Felin biri –ar² (təsdiq), digəri –maz² (inkar) şəkilçisi ilə işlənmiş olur. Məsələn: oxu-yar – oxu-maz, yat-ar – yat-maz və s.

Feli bağlama və onunla əlaqəyə girən söz Feli bağlama tərkibi əmələ gətirərək cümlənin mürəkkəb üzvü olur. Məsələn: Məhinbanu dayananda Məmmədrəfi otaqdan çıxmışdı.

Feli bağlama cümlənin həmcins xəbəri olduqda ondan sonra vergül qoyulmalıdır. Məsələn: Anam qapını açıb, həyəcanla içəri daxil oldu.

Həmçinin bax

• Nitq hissəsi