İli-Qazax Muxtar dairəsi: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1: | Sətir 1: | ||
'''İli-Qazax Muxtar dairəsi''' ({{lang-kk|ىله قازاق اۆتونومىيالى وبلىسى|Іле Қазақ автономиялы облысы}}; {{lang-nh||伊犁哈薩克自治州|Yīlí Hāsàkè zìzhìzhōu}}; {{lang-ug|ئىلى قازاق ئاپتونوم ۋىلايىتى|Или Қазақ аптоном вилайәти}}) — [[Çin]]in [[Sinszyan-Uyğur Muxtar rayonu]] ərazisinə daxil olan muxtar dairə. Dairə |
{{İş gedir}}'''İli-Qazax Muxtar dairəsi''' ({{lang-kk|ىله قازاق اۆتونومىيالى وبلىسى|Іле Қазақ автономиялы облысы}}; {{lang-nh||伊犁哈薩克自治州|Yīlí Hāsàkè zìzhìzhōu}}; {{lang-ug|ئىلى قازاق ئاپتونوم ۋىلايىتى|Или Қазақ аптоном вилайәти}}) — [[Çin]]in [[Sinszyan-Uyğur Muxtar rayonu]] ərazisinə daxil olan muxtar dairə. Dairə |
||
== Tarixi == |
== Tarixi == |
||
[[1757]]-ci ildə [[Cunqariya xanlığı]]nın çinlilərin [[Sin]] sülaləsi imperatoru Aysinqioro Xunlinin hakimiyyəti dönəmində varlığına son qoması ilə ərazi çinlilərin əlinə keçir. [[1761]]-ci ildə ərazidə Sinszyan (Yeni Torpaq) vilayəti yaradılır. İli çayı vadisində isə uyğur və qazaxların köçəri icmaları dərbəst yaşıyırdılar. Hətta ərazinin bir qismi Böyük Cuzun tərkibinə daxil idi. [[XIX əsr]]də İli vilayəti ərazisində müstəqil [[İli sultanlığı]] yaradılır. Rusiya İmperiyası ilə münaqişədə sultanlıq müstəqilliyini itirərək imperiyanın tərkibinə keçir. Rusiya bir müddət sonra Sin imperiyası ilə imzaladığı Livadiy və Peterbur anlaşmaları ilə İli sultanlığının ərazisini Çinə qaytarır. |
[[1757]]-ci ildə [[Cunqariya xanlığı]]nın çinlilərin [[Sin]] sülaləsi imperatoru Aysinqioro Xunlinin hakimiyyəti dönəmində varlığına son qoması ilə ərazi çinlilərin əlinə keçir. [[1761]]-ci ildə ərazidə Sinszyan (Yeni Torpaq) vilayəti yaradılır. İli çayı vadisində isə uyğur və qazaxların köçəri icmaları dərbəst yaşıyırdılar. Hətta ərazinin bir qismi Böyük Cuzun tərkibinə daxil idi. [[XIX əsr]]də İli vilayəti ərazisində müstəqil [[İli sultanlığı]] yaradılır. Rusiya İmperiyası ilə münaqişədə sultanlıq müstəqilliyini itirərək imperiyanın tərkibinə keçir. Rusiya bir müddət sonra Sin imperiyası ilə imzaladığı Livadiy və Peterbur anlaşmaları ilə İli sultanlığının ərazisini Çinə qaytarır. |
13:52, 9 noyabr 2015 tarixindəki versiya
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
İli-Qazax Muxtar dairəsi (qaz. ىله قازاق اۆتونومىيالى وبلىسى; Şablon:Lang-nh; uyğ. ئىلى قازاق ئاپتونوم ۋىلايىتى) — Çinin Sinszyan-Uyğur Muxtar rayonu ərazisinə daxil olan muxtar dairə. Dairə
Tarixi
1757-ci ildə Cunqariya xanlığının çinlilərin Sin sülaləsi imperatoru Aysinqioro Xunlinin hakimiyyəti dönəmində varlığına son qoması ilə ərazi çinlilərin əlinə keçir. 1761-ci ildə ərazidə Sinszyan (Yeni Torpaq) vilayəti yaradılır. İli çayı vadisində isə uyğur və qazaxların köçəri icmaları dərbəst yaşıyırdılar. Hətta ərazinin bir qismi Böyük Cuzun tərkibinə daxil idi. XIX əsrdə İli vilayəti ərazisində müstəqil İli sultanlığı yaradılır. Rusiya İmperiyası ilə münaqişədə sultanlıq müstəqilliyini itirərək imperiyanın tərkibinə keçir. Rusiya bir müddət sonra Sin imperiyası ilə imzaladığı Livadiy və Peterbur anlaşmaları ilə İli sultanlığının ərazisini Çinə qaytarır.
1916-ci ildə Rusiya ipmeriyasında yaşayan bir qrup qazaklar təqiblərə və işgəncələrə məruz qalmamaq məqsədi ilə bu əraziyə pənah aparmışlar. Rusiya vətandaş müharibəsi zamanı ağlar, qazaxlar və uyğurlar əraziyə köç etmişlər.
Coğrafiyası və inzibati bölgüsü
İli-Qazax Muxtar dairəsi Tyan-Şan dağları ilə iki hissəyə bölünür. Tyan-Şandan şimalda Cunqariyada Altay və Çuquçak vilayətləri, həmcinin Kuytun uezdi yerləşir. Tyan-Şan dağlarından cənubda dairənin dalan hissəsi yerləşir. Dairənin tərkibinə 2 Şəhər Uezdi, 7 Uezd və 1 Muxtar Uezd daxildir.
# | Status | Adı | Heroqliflər | Pinin | Uyğurca (ərəb əlifbası) |
Uyğur dili (latın əlifbası) |
Əhali (2003) |
Sahəs (/km²) |
Əhalinin nisbəti (/km²) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
* | Dairə | Altay | 阿勒泰地区 | Ālètài Dìqū | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Altay Wilayiti | 561,667 | 117,800 | 5 |
Dairə | Çuquçak | 塔城地区 | Tǎchéng Dìqū | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Tarbaghatay Wilayiti | 994.776 | 104,546 | 16 | |
1 | Şəhər uezdi | Kulca | 伊宁市 | Yīníng Shì | غۇلجا شەھىرى | Ghulja Shehiri | 430,000 | 629 | 684 |
2 | Şəhər uezdi | Kuytun | 奎屯市 | Kuítún Shì | كۈيتۇن شەھىرى | Küytun Shehiri | 300,000 | 1,171 | 256 |
3 | Uezd | Kulca | 伊宁县 | Yīníng Xiàn | غۇلجا ناھىيىسى | Ghulja Nahiyisi | 360,000 | 4,486 | 80 |
4 | Uezd | Xoçen | 霍城县 | Huòchéng Xiàn | قورغاس ناھىيىسى | Qorghas Nahiyisi | 360,000 | 5,466 | 66 |
5 | Uezd | Tokkuztara | 巩留县 | Gǒngliú Xiàn | توققۇزتارا ناھىيىسى | Toqquztara Nahiyisi | 160,000 | 4,124 | 39 |
6 | Uezd | Kyones | 新源县 | Xīnyuán Xiàn | كۈنەس ناھىيىسى | Künes Nahiyisi | 300,000 | 7,583 | 40 |
7 | Uezd | Monqolkyore | 昭苏县 | Zhāosū Xiàn | موڭغۇلكۈرە ناھىيىسى | Mongghulküre Nahiyisi | 160,000 | 10,465 | 15 |
8 | Uezd | Tesek | 特克斯县 | Tèkèsī Xiàn | تېكەس ناھىيىسى | Tékes Nahiyisi | 160,000 | 8,080 | 20 |
9 | Uezd | Nilki | 尼勒克县 | Nílèkè Xiàn | نىلقا ناھىيسى | Nilqa Nahiyisi | 160,000 | 10,130 | 16 |
10 | Çapçal-Sibo muxtar uezdi | 察布查尔锡伯自治县 | Chábùchá'ěr Xībó Zìzhìxiàn | ئاپتونوم يېزىسى چاپچال شىبە | Chapchal Shibe Aptonom Nahiyisi | 170,000 | 4,489 | 38 |
Ərazisi və Əhalisi
Dairənin 273.200 km² təşkil edir. Ərazinin böyük hissəsi səhralıqlardan ibarətdir. Kontinental ilqimə malik ərazidə əhalinin bir hissəsi köçəri həyat sürür. Dairədə 2000-ci ilə olan məlumata əsasən 3.880.000 nəfər yaşayır. Əhalinin milli tərkibi Çinlilər (Xanlılar) 45,2 %, Qazaxlar 25,4 %, Uyğurlar 15,9 %, Дунгане (8,3 %), Monqollar (1,69 %), Sibilərdən (0,83 %) ibarətdir. Daiənin mərkəzi Kulca şəhəridir. Ən böyük şəhər isə Altaydır.