Orxon əlifbası: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
kRedaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
{{Yazı|adı = Qədim türk əlifbası|tip = əlifba|dillər = [[Qədim türk dili]]|yarandığı yer = [[Mərkəzi Asiya]]|unikodu = U+10C00–U+10C4F|dövrü = VIII-X əsrlər|qohumluluğu = [[Qədim Macar əlifbası]]|ISO = Orkh, 175}}[[File:Kyzyl orkhon inscription retouched.jpg|thumb|[[Kızıl]] şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı]]
{{Yazı|adı = Qədim türk əlifbası|tip = əlifba|dillər = [[Qədim türk dili]]|yarandığı yer = [[Mərkəzi Asiya]]|unikodu = U+10C00–U+10C4F|dövrü = VIII-X əsrlər|qohumluluğu = [[Qədim Macar əlifbası]]|ISO = Orkh, 175}}[[File:Kyzyl orkhon inscription retouched.jpg|thumb|[[Kızıl]] şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı]]
'''Orxon əlifbası''' (həmçinin '''Qədim Türk əlifbası''', '''Orxon-Yenisey əlifbası''', '''Göytürk əlifbası''') — [[VIII əsr|VIII]]-[[X əsr]]<nowiki/>lər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə [[Nikolay Yadrintsev]] tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya [[Orxon vadisi]]<nowiki/>ndə keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır.<ref>Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". ''History of Civilizations of Central Asia'' '''4'''. Paris: UNESCO. pp. 331–333.</ref> Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə [[Vasili Radlov]] tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə [[Vilhelm Tomsen]] tərəfindən deşifr olunmuşdur.
'''Orxon əlifbası''' (həmçinin '''Qədim Türk əlifbası''', '''Orxon-Yenisey əlifbası''', '''Göytürk əlifbası''') — [[VIII əsr|VIII]]-[[X əsr]]<nowiki/>lər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə [[Nikolay Yadrintsev]] tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya [[Orxon vadisi]]<nowiki/>ndə keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır.<ref>Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". ''History of Civilizations of Central Asia'' '''4'''. Paris: UNESCO. pp. 331–333.</ref> Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə [[Vasili Radlov]] tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə [[Vilhelm Tomsen]] tərəfindən deşifr olunmuşdur.fuurtgrty6usgtygfgsyrbsftgbfgtyagrs5kfürtikstiisggftsr5fr5aet6o7fraglot8lgyot6l8gylt78oeüglttttgylubhjde7t6tyeyeüüy9yyyydye777e7777777e7777777777dyyyaoyifoyo yyrettt 6te6efF AÜTYYOH8İOİOİOİ YHFDYYYUHEDYYAYHts efgurhrhjhgıdkygery6t7yguhbe6tgebsdyu6t7yguehbjüsdgyu65t7ygut67yg67egdgdgdggdgdggdgdgdgdggdgdgddggdgdgdgdgdgdgdgdgdgdgdgdgdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddggggggggggggddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd


== Kökləri ==
== Kökləri ==

12:30, 16 dekabr 2015 tarixindəki versiya

Qədim türk əlifbası
Yazı tipi samit-sait
Dillər Qədim türk dili
Yarandığı yer Mərkəzi Asiya
Yaranma tarixi VI əsr
Dövr VIII-X əsrlər
Qohumluğu Qədim Macar əlifbası
Unikod U+10C00–U+10C4F
ISO 15924 Orkh, 175
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Kızıl şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı

Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə Nikolay Yadrintsev tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır.[1] Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.fuurtgrty6usgtygfgsyrbsftgbfgtyagrs5kfürtikstiisggftsr5fr5aet6o7fraglot8lgyot6l8gylt78oeüglttttgylubhjde7t6tyeyeüüy9yyyydye777e7777777e7777777777dyyyaoyifoyo yyrettt 6te6efF AÜTYYOH8İOİOİOİ YHFDYYYUHEDYYAYHts efgurhrhjhgıdkygery6t7yguhbe6tgebsdyu6t7yguehbjüsdgyu65t7ygut67yg67egdgdgdggdgdggdgdgdgdggdgdgddggdgdgdgdgdgdgdgdgdgdgdgdgdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddggggggggggggddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd

Kökləri

Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın Arami əlifbasından törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür.[2]

Yazılı abidələri

200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır.[3] VII - X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur.[4] Əlyazma nümunələri isə Qədim Uyğur dilində yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.

Quruluşu

Qədim türk dili sinharmonik dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.

İstifadəsi İşarəsi / (varsa) Yenisey variantı Latın hərfləri ilə alternativləri və IPA yazılışı
Saitlər / 𐰁 𐰂 A /a/, /e/
/ 𐰄 𐰅 İ /ɯ/, /i/, /j/
O,U /u/, /o/, /w/
/ 𐰈 Ö,Ü /ø/, /y/, /w/
Kar samitlər Ahəng qanunu
(¹) — Qalın,
(²) — İncə
saitlər ilə		 / 𐰊 /𐰌 B¹ (ab) /b/ B² (eb) /b/
/𐰒 D¹ (ad) /d/ D² (ed) /d/
/𐰎 /𐰐 G¹ (ag) /g/ G² (eg) /g/
/𐰟 L¹ (al) /l/ L² (el) /l/
/𐰥 N¹ (an) /n/ N² (en) /n/
/𐰻 R¹ (ar) /r/ R² (er) /r/
S¹ (as) /s/ S² (es) /s/
/𐱄 /𐱆 T¹ (at) /t/ T² (et) /t/
/𐰗 /𐰙 Y¹ (ay) /j/ Y² (ey) /j/
Təkcə (¹) — /q/
Təkcə (²) — /k/		 /𐰵 /𐰛 K (ak) /q/ K (ek) /k/

Bütün cingiltililər ilə		 /𐰳 -Ç /ʧ/
-M /m/
-P /p/
/𐱂 -Ş /ʃ/
/𐰕 -Z /z/
/𐰮 𐰬 -NG (eñ) /ŋ/
Bitişik səslər + Cingiltili İÇ, Çİ, Ç /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
/𐰷 IK, KI, K /ɯq/, /qɯ/, /q/
/ 𐰹 /𐰝 OK, KO,
UK, KU,
K		 /oq/, /qo/,
/uq/, /qu/,
/q/		 ÖK, KÖ,
ÜK, KÜ,
K		 /øk/, /kø/,
/yk/, /ky/,
/k/
+ Kar / 𐰩 -NÇ /nʧ/
/ 𐰫 -NY /ɲ/
-LT /lt/, /ld/
𐱇 -OT -UT /ot/ /ut/
𐱈 -BAŞ /baš/
/ 𐰧 -NT /nt/, /nd/
Söz ayırması yoxdur
(-) — Sadəcə söz sonunda
Üzərində Orxon yazısı olan 5 manatlıq əskinas

Fontlarda

Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən Segoe UI Symbol fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.

İstinadlar

  1. ↑ Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
  2. ↑ N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
  3. ↑ Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7
  4. ↑ Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsi

Xarici keçidlər

Vikianbarda Orxon əlifbası ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Orxon_əlifbası&oldid=3452155"