Tayvan

Tayvan, Asiyada dövlət.

Çin Respublikasi, xeyli çox ölkə tərəfindən tanınmayan Tayvan Adasında tapılan və əksəriyyətlə bu ada adı ilə xatırlanan Uzaq şərq ölkəsi. 1912də bu günki Çin Xalq Respublikası torpaqlarında qurulan ölkə Birləşmiş Millətlər üzvü idi. Tayvanda daxil olmaq üzrə ətraf adaları İkinci Dünya Döyüşü sonrasında sərhədləri içərisinə daxil etmişdi. 1949-cu ildəki Çin Vətəndaş müharibəsisini Çin Nasyonel Partiyasının itirməsi üzərinə ölkə Çin Kommunist Partiyası rəhbərliyinə girdi və Çin Xalq Respublikas(n)ı quruldu. Çin Nasyonel Partiyası lideri Zəng Sürüş Şek Tayvan adasına qaçdı və Çin Respublikasının burada davam etdiyini dünyaya elan etdi. 1949-cu ildəki bu yenidən quruluş dünya tərəfində qəbul gördü. 1971-ci ilə gəlindiyində Çin Respublikas(n)ı Birləşmiş Millətlərdən atıldı və Çin Xalq Respublikas(n)ı daxil edildi. İndiki vaxtda Çin Respublikas(n)ı 23 ölkə tərəfindən tanınmaqdadır. Çin ifadəsi Çin Xalq Cuhuriyetinə istiqamətli istifadə edilərkən, Çin Respublikasına isə ümumiyyətlə Tayvan deyilməkdədir. Bunun yanında beynəlxalq quruluşlarda Çinli Taype (Chinese Taipei) adı ilə üzv olmuşdur. Əhalisinin % 90ından çoxu Xan/mehmanxana Çinlisi olan bu ada Çin Xalq Respublikas(n)ı ilə sıx ticari əlaqələrdə ol/tapılmaqla birlikdə, qitə dövləti ilə qarşılıqlı silahlanma vəziyyəti də söz mövzusudur.

Tarixi

Boxer Qiyamını taxıban 1911də Qing Xanədanlığının aşmasıyla Milliyyətçi Partiya Kuomingtang lideri Təqdim et Yat-senin işləriylə qurulmuş və Çinin 2000 illik imperatorluq rəhbərliyini sona çatdırmışdır. İlk başçısı Təqdim et Yat-sən qısa müddət sonra vəzifədən çəkilincə yerinə General Yuan Shi Kai keçmiş və bir müddət sonra diktatorluq meylləriylə ölkəni yenidən çətin bir müddətcə soxmuşdur. 1916da Yuanın ölməsiylə yaxşıca gerilənil atmosferdə xarici əleyhdarlığı artmış və 4 May 1919da şagirdlərin xarici malları boykot etdiyi bir qiyam partlaq vermişdir. [2]

Çin Kommunist Partiyasının qurulması

Rusiyadakı inqilabın müvəffəqiyyətində cəsarət alan/sahə bir qrup aydın 1921də Çin Kommunist Partiyasını qurmuşdur. Üzvləri arasında Zhou Ən/en Lai və Mao Zedong kimi daha sonradan böyük əhəmiyyət qazanacaq olan adlar vardır. ÇKP ilə Təqdim et Yat-senin Kuomingtangı arasında əlaqələr başlarda yaxşı olsa da 1925də Yat-senin ölməsiylə bu əlaqələr pozulmuşdur. Yat-senin yerinə keçən Zəng Sürüş Şek, ÇKPin əksinə Qərbə yaxınlaşmaqdan yana olduğu üçün iki partiya qarşı-qarşıya gəlmişdir. Bir kommunist qiyamından qorxan Zəng Sürüş Şek əvvəl davranmış olmaq üçün 1927də bir çox kommunisti öldürtmüşdür. Bu gərginlik ölkəni milliyyətçilər və kommunistlər arasında uzun bir vətəndaş müharibəsiyə sürümüşdür. [3]

1931-ci ildə kommunistlər Jiangxi əyalətinin Ruijin şəhərində bir çin-Sovet hökuməti qurdular. Zəng Sürüş Şekin davamlı hücumlarına hədəf olan əyalətdə bərabər olmayan şərtlərdə reallaşan qarşıdurmalarda 1934də kommunistlər yaxşıca çətin vəziyyətə düşmüşlər. Bu uduzma vəziyyəti Maonun Çinə uyğun olmayan Sovet üsulları buraxıb özlərinə xas üsullar yaratmaları lazım olduğu fikiriylə ön plana çıxmasını təmin etmişdir. Mao əksəriyyətin kəndli olduğu Çində şəhərlərdən imtina edib hərəkəti çöl seqmentə daşımışdır. Çöl partizan taktikaları tətbiqə başlayan Mao 1934də, 90,000-100,000 əsgərlə uzun sürəcək bir harekat başlatmış, bir tərəfdən milliyyətçilərlə bir tərəfdən də yerli bəylərlə döyüşərək 1936da yalnız bir neçə min əsgərlə Məğlub et/yeyilənə çatmışdır. [4]

Yapon İşğalı

Bu vaxt, İmperator Hirohito rəhbərliyində getdikcə güclənən və imperialist hədəfləri istiqamətində Çinin şimal bölgəsi Mançuryanı ələ keçərmək istəyən Yaponiya, 1936-cı ildə Çini işğala başlar. Qısa müddətdə Mançuryanı idarə altına alan və Mançuko adıyla özünə bağlı peyk bir devletçik quran Yaponlara qarşı bir xalq müqaviməti başlar. Bu müstəqillik döyüşünü təşkilatlaşdıran Mao Zedung liderliyindəki Çin Kommunist Partiyası xalq içərisində tərəfdar toplar. 1941-ci ildə İngiltərə və ABŞ döyüşə Çinin yanında girər. 1945-ci ildə Yaponiyaya atılan atom bombaları nəticəs(n)i Yaponların çəkilməsiylə döyüşün sona çatmasını taxıban kommunistlər və milliyyətçilər arasındakı gərginlik yenidən ortaya çıxar.

Çin-Yapon Muharibeleri Son Bulandan Günümüze

çin-Yapon Döyüşü xüsusilə ÇKPin işinə yaramışdır. Yapon əsgərlərdən qalan silahlar sayəsində nizamlı bir ordu halına gələn kommunist qüvvətləri, Sovetlərin də Mançuryaya köməyə gəlməsiylə daha zəngin əyalətlərdə də təsirlərini artırmağa başlamışlar. 1948dən etibarən Mao taktika dəyişdirər və həm əsgəri gücüylə həm də populist siyasətlərlə qısa müddətdə ölkədə idarəs(n)i əlinə alar. 1949da əvvəl Pekini daha sonra digər bir çox əhəmiyyətli şəhəri əlinə keçirən Mao, 1 Oktyabr 1949da Çin Xalq Respublikasını qurar.

Müstəqillik döyüşündə ÇKPi cəphə gerisindən vuraraq ölkə müdafiə etməsində zəiflik yaradan Kuomingtang(Çin Milliyetçi Partiyası) rəhbərliyi, daha sonra arxasına ABŞı alarak xalqın reaksiyasını çəkməyə davam edər. Xalq dəstəyindən məhrum qaldıqca nüfuzunu qorumaq üçün antipatik cəhdlərə yönələn Zəng Sürüş Şek liderliyindəki partiya rəhbərliyi 1949-cu ildə qəti uduzmaya uğrayar. Formoza adasına (Tayvan) qaçan Zəng Sürüş Şek isə burada 1928 Çin Respublikasının davamı olduğu iddiasıyla ayrılıqçı bir hökumət qurar.

ABŞ'ın desteqleri ile Birleşmiş Milletler Teşkilatında Çin Cumhuriyeti olaraq tanınan Tayvan,Mao idəresine qarşı ABŞ ile yaxşı münəsibetler apardı.Lakin 1974-cü ilde Mao'nun ölmesi ve Çin'in ABŞ ile yaxışlaşması neticəsinde Çin Xalk Respublikası tanınarak Çin Cumhuriyeti(bugünkü Tayvan)nin Birleşmiş Milletler üzvü olması başa çatır ve artıq "Chinese Taipei" olaraq bu ölkeden bahsedilir.1975-ten beri beynelxalq camiada tanınmasa da Olimpiya Oyunları kimi müsabakalarda özüne yer tapır.