İrəvan qalasının işğalı: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Number Pi (müzakirə | töhfələr)
Number Pi (müzakirə | töhfələr)
Sətir 15: Sətir 15:


== İrəvan qalasının birinci mühasirəsi ==
== İrəvan qalasının birinci mühasirəsi ==
1827-ci ilin mayında Aleksandr Benkendorf İrəvan ətrafına gəldi, ancaq şəhəri mühasirəyə almadı. Benkendorfun niyyəti [[Abbas Mirzə]]nin düşərgəsinə hücum etmək idi. Bunun üçün üç topla [[kazak]]ların iki polkunu və bir yüngül piyada batalyonunu ayırdı.{{sfn|Monteith|1856|pp=133}}
1827-ci ilin mayında Aleksandr Benkendorf İrəvan ətrafına gəldi, ancaq şəhəri mühasirəyə almadı. Benkendorfun niyyəti [[Abbas Mirzə]]nin düşərgəsinə hücum etmək idi. Bunun üçün üç topla [[kazak]]ların iki polkunu və bir yüngül piyada batalyonunu ayırdı. Çayı keçən əsgərlər qarşı sahildə qacarların hücumuna məruz qaldı. Kuban kazakları cəsarətlə onlara qarşı mübarizə aparakən, Don kazakları onlara kömək etmədi. 300 rus əsgər öldü? qalanlar piyada və topların köməkliyi ilə geri çəkildi.{{sfn|Monteith|1856|pp=133-134}}


Mart ayında [[Tiflis]]dən hərəkətə keçmiş [[İvan Paskeviç]] iyunda Benkendorfun öncü birliyi ilə birləşdi. Benkendorfun öncü birliyini aclıq və xəstəlik yormuşdu və farsların düşərgəsinə edilən süvari hücumu itkilərə səbəb olmuşdu. Ona görə də bu birlik Krasovskinin əsgərləri ilə əvəz edildi.{{sfn|Baddeley|2011|pp=164}} Əsgərlərin digər hissəsi isə Qərniçay yaxınlığında yerləşdirildi. Bundan sonra Paskeviç [[Abbasabad qalası]]na doğru hərəkət etdi və Abbas Mirzə məğlub olduqdan sonra [[Naxçıvan xanlığı]] Rusiya vilayətinə çevrildi.{{sfn|Baddeley|2011|pp=165}}
Mart ayında [[Tiflis]]dən hərəkətə keçmiş [[İvan Paskeviç]] iyunda Benkendorfun öncü birliyi ilə birləşdi. Benkendorfun öncü birliyini aclıq və xəstəlik yormuşdu və farsların düşərgəsinə edilən süvari hücumu itkilərə səbəb olmuşdu. Ona görə də bu birlik Krasovskinin əsgərləri ilə əvəz edildi.{{sfn|Baddeley|2011|pp=164}} Əsgərlərin digər hissəsi isə Qərniçay yaxınlığında yerləşdirildi. Bundan sonra Paskeviç [[Abbasabad qalası]]na doğru hərəkət etdi və Abbas Mirzə məğlub olduqdan sonra [[Naxçıvan xanlığı]] Rusiya vilayətinə çevrildi.{{sfn|Baddeley|2011|pp=165}}

17:09, 31 may 2016 versiyası

İrəvan qalasının işğalı (rus. Взятие Эривани) —

Arxa plan

İrəvan xanlığı 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümü və Əfşarlar İmperiyasının zəifləməsi ilə Çuxursəəd bəylərbəyliyinin ərazisinin bir hissəsində formalaşmışdır.[1] Çuxursəəddən fərqli olaraq İrəvan xanlığından hakimiyyət xan titulu vasitəsilə irsən keçirdi.[2] İrəvan xanlığı cənubdan Maku xanlığı, cənub-şərqdən Naxçıvan xanlığı, şərqdən Qarabağ xanlığı, şimal-şərqdən Gəncə xanlığı, şimaldan Kartli-Kaxeti çarlığı[qeyd 1] və qərbdən Osmanlı İmperiyası ilə həmsərhəd idi.

Xanlığın mərkəzi İrəvan qala-şəhəri idi. Bu qala 1582-1583-cü illərdə Osmanlı sərkərdəsi Fərhad paşa tərəfindən inşa edilmişdi.[4] Hündürlüyü 40-50 metr olan qalanın divarı Zəngi çayı tərəfdən mağzallar, cənub, şərq və şimal tərəfdən xəndəklərlə əhatə edilmişdi. “Təbriz”, “Meydan” və “Körpü” adlı üç dəmir qapısı var idi. Qalanın içərisində Çuxursəəd bəylərbəyilərinin və İrəvan xanlarının yaşadığı Sərdar sarayı yerləşirdi. Burada xanın ailəsi üçün hərəmxana da var idi. İrəvan qalasından sonra xanlıqdakı ikinci ən böyük qala Sərdarabad qalası idi. Sərdarabad sonuncu İrəvan xanı Hüseynqulu xan Qacar tərəfindən 1810-1815-ci illərdə inşa edilmişdi. Arazın sol sahilində yerləşən bu qala xəndəklərlə əhatə edilmişdi. Qalanın içərisində Xan sarayı yerləşirdi. Həsən xan Qacar (xanın qardaşı) və nəvəsi bu qalaya rəhbərlik edirdi.[5]

İrəvan hələ Birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə iki dəfə hücuma məruz qalmışdı. Bunların birincisi Pavel Sisianovun 1804-cü ildə etdiyi hücum idi. 10 min əsgər və 20 topa sahib ordu ilə qarşılaşan İrəvan xanlığı həmin dövrdə nominal olaraq müstəqil idi və fars ordusu tərəfindən hədələnirdi. Qacar şahı Fətəlinin vəliəhdi Abbas Mirzənin 30 min əsgər və 6 topa sahib ordusu ruslar tərəfindən məğlub edilsə də, İrəvanın müqaviməti davam etdi.[6] İrəvan xanı Məhəmməd xan Ziyadlı-Qacar qalanın qapısını nə ruslara, nə farslara açmaq istəmirdi.[7] Yağmurlu keçən payız daşınmanı çətinləşdirdiyi üçün Rusiya ordusu geri çəkildi. Daha sonra İrəvan öz qapılarını farslara açdı.[6] Məhəmməd xan dərhal Tehrana göndərildi.[8] İrəvana edilən ikinci hücuma rəhbərliyi İvan Qudoviç edirdi. 1808-ci ildə baş verən bu hücum ilə eyni vaxtda 3 min nəfərlik rus ordusu Naxçıvanı tutdu. İrəvanın qarnizonu sayca çox idi və qida ilə yaxşı təmin edilmişdi, ancaq köhnə türk silahları xidmətə yararsız vəziyyətdə idi. Rusların gecə yürüşü və qala divarını zədələmə cəhdləri uğursuz oldu. Axırda həm İrəvanı mühasirə edən, həm Naxçıvanı işğal edən hərbi birləşmələr geri çəkildi. Gümrüyə qayıda bilən əsgərlərin sayı 5000-dən çox deyildi.[9]

İkinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə İrəvan qalası ruslar üçün çox önəmli idi. Bu qalanın işğal planı Sankt-Peterburqda cızılmışdı. Ancaq ilkin plan əvvəlcə Aleksey Yermolovun etirazlarına görə, sonra isə İvan Dibiç-Zabalkanskiy tərəfindən dəyişdirilmişdi. Axırda isə planın icrası qida və daşınma problemlərinə görə mümkünsüz hesab edildi.[10]

İkinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə İrəvan xanı olan Hüseynqulu xan Qacarların Qovanlı oymağına mənsub idi. Fətəli şah onun bacısı ilə evlənmiş və öz qızını da Hüseynqulu xanın oğlu Məhəmmədqulu ilə evləndirmişdi. Onun sikkə zərb etdirmək və dövlət gəlirinin çox hissəsini müdafiə məqsədləri üçün saxlamaq hüququ var idi. Erməni və rusdilli mənbələr onu mehriban, düzgün, alicənab, vicdanlı, ədalətli olaraq təsvir edirlər.[11]

İrəvan qalasının birinci mühasirəsi

1827-ci ilin mayında Aleksandr Benkendorf İrəvan ətrafına gəldi, ancaq şəhəri mühasirəyə almadı. Benkendorfun niyyəti Abbas Mirzənin düşərgəsinə hücum etmək idi. Bunun üçün üç topla kazakların iki polkunu və bir yüngül piyada batalyonunu ayırdı. Çayı keçən əsgərlər qarşı sahildə qacarların hücumuna məruz qaldı. Kuban kazakları cəsarətlə onlara qarşı mübarizə aparakən, Don kazakları onlara kömək etmədi. 300 rus əsgər öldü? qalanlar piyada və topların köməkliyi ilə geri çəkildi.[12]

Mart ayında Tiflisdən hərəkətə keçmiş İvan Paskeviç iyunda Benkendorfun öncü birliyi ilə birləşdi. Benkendorfun öncü birliyini aclıq və xəstəlik yormuşdu və farsların düşərgəsinə edilən süvari hücumu itkilərə səbəb olmuşdu. Ona görə də bu birlik Krasovskinin əsgərləri ilə əvəz edildi.[10] Əsgərlərin digər hissəsi isə Qərniçay yaxınlığında yerləşdirildi. Bundan sonra Paskeviç Abbasabad qalasına doğru hərəkət etdi və Abbas Mirzə məğlub olduqdan sonra Naxçıvan xanlığı Rusiya vilayətinə çevrildi.[13]

1827-ci ilin yayının isti keçməsi Krasovskinin ordusuna əziyyət verirdi. Günəşdə temperatur 53.7 °C, kölgədə isə 41.2 °C idi.[14] Yerli iqlim Rusiyadan təzə gələn əsgərlərin kütləvi şəkildə xəstəliklərə tutulmasına səbəb olurdu.[15][16] Qızdırma və yayılan dizenteriyaya görə döyüşə girə biləcəklərin sayı 4000-dən az idi.[17] Avqustda Qafqaz korpusuna rəhbərlik edən general-adyutant Paskeviç Qafqazdakı rus ordusunun vəziyyətini təsvir edərkən I Nikolaya məlumat verdi ki, istilər davam edir, otluq yoxdur, atlar yorulub və əsgərlərin üçdə bir hissəsi hospitaldadır. 1800 nəfərlik polklarda təqribən 1000 nəfər qalmışdı[18] (qvardiyada isə xəstələr 200-dən çox deyildi, 900 nəfər isə silahlı idi[19]). İki ay yağışsız keçdikdən sonra 21 iyunda Krasovski mühasirədən vaz keçməyə məcbur edildi. Beləliklə, İrəvanın mühasirəsini dayandırmaq və payızın başlanmasından əvvəl dağlara hərəkət etmək qərara alındı. Mühasirənin dayandırılmasının başqa bir səbəbi də o idi ki, azuqə və mühasirə silahlarının gətirilməsi avqustdan əvvəl gözlənilmirdi.[20]

21 iyun gecəsi diviziya mühasirə pozisiyasından geri çəkildi və Üçmüədzin monastırına getdi. Monastırda xəstə əsgərlər üçün xəstəxana qurulmuşdu.[şərh 1] 24 iyunda 2000-ə qədər əsgər azuqənin hazırlanmasına başladı. Krasovski qida ehtiyatı topladıqdan və monastrı silahlandırdıqdan sonra bir süvari batalyonu və erməni könüllülərindən ibarət kiçik bir birliyi burda qoyaraq öz korpusu ilə birlikdə Baş-Abaranskoy yüksəkliklərinə getdi və Cenquli mərzində düşərgə saldı.

Əştərək döyüşü

Ürəklənən İrəvan xanı monastıra hücum etdi Hələ də yaxınlıqda olan Krasovski bundan itkisiz qurtardı.[20] Əştərək döyüşündə ruslar böyük itki vermələrinə baxmayaraq Üçmüədzin monastırını mühasirədən xilas etdilər.[22]

Sərdərabad qalasının işğalı

5 sentyabrda Üçmüədzinə çatan Paskeviç yenidən İrəvanın mühasirəsini başlatmaq niyyətində idi. Ancaq bundan əvvəl 1500 əsgərin qoruduğu Sərdarabad qalası həll edilməli idi. Qala qarnizonuna İrəvan xanının qardaşı başçılıq edirdi. Mühasirənin 4-cü günündə qarnizon qaçmağa çalışdı ancaq onların 500-ü öldürüldü.[23]

İrəvan qalasının ikinci mühasirəsi və alınması

Sərdərabad qalasının işğalından 3 gün sonra rus ordusu İrəvanı mühasirə etdi. 2 dekabrda şəhər ruslar tərəfindən işğal edildi. İrəvan xanı həbs edildi və onun dəyər verdiyi malı — Teymurun qılıncı Rusiya imperatoruna göndərildi. 4000 fars piyadası əsir edildi və 49 top ələ keçirildi. İrəvan xanlığı süqut etdi və ərazisi rusların əlinə keçdi.[23]

Nəticəsi və təsirləri

Hücumun məşhur iştirakçıları

Mənbələr

Şərhlər

  1. Непосредственный участник тех событий капитан Соболев писал:
    «…Взяв мирные орудия: косы, серпы и топоры… одни, длинными рядами, косили траву, жали пшеницу, ячмень; другие, в ближайших деревнях искали дров. Везде раздавались громкие русские песни; слышны были весёлые рассказы, шутки. Казалось, что солдаты, припомнив себе тихую жизнь деревенскую, знакомые поля и резвую молодость, забыли о перенесённых, и не думали о предстоящих трудах».
    — «Несколько дней из моего Журнала во время Персидской кампании» М. Соболев[21].

Qeydlər

  1. İrəvan xanlığının şimalında yerləşən Borçalı, QazaxŞəmşədil Nadir şah tərəfindən Kartlinin idarəsinə verildi. 1801-ci ildə Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə Borçalı, Qazax və Şəmşədil sultanlığı rusların hakimiyyətinə keçdi.[3]

İstinadlar

  1. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 74
  2. Ереванское ханство — статья из Большой советской энциклопедии.
  3. Мустафаева С. О. Некоторые аспекты административно-территориальных реформ на Южном Кавказе в XIX—XX вв. Информационно-аналитический центр по изучению общественно-политических процессов на постсоветском пространстве. 29.10.2006 г.
  4. Encyclopædia Iranica. "Erevan". İstifadə tarixi: 2016-05-21.
  5. Qarayev, 2010. səh. 225-228
  6. 6,0 6,1 Baddeley, 2011. səh. 68-69
  7. Monteith, 1856. səh. 38
  8. Monteith, 1856. səh. 41
  9. Monteith, 1856. səh. 53-56
  10. 10,0 10,1 Baddeley, 2011. səh. 164
  11. BOURNOUTIAN, GEORGE A. ḤOSAYNQOLI KHAN SARDĀR-E IRAVĀNI // Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 2011-10-09.
  12. Monteith, 1856. səh. 133-134
  13. Baddeley, 2011. səh. 165
  14. Бобровский, 1895. səh. 102 / Ч. 4
  15. Утверждение русского владычества на Кавказе, 1906. səh. 274 / Т. 4, Ч. 1
  16. Нерсисян, 1975. səh. 41
  17. Керсновский, 1993
  18. Бобровский, 1895. səh. 105 / Ч. 4
  19. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, 1878. səh. 560, № 517, «Рапорт ген. Паскевича» / Т. 7
  20. 20,0 20,1 Baddeley, 2011. səh. 166
  21. Соболев, 1828. səh. 8
  22. Baddeley, 2011. səh. 167
  23. 23,0 23,1 Baddeley, 2011. səh. 169

Ədəbiyyat