Əbrəqunus

ƏBRƏQUNUS
39°08′06″ şm. e. 45°38′13″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Culfa
Tarixi və coğrafiyası
İlk məlumat	XIII əsr
Saat qurşağı	UTC+04:00
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əbrəqunus (əvvəlki adı: Əbrəqunis, bir digər qədim adı: Qarakilsə) — Azərbaycan Respublikası Naxçıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonunda kənddir.

Tarixi və etimologiyası

Əbrəqunus ərazisindəki orta əsrlərə aid tarixi abidələrin çoxluğu onun qədimliyini sübut edir.

1905 və 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda azərbaycanlı qırğınları dövründə bölgənin digər kəndləri də daxil olmaqla Əbrəqunusda da Andranikin rəhbərliyi ilə erməni quldur dəstələri azərbaycanlı əhaliyə qarşı qırğınlar həyata keçirmişlər.

Kənd 1930-cu ildən 1948-ci ilədək Əbrəqunis rayonunun mərkəzi olmuşdur. Azərbaycanın mərhum prezidenti Heydər Əliyev ilk dəfə Əbrəqunis seçki dairəsindən millət vəkili seçilmişdir.

1948-ci ildə Əbrəqunis rayonu Culfa rayonu ilə birləşdirildikdən sonra, Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona (Naxçıvan (1978-ci ildən Babək), Şərur, Şahbuz, Culfa və Ordubad) bölünmüşdür.

Kənd 1990-cı ildə ermənilərin Naxçıvana hücumlarında, Sədərək uğrunda döyüşlərdə 3 şəhid vermişdir.

Əvvəlki adı Əbrəqunis olmuş və 1 mart 2003-cü ildən dəyişdirilərək Əbrəqunus adlandırılmışdır.

Kəndin adının mənası barədə bir sıra mülahizələr mövcuddur, lakin ən tutarlı və həqiqətə uyğun mülahizə kimi Adil Bağırovun fikirlərini qəbul etmək olar:

"Azərbaycan onomastikasında mübahisəli toponim kimi diqqəti cəlb edən coğrafi adlardan biri də “Əbrəqunus” adıdır. Culfa rayonunun inzibati ərazi vahidinə daxil olan Əbrəqunus kəndi Əlincəçayın sağ sahilində, Əlincəqala və Haçadağın qənşərində yerləşir.

Əbrəqunus Azərbaycanın ən qədim yaşayış məntəqələrindən biridir. Arxeoloqların aşkar etdiyi nekropollar, Naxçıvan mədəniyyəti üçün xarakterik olan maddi-mədəniyyət nümunələri kəndin tarixinin daha qədimlərə söykəndiyini sübut edir. Qədim və orta əsrlərdə Əlincəqala və ətraf ərazilərə yol Əbrəqunusdan keçirdi. Əbrəqunus XIV əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycan xalqının Əmir Teymura qarşı apardığı mübarizənin və digər tarixi hadisələrin şahidi olmuşdur. 

Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Əbrəqunus kəndi 1590-cı ildə Naxçıvan sancağının (XVI-XVIII əsrlərə aid ərazi vahidi) Əlincə nahiyəsinə daxil olmuş və mənbələrdə “Abraqanus”, “Qarakilsə” (başqa adı “Əbrəqunis”) şəkillərində yazılmışdır. Kənd 1925-30-cu illərdə 29 kəndi əhatə edən dairə mərkəzi, 1930-cu ildən 1948-ci ilə kimi rayon mərkəzi olmuş, həmin il yanvarın 5-də Culfa rayonu ilə birləşdirilmişdir. 

“Əbrəqunus” coğrafi adı əsaslı kameral təhlilə cəlb olunmadığından adın mənşəyi ilə bağlı bir-birindən fərqli fikirlər, əsası olmayan şifahi mülahizələr yaranmışdır. Məsələn, bəzi fikirlərə görə, “Əbrəqunus” xüsusi adı “əbrə”+“kunis” komponent­lərinə ayrılır. Adın “əbrə” hissəsi ərəbcə “binalar, tikililər” mənasında işlənən “əbniyə” sözündən, “kunus” hissəsi isə adı məşhur Əshabi-Kəhf əfsanəsində çəkilən müqəddəs “Qurani-Kərim”in “Əl-kəhf” surəsində “Rum qeysəri, bütpərəst Diqyanus” kimi təqdim edilən, əfsanəyə görə, eradan əvvəl Naxçıvanda hökmranlıq etmiş Dağ Yunusun adı ilə bağlı yaranmışdır. Fikrimizcə, adın məna açımına bu cür yanaşma komponent­lərin zahiri səslənişi, oxşarlığı, bənzəyişindən başqa bir şey deyil. Çünki bu mülahizə adın etimoloji təhlilinə heç bir material vermir, əksinə, düşüncələri başqa səmtə yönəldir. 

“Əbrəqunus” adının mənşəyi ilə bağlı fikirlər elmi ədəbiyyatda da birmənalı deyil. Məsələn, XIX əsrdə rus tədqiqatçıları səhv olaraq bu xüsusi ada ermənipərəst mövqedən yanaşmış, ancaq adın kökü ilə bağlı tutarlı söz deyə bilməmişlər. Azərbaycan dilində “Əbrəqunus” coğrafi adı XX əsrin II yarısında tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş, bu haqda müxtəlif versiyalar yaranmışdır.  “Əbrəqunus” adının mənşəyinə ayrıca məqalə həsr edən M.Elli bu toponimi “Avesta”da adıçəkilən, qədim türk əsatirlərində baş Tanrı sayılmış, sonralar dastan qəhrəmanına çevrilmiş, daha sonralar isə tarixi şəxsiyyət kimi tanınmış Əfrasiyabın adı ilə bağlı açıqlayır: “Əfrasiyab” qədim türkcə “Alp Ər Tunqa” sözünün fars deyilişində işlənən formasıdır. Güman edirik ki, “Alp Ər Tunqa” sözü türk-azərbaycanlı deyilişində mürəkkəb fonetik dəyişikliyə uğrayaraq “Əbrəqunis” şəklinə düşmüşdür. Məşhur “Avesta”da Əfrasiyab “Franqrasyan” adı ilə tanınır. “Franq­rasyan” sözü “Alp Ər Tunqa xan” sözündən törəmişdir. Onu da deyək ki, “Əbrəqunis” və “Franqras” (“yan” hissəciyi “kan-xan” sözünün bir variantıdır: k-x-h-y əvəzlənməsi təbii haldır) sözləri səsləniş etibarilə bir-birinə çox yaxındır. Tarixi mənbələrdə “Əfrasiyab” sözü çox vaxt “Frasiyab” şəklində işlənmişdir. Buna uyğun olaraq, “Franqras” sözünün əslini “Əfranqras” kimi də qəbul etmək mümkündür. Deməli, “Əbrəqunis” sözü Alp Ər Tunqanın “Avesta”dakı adı ilə – Franqrasyan (əfranqras-yan) adı ilə bağlıdır: “Əfranqras-Əbranqras-Əbrəqunis”. 

Yuxarıdakı xülasədən belə qənaətə gəlmək olur ki, “Əbrəqunus” sözünü “kilsə”, “qala”, “iç qala” sözləri ilə əlaqələndirmək elmi cəhətdən özünü doğrultmur. Xüsusən “Əfrasiyab” sözü və onun derivatları olan “Alp Ər Tunqa” “Alp Ər Tunqa xan”, “Franqrasyan”, “Frasiyab”, yaxud k-x-h-y əvəzlənməsinin “Əbrəqunus” coğrafi adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çünki “Əbrəqunus” sözü qədim türk hun tayfa adı əsasında yaranmış toponimdir. Mürəkkəb söz modelində olan bu toponim əbrə-hun-us tərkib hissələrinə ayrılır. Adın “əbrə” (“abra”) hissəsini türkcə “xilas edən”, “qoruyan”, “saxlayan”, ”xeyir verən” mənasında qəbul etmək olar. Toponimin tərkibindəki “hun” (“qun”) komponenti qədim türk hun tayfa adı, “us” hissəsi isə “ölkə, məkan” (ulus sözündən yaranan) sözləri ilə bağlı olub, “hunlara məxsus qala, tikili”, “hunlar xilas edən, qoruyan məkan” mənasını bildirir."

Əhalisi

27 avqust 1727-ci il tarixli "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə (səh. 39) verilən məlumata əsasən Naxçıvan sancağının Əlincə nahiyəsinə tabe olan Qarakilsə (Əbrəqunus) kəndində kişi cinsindən 10 nəfər müsəlman-şiə və 14 nəfər isə qeyri-müsəlman (xristian-provaslav) əhali var idi.

Əhalisi hal-hazırda 2747 nəfərdir.

Tanınmış şəxsləri

• Vilayət Eyvazov
• Qüdrət Həsənquliyev
• Əbülfət Qocayev
• Vüsal Əliyev

İqtisadiyyatı

Bir zamanlar rayon mərkəzi olan bu kənd Culfa rayonunun sosial, iqtisadi və mədəni inkişafında mühüm rola malik olub.

SSRİ dövründə kənddə, əsasən üzümçülük və heyvandarlıqla məşğul olublar. Hal-hazırda kənddə əsasən, üzümçülük, əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurlar. Kənd böyük inkişaf yolu keçmiş, Culfa rayonunda öz inkişafına görə digər kəndləri qabaqlamışdır.

Həmçinin bax

• Əbrəqunus nekropolları

İstinadlar

1.http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=2125&doctype=0

2.CİTATİONClose[2] Qeyd: Qadın cinsindən olanlar nəzərə alınmamışdır.

3.http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/nax_sac.pdf

4.http://serqqapisi.az/index.php/humanitar/m-d-niyy-t/1619-kaendlaerimizin-tarikhi-vae-adlar-hazhzh-nda-nae-bilirik