Sirenik yupikləri: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k fixing dead links
using AWB
Sətir 22: Sətir 22:
}}
}}


'''Sirenik yupikləri''' və ya '''Sirenik eskimosları''' ([[Sirenik yupikcəsi|öz dilində]] olan adı: ''Сиӷы́ныгмы̄́ӷа'' <small>''tək''</small> ''Сиӷы́ныгмы̄́ӷий'' <small>''cəm''</small>) — [[Rusiya]] Federasiyasının [[Çukotka Muxtar Dairəsi]]ndə assimilyasiyaya məruz qalmış olaraq yaşayan [[Yupik xalqları|Yupik]] qolundan bir [[Eskimos]] xalqıdır.
'''Sirenik yupikləri''' və ya '''Sirenik eskimosları''' ([[Sirenik yupikcəsi|öz dilində]] olan adı: ''Сиӷы́ныгмы̄́ӷа'' <small>''tək''</small> ''Сиӷы́ныгмы̄́ӷий'' <small>''cəm''</small>) — [[Rusiya]] Federasiyasının [[Çukotka Muxtar Dairəsi]]ndə assimilyasiyaya məruz qalmış olaraq yaşayan [[Yupik xalqları|Yupik]] qolundan bir [[Eskimos]] xalqıdır.


Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (''Меновщиков'') kimi mütəxəssis dilçilər '''Sirenik Yupikçəsi'''ni Yupik dilləri xaricində dutaraq '''Sirenik Eskimocası''' adı altında Eskimo dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər.<ref>[http://www.philology.ru/linguistics4/menovshikov-97a.htm Г. А. Меновщиков (1997), ''Сиреникских эскимосов язык''], Языки мира. Палеоазиатские языки. – М., 1997. – С. 81-84 (<font color="grey">= ''Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов.'' )</font>) </ref>
Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (''Меновщиков'') kimi mütəxəssis dilçilər '''Sirenik Yupikçəsi'''ni Yupik dilləri xaricində dutaraq '''Sirenik Eskimocası''' adı altında Eskimo dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər.<ref>[http://www.philology.ru/linguistics4/menovshikov-97a.htm Г. А. Меновщиков (1997), ''Сиреникских эскимосов язык''], Языки мира. Палеоазиатские языки. – М., 1997. – С. 81-84 (<font color="grey">= ''Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов.'' )</font>)</ref>


Özlərinə məxsus mədəniyyətləri böyük ölçüdə dəyişmişdir. İndiki vaxtda Rusiyada ayrı bir xalq olaraq qəbul edilməyib, Naukan və Sibir (Çaplino) yupikləri ilə birlikdə '''Asiya eskimosları''' adı altında xatırlanarlar.
Özlərinə məxsus mədəniyyətləri böyük ölçüdə dəyişmişdir. İndiki vaxtda Rusiyada ayrı bir xalq olaraq qəbul edilməyib, Naukan və Sibir (Çaplino) yupikləri ilə birlikdə '''Asiya eskimosları''' adı altında xatırlanarlar.
Sətir 32: Sətir 32:
** '''[[Aleut xalqı]]'''
** '''[[Aleut xalqı]]'''
** '''[[Eskimoslar]]'''
** '''[[Eskimoslar]]'''
*** '''[[Sirenik yupikləri|Sirenik eskimosları]]'''
*** '''Sirenik eskimosları'''
*** '''[[Yupik xalqları]]'''
*** '''[[Yupik xalqları]]'''
**** [[Sirenik yupikləri]]
**** Sirenik yupikləri
**** Əsl Yupik xalqları
**** Əsl Yupik xalqları
***** [[Sibir yupikləri]]
***** [[Sibir yupikləri]]
Sətir 49: Sətir 49:


== Tarix və Əhali==
== Tarix və Əhali==
20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikləri [[Çukçi yarımadası]]nın Provideniya (''Провидения'') ilə Preobrajeniya (''Преображения'') koyları arasında olan Sirenik və ya Sığınık ('''Сиӷы́ныӽ'''), İmtux ('''Имтух'''), Kınlığah ('''Кынлыӷаӽ'''), Asun ('''Асун''') və Nunalıx ('''Нуналых''') nöqtələrində yaşayırdı.
20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikləri [[Çukçi yarımadası]]nın Provideniya (''Провидения'') ilə Preobrajeniya (''Преображения'') koyları arasında olan Sirenik və ya Sığınık ('''Сиӷы́ныӽ'''), İmtux ('''Имтух'''), Kınlığah ('''Кынлыӷаӽ'''), Asun ('''Асун''') və Nunalıx ('''Нуналых''') nöqtələrində yaşayırdı.


1895 yılında ''Sireniki (Sirinek)'' kəndində 79, ''İmtux'' kəndində də 43 danışanı var idi.<ref>[http://www.siberian-studies.org/publications/PDF/bevakhtin.pdf Nikolai Vakhtin, ''Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka''] </ref> 20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikcəsini danışanlar 1954-ci ildə 130 nəfər ikən 1980-ci illərin başlarında yalnız 30 nəfər tərəfindən danışılırdı. 1988-ci ildə bu sayı 4-ə enmiş, 1997-ci ildə də son nəfər ölüncə də yox olmuşdur.
1895 yılında ''Sireniki (Sirinek)'' kəndində 79, ''İmtux'' kəndində də 43 danışanı var idi.<ref>[http://www.siberian-studies.org/publications/PDF/bevakhtin.pdf Nikolai Vakhtin, ''Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka'']</ref> 20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikcəsini danışanlar 1954-ci ildə 130 nəfər ikən 1980-ci illərin başlarında yalnız 30 nəfər tərəfindən danışılırdı. 1988-ci ildə bu sayı 4-ə enmiş, 1997-ci ildə də son nəfər ölüncə də yox olmuşdur.


== Dil ==
== Dil ==
Sətir 61: Sətir 61:
Bütün eskimos xalqları kimi Sirenik yupikləri də ovçu və yığıcıdır. Əvvəllər [[qayıq]]larla [[balina]], [[morj]] (''айвыӽ''), [[suiti]] kimi [[dəniz məməliləri]]ni zıpkın (''ипӽыта'') ilə ovluyirlər idi.
Bütün eskimos xalqları kimi Sirenik yupikləri də ovçu və yığıcıdır. Əvvəllər [[qayıq]]larla [[balina]], [[morj]] (''айвыӽ''), [[suiti]] kimi [[dəniz məməliləri]]ni zıpkın (''ипӽыта'') ilə ovluyirlər idi.


Keçmişdə [[KQB]] tərəfindən edilən çox möhkəm idarələr indiki vaxtda o qədər möhkəm olmasa da Rus sərhəd mühafizə qrupları tərəfindən edilməkdədir və Rusiyadakı eskimosların balina və ya suiti avlaması icazəyə tabedir. Beynəlxalq Balinacılık Şurasını 1998-ci ildə Qrenlandiya balinası ovu üçün razı edə bildilər və ilk il iki dənə tutmağa başladılar. <ref name="ref771"> [http://web.archive.org/web/20010410235947/http://www.cdi.org/russia/johnson/3024.html##10 Geoffrey York (19 Jan 1999), ''They battle the bottle and work for walrus Siberia's beleaguered'']</ref>
Keçmişdə [[KQB]] tərəfindən edilən çox möhkəm idarələr indiki vaxtda o qədər möhkəm olmasa da Rus sərhəd mühafizə qrupları tərəfindən edilməkdədir və Rusiyadakı eskimosların balina və ya suiti avlaması icazəyə tabedir. Beynəlxalq Balinacılık Şurasını 1998-ci ildə Qrenlandiya balinası ovu üçün razı edə bildilər və ilk il iki dənə tutmağa başladılar.<ref name="ref771">[http://web.archive.org/web/20010410235947/http://www.cdi.org/russia/johnson/3024.html##10 Geoffrey York (19 Jan 1999), ''They battle the bottle and work for walrus Siberia's beleaguered'']</ref>


Sirenik kəndindəki tək kürkü üçün [[tülkü]] yetişdirmə cütlüyü 1998-ci ildə qapadılıb. Suiti dərisini işləyən Tabakhane də bağlıdır. Morjlardan sabun edən fabrik də bağlıdır. Buradakı 200 qədər morj dişini işləyəcək avadanlıq yoxdur. Av vəsaitləri məhduddur. 1999-ci ildə ovçular hələ rəsmi olaraq kolhoz üzvü olaraq qeyd və ödənişləri nağd pul kimi deyil nizamsız şəkildə balina əti və ya morj dişi olaraq ödənilir. Bu gün Sirenik (və ya Sireniki) kəndində 600 adam vardır. İşsizlik (gənclərdə % 50), spirt və buna bağlı olaraq da cinayət günki Sirenik yupiklərinin ictimai məsələlərindəndir.<ref name="ref771" />
Sirenik kəndindəki tək kürkü üçün [[tülkü]] yetişdirmə cütlüyü 1998-ci ildə qapadılıb. Suiti dərisini işləyən Tabakhane də bağlıdır. Morjlardan sabun edən fabrik də bağlıdır. Buradakı 200 qədər morj dişini işləyəcək avadanlıq yoxdur. Av vəsaitləri məhduddur. 1999-ci ildə ovçular hələ rəsmi olaraq kolhoz üzvü olaraq qeyd və ödənişləri nağd pul kimi deyil nizamsız şəkildə balina əti və ya morj dişi olaraq ödənilir. Bu gün Sirenik (və ya Sireniki) kəndində 600 adam vardır. İşsizlik (gənclərdə % 50), spirt və buna bağlı olaraq da cinayət günki Sirenik yupiklərinin ictimai məsələlərindəndir.<ref name="ref771" />
Sətir 70: Sətir 70:
== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
*[http://www.kunstkamera.ru/exhibitions/virtualnye_vystavki/forshtejn/poselok_sireniki/ www.kunstkamera.ru Поселок Сиреники] (<font color="grey">Sirenik kəndi və yerliləri üzərinə İnternet'teki ən geniş fotoşəkil albomu</font>)
*[http://www.kunstkamera.ru/exhibitions/virtualnye_vystavki/forshtejn/poselok_sireniki/ www.kunstkamera.ru Поселок Сиреники] (<font color="grey">Sirenik kəndi və yerliləri üzərinə İnternet'teki ən geniş fotoşəkil albomu</font>)
*[http://www.biodiversity.ru/publications/odp/archive/31/st11.html Эскимосы и береговые чукчи о гренландском ките]
*[http://www.biodiversity.ru/publications/odp/archive/31/st11.html Эскимосы и береговые чукчи о гренландском ките]


[[Kateqoriya:Yupik xalqı]]
[[Kateqoriya:Yupik xalqı]]

17:02, 30 noyabr 2016 tarixindəki versiya

Sirenik yupikləri
Provideniya rayonunun (ağ rəngli) cənub sahilləri Sirenik yupiklərinin ana vətənidir
Ümumi sayı
Sibir Yupikleri içində assimilyasiya olunmuş
Yaşadığı ərazilər
Rusiya Rusiya (Çukotka)
Dili

Sirenik yupikcəsi
Sibir yupikcəsi
çukça dili
rus dili

Dini

Pravoslavlıq, Şamanizm

Qohum xalqlar

Sibirya yupikləri


Sirenik yupikləri və ya Sirenik eskimosları (öz dilində olan adı: Сиӷы́ныгмы̄́ӷа tək Сиӷы́ныгмы̄́ӷий cəm) — Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində assimilyasiyaya məruz qalmış olaraq yaşayan Yupik qolundan bir Eskimos xalqıdır.

Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (Меновщиков) kimi mütəxəssis dilçilər Sirenik Yupikçəsini Yupik dilləri xaricində dutaraq Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər.[1]

Özlərinə məxsus mədəniyyətləri böyük ölçüdə dəyişmişdir. İndiki vaxtda Rusiyada ayrı bir xalq olaraq qəbul edilməyib, Naukan və Sibir (Çaplino) yupikləri ilə birlikdə Asiya eskimosları adı altında xatırlanarlar.

Təsnifatı

Tarix və Əhali

20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikləri Çukçi yarımadasının Provideniya (Провидения) ilə Preobrajeniya (Преображения) koyları arasında olan Sirenik və ya Sığınık (Сиӷы́ныӽ), İmtux (Имтух), Kınlığah (Кынлыӷаӽ), Asun (Асун) və Nunalıx (Нуналых) nöqtələrində yaşayırdı.

1895 yılında Sireniki (Sirinek) kəndində 79, İmtux kəndində də 43 danışanı var idi.[2] 20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikcəsini danışanlar 1954-ci ildə 130 nəfər ikən 1980-ci illərin başlarında yalnız 30 nəfər tərəfindən danışılırdı. 1988-ci ildə bu sayı 4-ə enmiş, 1997-ci ildə də son nəfər ölüncə də yox olmuşdur.

Dil

border=none Əsas məqalə: Sirenik yupikcəsi

Anadilləri (Uqeghllistun) Valentina Vıye (Валентина Выйе) adlı son danışanının 1997-ci ildə ölməsiylə yox oldu. Anadillərini unudan Sirenik yupikləri indiki vaxtda Sibir yupikcəsinin Ungazik dialekti ilə və ya Rus dilində danışmaqdadır. Ruscayı indiki vaxtda xüsusilə gənclər seçim edir.

Ovçuluq və yığıcılıq

Bütün eskimos xalqları kimi Sirenik yupikləri də ovçu və yığıcıdır. Əvvəllər qayıqlarla balina, morj (айвыӽ), suiti kimi dəniz məməlilərini zıpkın (ипӽыта) ilə ovluyirlər idi.

Keçmişdə KQB tərəfindən edilən çox möhkəm idarələr indiki vaxtda o qədər möhkəm olmasa da Rus sərhəd mühafizə qrupları tərəfindən edilməkdədir və Rusiyadakı eskimosların balina və ya suiti avlaması icazəyə tabedir. Beynəlxalq Balinacılık Şurasını 1998-ci ildə Qrenlandiya balinası ovu üçün razı edə bildilər və ilk il iki dənə tutmağa başladılar.[3]

Sirenik kəndindəki tək kürkü üçün tülkü yetişdirmə cütlüyü 1998-ci ildə qapadılıb. Suiti dərisini işləyən Tabakhane də bağlıdır. Morjlardan sabun edən fabrik də bağlıdır. Buradakı 200 qədər morj dişini işləyəcək avadanlıq yoxdur. Av vəsaitləri məhduddur. 1999-ci ildə ovçular hələ rəsmi olaraq kolhoz üzvü olaraq qeyd və ödənişləri nağd pul kimi deyil nizamsız şəkildə balina əti və ya morj dişi olaraq ödənilir. Bu gün Sirenik (və ya Sireniki) kəndində 600 adam vardır. İşsizlik (gənclərdə % 50), spirt və buna bağlı olaraq da cinayət günki Sirenik yupiklərinin ictimai məsələlərindəndir.[3]

İstinadlar

  1. ↑ Г. А. Меновщиков (1997), Сиреникских эскимосов язык, Языки мира. Палеоазиатские языки. – М., 1997. – С. 81-84 (= Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов. ))
  2. ↑ Nikolai Vakhtin, Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka
  3. ↑ 1 2 Geoffrey York (19 Jan 1999), They battle the bottle and work for walrus Siberia's beleaguered

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sirenik_yupikləri&oldid=3736049"