Zəlzələnin proqnozlaşdırılması

Zəlzələnin proqnozlaşdırılması-zəlzələnin nəvaxt, harada, hansı maqnitüda ilə baş verəcəyini hava haqqında məlumat kimi qabaqcadan xəbər verməkdir.

Zəlzələ olacağını əvvəlcədən söyləmək qədim zamanlardan insanları maraqlandırsa da bu məsələ hələ də özünün elmi həllini tapmamışdır. Zəlzələ ocağı ətrafında kifayət qədər fiziki,kimyəvi,bioloji,metroloji və s. dəyişikliklər haqqında kifayət qədər məlumatlar olmasına baxmayaraq bu elmi nəticələr sintez olunaraq mükəmməl zəlzələ ocağı modeli yaradılmamışdır.Bu səbəbdən də zəlzələnin nə zaman ,harada,hansı güclə baş verəcəyini hələlik dəqiqliklə söyləmək mümkün deyil.

Dünyanın tanınmış zəlzələ mütəxəssislərinin (xüsusilə yapon zəlzələ alimi Kiyoo Mogi və onun əməkdaşlarının ) elmi tədqiqatlarından faydalanmaqla qurduğum zəlzələnin baş vermə mexanizmini zəlzələ alimlərinin müzakirəsinə verirəm.Elmə məlum olan zəlzələ modelləri zəlzələ ərəfəsində ocaq ətrafında yaranan fiziki ,kimyəvi və bioloji dəyişiklikləri izah edə bilmədiyi halda təklif etdiyim model zəlzələ oczğı ətrafında hansı dəyişikliklərin olacağını qabaqcadan söyləməyə imkan verir.Modelin mahiyyəti belədir: fərz olunur ki,yer qabığında və hətta yuxarı mantiya qatında pyezoelektrik və piroelektrik xassəyə malik geobloklar (ərazilər ) vardır.Yer qabıgı, o cümlədən belə geobloklar müxtəlif səbəblədən deformasiya olunduqda belə geoblokların qarşı üzlərində əks işarəli elektrik yükləri yaranır.Deformasiya qüvvələrinin rəqsi xarakterli dəyişməsi yük miqdarının da rəqsi xarakterli dəyişməsinə səbəb olur və yanaşı duran fəal geobloklar arasında yaranan Kulon (elektrostatik ) qarşılıqlı təsir quvvəsi rəqsi xarakterdə dəyişir.Bu zaman yaranan xarakterik titrəyiş seysmik titrəyişi şərtləndirir.İndi də mahiyyətə daxil olan hər bir amilin açıqlanmasına baxaq.

Elementar fəza qəfəsləri polyar simmetriya oxlarına malik olan bir qrup kristallar deformasiya olunduqda polyar oxa perpendikulyar üzlərdə əks işarəli elektrik yukləri yaranır.Deformasiya ilə elektriklənmə pyezoelektrik effekti, bu xassəyə malik olan kristallar isə pyezokristallar adlanır.Xüsusi polyar oxa malik olan kristallar isə həm də temperatur dəyişməsi ilə elektriklənirlər.Temperaturun dəyişməsi ilə elektriklənmə piroelektrik effekti adlanır.Hələ qədim zamanlardan turmalin kristalında bu effekt müşahidə olunmuşdur.Monokristallara aid olan pyezoelektrik və piroelektrik effektlərinin yer süxurlarına da aid olmasının mümkünlüyünü aydınlaşdıraq.Pyezoelektrik və piroelektrik xassəli keramika (polikristallara oxşar ) hazırlarkən Pb oksid , Ti oksid ,Zr oksid və s. toz halında uyğun nisbətdə çəkilərək qarışdırılır.Sonra həb şəklinə salınmaqla 800 dərəcə Selsidə 3 saat bişirdikdən sonra yenidən qarışdırılıb həb şəklinə salınmaqla 1200 dərəcə Selsidə 2 saat bişirilir.Bu nümunələr cilalandıqdan sonra üzlərinə elektrodlar çəkilərək 2000 v/sm sahədə bir neçə dəqiqə saxlanılmaqla polyarizasiya edilir,bununla da alınmış keramika pyezoelektrik və piroelektrik xassəli olur.İndi Yerdə gedən təkamül zamanı pyezoelektrik və piroelektrik xassəli süxurların yaranmasının mümkünlüyünə baxaq.Bir neçə milyard ilə qaz -toz dumanlığından formalaşan Yer kürəsində dəfələrlə ərimə və kristallaşma prosesləri getmişdir.Bu proseslər temperatur və təzyiqin dəyişməsi ilə müşayiət olunduğundan kiçik ölçülü monokristalları özündə saxlayan geobloklar da pyezoelektrik və piroelektrik xassələr kəsb etmiş olurlar.

İndi isə zəlzələnin yaranmasına səbəb olan qüvvələrdən bəhs edək.Məlumdur ki,Yer kürəsi Günəş ətrafında hərəkəti zamanı özünü mutləq bərk cisim kimi aparmır.Yerin forması onun digər göy cisimləri ilə qarşılıqlı cazibə qüvvələrinin təsiri ilə dəyişir. Belə ki ,planetin müxtəlif hissələri cəzb edilən mərkəzdən müxtəlif məsafələrdə yerləşdiyindən onu deformasiya etdirən qüvvələr meydana çıxır.Nəticədə qabarma və çəkilmə yaranır.Yerdə ən çox qabarma yaradan səma cismi Ay oldugundan Yer -Ay misalında qabarma qüvvəsinin nə oldugunu və necə dəyişdiyini aydınlaşdıraq.Ay tərəfindən Yerin mərkəzindəki eyni kütlə vahidi Yerin Aya tərəf olan üzündəki kütlə vahidinə nisbətən zəif ,əks tərəfdəkinə nisbətən isə güclü cəzb olunur.Nəticədə Yer,yerlə Ayı birləşdirən düz xətt boyunca azca dartılır,yəni Yerlə Ayı birləşdirən düz xətt boyunca qabarma ,bu xəttə perpendikulyar istiqamətdə çəkilmə yaranır.Yerin günlük firlanması ilə müxtəlif məntəqələr zaman keçdikcə qabarma və çəkilmə zolağına düşür.Qabarma və çəkilmənin bir-birini əvəz etməsi isə qabarma qüvvəsinin dəyişməsini və deməli deformasiya qüvvəsinin də dəyişməsini yaradır.

Günəş və Günəş sisteminin butun cisimləri ,o cumlədən asteroidlər də Yerdə qabarma və çəkilmələr yardır.Lakin onların Yerdən olan məsafəsi Aya nisbətən böyük oldugundan onların təsiri az olur.Bizim modeldə qabarma qüvvəsinin özü ilə yanaşı onların dəyişmə sürəti də mühüm rol oynadığından biz Günəş sistemi cisimlərinin hər birinin təsirini nəzərə almalıyıq.Bir sözlə Günəş sisteminin dinamik rejimini aydınlaşdıran nəzəriyyə işləməklə Yerə təsir edəcək yekun qabarma güvvəsinin və onun dəyişmə sürətinin (dF/dt) zamandan asılılıq qrafiklərini qurmalıyıq.dF/dt -nin zamandan asılılıq qrafikini verilmiş zəlzələ ocağı uçün prognoz grafiki adlandıraq.Əgər belə bir qrafik qursaq yerdə zəlzələnin ehtimal olunan anlarını müəyyən edə bilərik.Belə bir təqribi qrafiki ingilis alimi D.Kartraydın qabarma qüvvələrinin toplananları üçün verdiyi düsturları ümumiləşdirməklə də qura bilərik.Belə bir qrafikin çıxarılması Yerdə zəlzələ anını müəyyənləşdirsə də baş verəcək zəlzələnin hansı məntəqədə və hansı güclə olacağını söyləməyə zəmanət vermir.Zəlzələnin hansı mətəqədə və hansı güclə baş verəcəyini zəlzələni müşayiət edən əlamətləri izləməklə onları ümumiləşdirb prognoz grafiki ilə tutuşdurmaqla söyləmək olar.Dediklərimizdən aydın olur ki,yer qabıgında baş verən qırılma,uçqun və çökmələr zəlzələ ilə əlaqədar olsalar da onları zəlzələ adlandırmaq olmaz.Zəlzələ elmi ədəbiyyatda yazıldığı kimi deformasiyanın müəyyən bir həddə çatmasıyla yer qabığında baş verən qırılma deyil qabarma qüvvəsinin dəyişməsiylə yanaşı duran fəal geoblokların rəqsidir.Çox zaman qırılma,çökmə və uçqunları da zəlzələyə aid edirlər.Bundan sonrakı yazılarımızda fəal geobloklar dedikdə pyezoelektrik və piroelektrik xassəli geoblokları başa düşəcəyik.

Fəal geoblokların ölçüləri çox müxtəlifdir.Hər bir fəal ərazi özündən çox böyük bərk süxurlar ilə birləşmiş olduğundan kiçik ölçülü hissələrin fəal olması hiss edilməz, və ya yalnız fəallıq dövründə yaranan elektromaqnit şüalanması intensivliyinin yüksəlməsinə səbəb olar.Seysmik titrəyiş yaradan geoblokların ölçüləri və onların birləşmiş olduğu tektonik tavaların ölçüləri müxtəlif ilduğundan zəlzələnin təsir dərəcəsi müxtəlif olacaq.

Zəlzələnin gücünün hesablanmasında fəal geoblokların çeviricilik qabiliyyəti (vahid deformasiya dəyişməsində vahid həcmdə yaranan yük miqdarı ) da nəzərə alınmalıdır.Fəal hissələrin yer səthindən 750 km dərinliyə qədər böyük bir intervalda paylanmasını nəzərə alsaq zəlzələnin prognozlaşmasının nə qədər çətin bir problem olması aydın olar.Ancaq problemin həlli üçün ipucu görünür.Söylədiyimiz modelə görə zəlzələ zamanı gözləniləcək əlamətləri araşdıraq.Yeri deformasiya etdirən səbəblər çox oldugundan onların çoxu müəyyən periodla təkrarlandığından onların yekun təsirini müəyyən etmək çətindir.Bu qüvvələrin dəyişmə periodlari müxtəlif olub bir neçə saniyədən bir neçə yüz ilə kimi böyük bir intervalı əhatə edir.Biz şərti olaraq dəyişmə periodu bir aydan çox olan səbəbləri uzun periodlu, bir aydan az olan səbəbləri isə qısa periodlu səbəblər adlandıraq.Uzun periodlu səbəblər yerin bütövlükdə deformasiyasını yaradır,bu da tektonik tavaların və onların hissələrinin bir-birinə nəzərən sürüşməsini yaradır.Bunlar qırılma,sürüşmə,çökmə və uçqunların proqnozlaşması üçün əhəmiyyətlidir.Uzun periodlu səbəblər üçün dF/dt çox kiçik olduğundan yaranan elektrik yükü miqdarı da kiçik olur və süxurların elektrik keçiriciliyi hesabına bir-birini neytrallaşdıraraq hiss olunmur.Kiçik periodlu səbəblər üçün dF/dt böyük qiymət alır və fəal geobloklarda yaranan yüklər bir-birini neytrallaşdıra bilmir.Yeni fəal goebloklar bir müddət özlərini yüklənmiş cisim kimi daha doğrusu dipol kimi aparırlar.Belə yüklənmiş geobloklar öz ətraflarında elektrostatik sahə yaradır ki bu da yer səthində,atmosferdə və hətta ionosferdə yaranan elektrik sahəsini şərtləndirir.Fəal geoblokların qarşı üzləri arasında və qonşu geobloklar arasında yaranan potensiallar fərqi hesabına süxurlardan axan elektrik cərəyanı maqnit sahəsi yaradır.Aparılan tədqiqatlar göstərir ki doğrudan da yerin maqnit sahəsinin dəyişən və sabit komponentləri vardır.Gecə-gündüz dəyişmələri, maqnit tufanları kiçik periodla baş verən digər komponentlər sahənin dəyişən hissəsinə aiddir.Aparılan tədqiqatlar göstərir ki yerin maqnit sahəsinin mənbəyi əsasən yerin daxilindədir.Dəyişən sahənin əksər hissəsini xarici mənbələr yaradır.Uzun periodlu deformasiya səbəbləri də yerin maqnit sahəsinə öz payını verir.Geoelektrik və geomaqnit sahələrinin anormal dəyişməsi geoblokların fəallaşmasından xəbər verir.Bu əlamətlər qısa xəbərverici kimi qiymətlidir.

Elektrik sahəsinin qiyməti mənbədən olan məsafənin artması ilə azaldığından yaxın məsafələrdəki fəal geoblokların yaratdığı elektrik sahəsini aşkar etmək və ölçmək asan olsa da dərin qatlardakı ocaqların yaratdiqları elektrik sahəsinin intensivliyini ölçmək asan deyil.Yaranan elektrik sahəsinin mənbəyinin dəqiq yerini bilməsək elektrik sahəsinin ölçülən qiymətinə görə baş verəcək zəlzələnin gücü haqqında dəqiq məlumat verə bilmərik.Ona görə də seysmik titrəyiş yaradan zəlzələ ocaqlarının koordinatları dəqiqləşdirilməlidir.Zəlzələ ocaqlarının koordinatlarının dəqiqləşməsi,yəni seysmik xəritələrin tərtib edilməsi zəlzələ prognozlaşdırılmasının əsas mərhələlərindəndir.Fəallaşma tədricən baş verdiyindən əsas təkandan qabaq zəlzələ ocaqları seysmik fəallıqlarını roy və forşok adlanan zəif təkanlarla özlərini biruzə verirlər.Roy və forşok heç nə ilə bir-birindən fərqlənmir.Yalnız onlardan sonra zəlzələ olduqda bu zəif təkan forşok,olmadiqda isə roy adlanır.Bizim modelə görə isə kiçik pikdən sonra böyük pikin olması göründüyündən bu əlamət də qısa xəbərverici kimi əhəmiyyətlidir.Roy,forşok zəlzələ və afterşokları qeydə almaqla seysmik xəritələrin tərtib edilməsi əlamətlərin hansı zəlzələ ocağına aid olduğunu dəqiqləşdirmək üçün yararlıdır.

Baş verəcək zəlzələnin gücü haqqında məlumat əldə etmək prognozlaşmanın əsas mərhələlərindən biridir.Zəlzələnin dağıdıcılıq gücü proqnoz qrafikindəki pikin yüksəkliyi ilə yanaşı bir sıra zəlzələ ocağına aid kəmiyyəylərdən də asılı olur.Belə ki,zəlzələ ocağını təşkil edən pyezoelektrik xasəli geoblokların ceviricilik qabiliyyəti, ölçüləri və onların mexaniki xassələri burada mühüm rol oynayır.Hətta zəlzələ ocağının məxsusi rəqs tezliyi və geoblokların bir-birinə nəzərən vəziyyəti də burada rol oynayır.Yüklənmiş bloklar arsındakı qarşılıqlı təsir müxtəlif növ deformasiyaların yaranmasına səbəb olur.Adətən geoblokların arasındakı ərazidə sıxılma ,geoblokların digər tərəfində yaranan deformasiya isə dartılma deformasiyası olur.Bu zaman yeni fay xətləri də yaranır.Zəlzələ zamanı bu yerdəyişmələr rəqsi xarakterdə olmaqla sürəkli təkrarlanır.

Təbii ki, yer səthinə yaxın zəlzələ ocaqları üçün bu deformasiya və sürüşmələr dərin qatlardakı zəlzələ ocaqlarının yaratdıqları deformasiyalardan böyük qiymət alacaqdır.Dərin qatlardakı zəlzələlər daha geniş sahəni əhatə etsə də yer qabığında baş verən zəlzələlər qədər dağıdıcı təsirə malik olmurlar.Eyni geoblokda yerləşən fəal hissələrin qarşılıqlı təsirindən yer səthinin qabarması yaransa da fay xətti yarada biləcək sürüşmələr yaranmır.Belə fəal ərazilərdə yaranan zəlzələlər qısamüddətli partlayış xarakterli olur.Bu isə geoblok daxilindəki fəal hissələr arasında yaranan elektrik boşalmasının nəticəsidir.Ölçüləri kiçik olan hissələr arasında yaranan qarşılıqlı təsir seysmik titrəyiş kimi qeydə alınır və mikrozəlzələ adlanır.

Ölçüləri kifayət qədər böyük (10–100 km ), lakin çeviricilik qabiliyyəti kiçik olan geobloklarda yaranan zəlzələlər ölümcül zəlzələlər adlanır.Fəal geobloklar körfəz,dəniz və okeanların ətrafında olduqda qabarma qüvvələrinin rəqsi dəyişməsi geoblokların rəqsini,geoblokların rəqsi su kütləsinin rəqsini qarşılıqlı gücləndirdiklərindən körfəzlərdə olan zəlzələlər daha böyük dağıdıcı gücə malik olurlar.Bu hadisəni tsunami (göy dalğası )adlandırmaq da təsadüfi deyil.

Həm zəlzələdən qabaq ,həm də zəlzələ ərəfəsində baş verən elektrik boşalmaları radio tezlikli elektromaqnit dalğaları intensivliyinin yüksəlməsinə səbəb olur.Bu fakt da qısa müddətli xəbərverici kimi əhəmiyyətlidir. Vulkanik fəallığın yüksəlməsi ilə baş verən zəlzələlər əəsasən yüksək temperaturlu magma axınlarının piroelektrik xassəli blokları fəallaşdırmaq hesabına yaranır.Yəni bu cür geoblokların fəallaşmasında temperatur dəyişməsinin rolu daha böyükdür.Zəlzələ ocağı olan ərazilərin əlavə yüklənməsi,su anbarlarının yaradılması sınaq partlayışlarının keçirilməsi onları fəallaşdıra bilər.Zəlzələnin təqribi təsnifatından sonra onların prognozlaşdırılması üçün aşağıdakı metodu teklif edirəm.

• Seysmoqraflar şəbəkəsi yaratmaqla forşok,afterşok,zəlzələ ,roy və hətta seysmik emisiyanı müntəzəm yazmaq və dəqiq seysmik xəritələr tərtib etmək.
• Günəş sisteminin dinamik rejimini aydınlaşdıran nəzəriyyə yaratmaqla Yer kürəsində, o cümlədən hər bir ocaq ətrafında qabarma qüvvələrinin zamandan asılılıq qrafiklərini qurmaq,və ya D.Kartraydın qabarma qüvvələrinin toplananlarını cəmləməklə hər bir ocağa təsir edəcək yekun qabarma qüvvəsinin zamandan asılılıq qrafiklərini qurmaq.
• Seysmoqrafların illik müntəzəm yazılarını proqnoz qrafiki ilə tutuşdurmaqla hər bir amilin təkana təsirini müəyyənləşdirmək.
• Zəlzələ ocaqlarının biri ətrafında poliqon yaratmaqla zəlzələnin bütün təkanqabağı əlamətlərini aşkara çıxarmaq.

O cümlədən; a-zəlzələ ocağı ətrafinda fay xəttinə və ümumiyyətlə yer qabığındakı sürüşmələrə nəzarət etmək. b- ekstenzometr və geodimetr vasitəsiylə vertikal və horizontal istiqamətdəki deformasiyaları nəzarətdə saxlamaq. c-qravitasiya sahəsi intensivliyinin dəyişməsini nəzarətdə saxlamaq. d-geoelektrik və geomaqnit sahələrinin zamandan asılılığını nəzarətdə saxlamaq. e-alçaq tezlikli və yüksək tezlikli elektromaqnit şüalanması intensivliyinin zamandan asılılığını nəzarətdə saxlamaq. f-süxur sularında həll olmuş duzların kation və anion nisbətlərinin koordinatdan asılılığını nəzarətdə saxlamaq. j-ətrafdakı su quyularının su debitini,suyun temperaturunu və lillənməsini nəzarətdə saxlamaq. Bu siyahını daha da artərmaq olar.lakin işin gedişində hansı əlamətlərin mühüm rol oynaması müəyyənləşəcək.Alınmış nəticələr ümumi mərkəzdə işlənməklə əlamətlərin hansı ocağa aid olması və hər bir ocağın ceviricilik qabiliyyəti, məxsusi rəqs tezliyi vs. haqqında məlumat əldə edilər.

1944-cü ildə Tonankay zəlzələsi ərəfəsində Kosiyama apardığı müşahidələr zamanı yer səthinin anormal qalxıb-enməsini müşahidə etmişdir.Görkəmli yapon zəlzələ mütəxəssisi Kiyoo Moqi öz şərhində bu dəyişmənin həqiqi olduğunu və cihazın xatası olmadığını təsdiqləmişdir.Bu faktın özü söylədiyimiz zəlzələ modelini təsdiqləyir.

Söylədiklərimizi müqəddəs Qurani Kərimdə Zilzal surəsinin təəssüratı ilə yekunlaşdırmaq istərdim; zəlzələnin Yer kürəsində olacağı anları astronomik qanunlara əsasən hesablamaq,hansı məntəqədə olacağını isə qravitasiya dəyişməsinə həssas geobloklara görə dəqiqləşdirməliyik. Bütün bu deyilənlərə əsasən güman etmək olar ki,yaxın gələcəkdə salınacaq şəhərlər zəlzələ təhlükəsindən uzaq olan yerlərdə məskunlaşacaqlar.Həm də zəlzələnin proqnozlaşması məsələsi heç olmazsa havanın poqnozlaşması səviyyəsində həll ediləcəkdir ki,bu da insan ölümlərini dəfələrlə azaldacaqdır.AMİN !

Ədəbiyyat

• Гусейнов Рамиз Али о. и др.Avtorskoe svidetelstvo N968978 Piroelektriçeskiy keramiçeskiy material.
• Okodzaki.Texnoloqiya seqneto-keramiçeskix materialov
• Hüseynov Ramiz Əli oğiu.Bir daha zəlzələnin proqnazlaşması haqqında.Elm və həyat jurnalı 1993-cü il №3-4