Şahbanu Raziyə Sultan Səfəvi: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə
Sətir 35: Sətir 35:
| anası = Fərda Sultan
| anası = Fərda Sultan
| həyat yoldaşı = [[Nadir şah]]
| həyat yoldaşı = [[Nadir şah]]
| uşaqları = Nəsrulla mirzə, Məmmədulla mirzə
| uşaqları = Səfi mirzə, Sam mirzə
| dini = [[İslam]]
| dini = [[İslam]]
| təhsili =
| təhsili =

19:25, 14 yanvar 2017 versiyası

Şahbanu Raziyə Sultan Səfəvi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri İsfahan
Vəfat tarixi 1775
Atası Şah Sultan Hüseyn
Anası Fərda Sultan
Həyat yoldaşı Nadir şah
Dini İslam
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi Ədəbiyyat
Tanınır Diplomat

Şahhiran Raziya və ya Raziya Sultan (tam adı: Raziya Sultan Şah Sultan Hüseyn qızı Səfəvi) — Səfəvilər İmperiyasının XII və XV hökmüdarı (21 mart 17361749). (1773-1776) Sultan Hüseynin Fərda sultandan olan qızı.

Həyatı

Raziya Sultan 1700 - cı ildə İsfahanda doğulmuşdur. Saray təlim - tərbiyyəsi götürmüş, xüsusi müəllimlərdən dərs almışdır. Hər zaman olduğu kimi onun da dönəmində iğtişaşlı saray intriqaları mövcud idi. Lakin uşaqlıq illəri dövlət üçün bəzi üsyanlar olsa da, yenə də "sabit dövr"ə təsadüf edirdi. Raziya Sultan hər zaman xalqının və dövlətinin qeydinə qalan bir xanım idi. Vəqflər açdırar, yoxsuları himayə edərdi. Azərbaycanın və Şərqin diplomatik qadınlarından sayılan Raziya Sultan dövlət işləri ilə də dərindən maraqlanmışdır. Atasının onu dəstəkləməsi isə bəzən ona dost, bəzən isə düşmən qazanmasına səbəb olmuşdur.

İlk siyasi evlilik

XVIII əsrin başlanğıcında regionda vəziyyət yenidən dəyişməkdə idi. Bunu həm Raziya Sultan, həm də Şah Sultan Hüseyn yaxşı dərk edirdi. Rusiyanın, Osmanlının və İranın yaxınlarda başlayacağı qanlı müharibə və mübarizə sanki tufan qabağı səssizlik kimi günbəgün gəlməkdə idi. Şah bu səbəbdən qərb hüdudlarında olacaq hər hansı bir təhlükəli vəziyyətə görə Gürcüstanla yaxın əlaqə qurmağın və qohum olmağın tərəfində idi. Bu səbəbdən o qızları arasında ən mərd, qorxmaz və ağıllı olanını, 20 yaşlı Raziyanı 1720 - ci ilin başlanğıcında Gürcü şəhzadəsi ilə evləndirdi. Raziya Sultan yaxşı bilirdi ki, atası bu evliliyi etməkdə nə məqsəd güdür. Onun işi Səfəvi dövlətinə tabe olan Gürcüstanı başqa bir dövlətə meyl etməyə qoymamaq idi. Raziya Sultan saraydan ayrılandan 2 il sonra 1722 - ci ilin 8 martında Əfqanlar xəyanətkarlıqla İsfahanı mühasirəyə alıb Şahı və ailəsini əsr aldılar. Bu xəbəri alan Raziya Sultan təcili Tifisdən ayrılıb iç İrana doğru yola düşdü. Raziya Sultanı Tiflisə bağlayacaq heç bir şey yox idi. O, heç "izdivaclı" olduğu gürcü şahzadəsi ilə də yaxınlıq qurmamışdı. İndi onu bir şey maraqlandırırdı ; əsr qalmış və ona möhtac olan ailəsini qurtarmaq. Əvvəli at arabası ilə başlayan yolçuluq Gəncədə araba təkərinin qırılması ilə təxirə düşdü. İki gün Gəncədə qalıb azuqə və ehtiyat yığan Sultan burada Gəncə hakiminin insanlarla pis rəftar edib, zülm etdiyini gördü. Hakimin qabağını kəsib ona töhmət verən sultanı xanın adamları zərərsizləşdirilmək istədilər. Bu zaman Raziya Sultan kimliyini və xənədan möhrünü göstərib onları geri oturmuşdu. Əhali Raziya Sultana pənah verib dərdlərini danışdılar. Xan vəzifəsindən azad edildi. Xalqım seçdiyi bi nəfər yeni hakim təyin olundu. Bundan sonra Raziya Sultan çapar atla yola düşdü. Lakin Astara bölgəsində təhlükəni nəzərə alan Sultan yenidən arabayla yoluna davam etdi.

Uğurlu qaçış

Əfqanlar şəhəri mühasirəyə alıb Şah Sultan Hüseyni devirdiklərini ətraf yerlərə yaymağa başladılar. Başda bu xəbərə heç kəs inanmadı. Lakin bu xalqda şübhə toxumları səpdi. Raziya Sultan martın sonu özünü Mazandarana yetirdi. Mahmud Hotakinin sərkərdəsi Əmənulla xanın adamları hələ Raziya Sultan Gəncədə olanda Gürcüdtana onu axtarmağa getmiş, getdiyini öyrənmiş təzədən izə düşmüşdülər. Sultanın arabasının qabağını Mazandaranda tapıb qarşısını kəsməyə müvəffəq oldular. Lakin buranın hakimi Fətəli xan onları pusquya salıb Raziya Sultanı xilas edə bildi. Raziya Sultan Fətəli xanla yalnız aprel ayının ilk günü İsfahana vardılar. Raziya ata bir sevimli qardaşı olan II Təhmasibi zor yolla Fətəli xan Qacarla birgə əsrlikdən Astrabada qaçırdı. Fətəli xan qacar isə şəhər mühasirəsini qıra bilməyəcəyini anlayıb məcburən geri döndü. II Təhmasib Mazandaranda (Qəzvin)də özünü "şah", Raziya Sultanı "naibə", Fətəli xanı isə "sərdar" təyin etdi. II Təhmasib əfqanlara qarşı yeni meydana çıxmış Nadir xanı da öz tərəfinə çəkib mübarizəyə başladı. Nadir xanın da köməyi ilə Əfqanlar qovuldu. Digər Səfəvi xənədan üzvləri xilas oldu. Və Nadir xanla Raziya Sultan bu əlamətdar zamanda yaxınlaşdılar. Bu isə Fətəli xanla Nadirin arasındakı "pərdəyi" götürdü. Nadir xan hiylə ilə "rəqib"i Fətəlini şahın da istəyi ilə aradan qaldırdı.

İran Şahbanusu

Əfqanlar qovulduqdan sonra dövlət üçün 2 təhlükə qalırdı ; Rus və Osmanlı qüvvələri. Həm Nadir xan, həm Şah II Təhmasib, həm də Raziya Sultan tədbirlər tökürdülər. Nadir xanın dəstəsinin zəfər sədaları saraya gəlirdi. Şah II Təhmasib ən sadiq adamı Nadir xandan çəkinməyə başlamışdı. Bu səbəbdən 1725 - ci ildə Raziya Sultanla Nadir xanın izdivacını etməyə məcbur oldu. Lakin 1725 8 fevralda Səfəvi xənədan üzvlərinin qonaqlıqda əfqanlar tərəfindən öldürülməsi izdivacı az uzatdı. 1732 - də baş tutacaq izdivac II Təhmasibin devrilməsi il yenə təxirə düşdü. Nəhayət, 1736 - cı ildə Raziya Sultan əvvələr inandığı və güvəndiyi indi isə tam əksi olan Nadir ilə ailə qurdu.Əslində Raziya onun Səfəvilərə qarşı duruşunu anlamış, məqsədini bilmiş, yarı siyasi, yarı istəkli bu evliliyə razı olmuşdu. Bu izdivacdan bir il sonra Nəsrullah adlı bir oğul, daha sonra yenə Məmmədulla adlı 1 oğul övladı daha dünaya gəldi. Hələ 1736 - cı il III Abbasın devrilməsinə az qala Raziya ilə Nadir arasında anlaşmazlıqlar başlamışdı. Nadir xan Şah III Abbası devirib atasının yanına Səbzivara göndərdi. Raziya Sultan nə qədər cəhd etsə də yenə bu sərt və israrlı sərdarı yolundan döndərə bilmədi. Nadir xan özünü "Nadir şah" adı ilə taxta çıxdı. Və bunla da Raziya Sultanla Nadir xanın münasibətləri daha da kəskinləşdi. Səfəvi tərəfindən olan tayfalar isə Raziya Sultanı "Şahbanui-Şahiranni-İran" adlandıraraq Nadirə bir növ xəbərdarlıq etdilər. Nadir onlardan çəkinib "köhnə" şaha toxunmayacağına and içdi. Raziya Sultan isə möhtərəm xanım olaraq dövlət işlərinə birbaşa müdaxilə etmək hüququnu aldı. Hərəmdə də vəziyyət ürək açan deyil taxt uğrunda orda da intriqalar davam edirdi.

Qanlı dövr

1740 - cı ildə Nadir şah uzaq şərqə doğru səfərə çıxdı. Paytaxtı idarə etməyi oğlu Şahzadə Rzaqulu mirzəyə, Azərbaycanı isə qardaşı İbrahim xana tapşırmışdı. Lakin Şahbanu olaraq güc yenə də Raziya Sultanda idi. Nəsrullah mirzə ilə Məmmədula mirzə isə adi qoşun başcısı olaraq qalırdılar. Əfşarların bu iki şahzadəyi sevəməsinin səbəbi analarının Raziya Sultan olması idi. Raziya Sultan nə İbrahim mirzə, nə də ki Rzaqulu Mirzənin anası ilə yola getmirdi. Amma Raziya Sultan uşaqlığından Rzaqulu mirzəni övladlarından ayırmayaraq ona da analıq etmişdi. 1740 - cı ildə Nadir olmamasından istifadə edən anti- Səfəvi qüvvələri işə başladılar. Başda da Raziya Sultanın rəqiblərindən olan Rza mirzənin anasının yaxın adamı Məhəmməd Hüseyn xan dururdu. Xan guya səfərdə Nadir şah ölüb bəhanəsi ilə onsuzda onlarla ədavətli olan Rzaqulu mirzəni dolurub Şah II Təhmasibi və 2 oğlunu öldürməyi məsləhət gördü. Anasının və xanın dolduruşuna gələn xan Raziya sultandan çəkinirdi. Həm Nadir şahın da ölümü məchul idi. Lakin Rzaqulunun anası guya Raziya Sultanın onu öldürəcəyi yalanı ilə onu xeyli doldurdu və 1740- cı ildə da qanlı gün baş verdi. Əslində Rza Mirzə atası Nadir şahın da öz xatirəsində bunu gələcəkdə edəcəyini oxumuş və bundan qüvvət almışdı. Nadirin əlyazmısın da belə bu qəti bir gün gerçəkləçəcəyinin yazılması Raziya Sultan çox dərin böhran saldı. Çünki Şah ona söz vermişdi. İntiqam üçün ilk olaraq 1742 də Nadirin qardaşı İbrahim mirzəni Şirvan qiyamında öldürtdü, özü istəməsə də, Rzaqulu mirzən Nadirin əli ilə kor edildi. Nadirlə münasibətləri kəskinləşən Raziya 1747 əvvəli onu sui - qəsdlə çadırda öldürtdü, bir gözü kor olan Rzaqulu mirzə Raziya sultandan əfv dildədi. Sultan onu bağışladı lakin qoruya bilmədi o, Tehranda əmizadələri tərəfindən öldürüldü. Məhəmməd xan da xüsusi planla arada götürlüdü. Bundan başqa digər əfşarlıları da eyni ilə aradan çıxardıldı. Və beləcə Əfşar cəbhəsini zəiflədildi.

Sonrakı dövr

Raziya Sultan bilirdiki oğlanlarını Əfşar taxta çıxara bilməyəcək çünki onlar yarı Səfəvi idi. Bu səbəbdən ilk öncə hakimiyyəti özü ələ aldı. Və öz qohum şahzadələri yanına çağırtdı. Bunlardan birinci şah II Süleyman idi. Lakin Nadirin əmizadələri intiqam üçün onun taxdan saldılar. Raziya Sultan zəndlərlə müttəfiq olub qohumu Şah III İsmayılı taxta çıxartdı. Dövlət isə Kərim xan Zəndlə özü idarə etdi. Osmanlı ilə münasibətlərdə hələ Nadirə zamanında məsləhətlər verən Raziya Sultan fədakarlıq edərək şəxsi xəzinəsindən orduya yatıtım belə etmişdi. Nadirin zamanında belə döyüşlərdə olan Raziya Sultan sonrakı dövrlərdə də bunu davam etdirdi.

Ölümü

1750 - ci ildən vəziyyət az sabitləşsə də, qacarlar meydana çıxdı. Və Raziya Sultan qalan ömrü də mübarizələrlə ötürdü. 1773 - də III İsmayıl şah vəfat etdi. Səfəvipərəstlər Raziya Sultanı yenidən "Şahhiran" qəbul etdilər. Lakin o 1776 - cı ildə Kərbəla səfərində vəfat etdi. İranı bundan sonrasını Səfəvilər, 1796 - dan sonra qanuni olaraq qacarlar idarə etdi.

  • Ali - Səfəviyyə III cild Tehran |pge.386 Chp, 108

(*Şahhiran - qadın hökmüdar)

Xarici keçidlər