Yarpaq

Yarpaq

Yarpaq — bitkilərin həyatında fotosintez, tənəffüs və transpirasiya (buxarlanma) üçün əsas orqan.

Yarpağın rəngi, adətən, yaşıl olur. Başqa funksiyanı yerinə yetirməsi ilə əlaqədar yarpağın forması dəyişilə bilər. Yarpaqda üzvi maddələr əmələ gəlir ki, bunların hesabına bitki öz orqanlarını qurur və bir qismini də ehtiyat qida halında müəyyən orqanlarda toplanır. Yarpaq eyni zamanda normal şəkildə və ya metamorfoz edərək çoxalmada iştirak edir. Yarpaqların əlavə köklər əmələ gətirmə xüsusiyyətindən istifadə edərək bitkiləri vegetativ surətdə çoxaldırlar.

Saplağı olan yarpaqlara "saplaqlı", saplaqsız yarpaqlara "oturaq yarpaqlar", saplağın və yarpağın alt qaidəsinin genələrək gövdəni novça kimi tutduğu yarpaqlara isə "qın yarpaqlar" deyilir.

Yarpağın əsas və gözə çarpan hissəsi onun köhnəlmiş hissəsidir, buna "yarpaq ayası" deyilir.

Bitkilərin bir çoxunda yarpağın dibində çıxıntı olur ki, o "yarpaqaltlığı" adlanır.

Əsas etibarilə yarpaqlar iki qrupa ayrılır:

• Bəsit yarpaqlar
• Mürəkkəb yarpaqlar

Bəsit yarpaqlar

Bəsit yarpaqlar elə yarpaqlara deyilir ki, onların bir saplağı üzərində yalnız bircə ayası olsun və yarpaq tökülən zaman aya ilə saplaq birgə tökülsün. Bəsit yarpaqlar ayalarının formasına görə aşağıdakı şəkildə qruplaşdırıla bilər:

• xətvari – taxıllarda;
• neşdərşəkilli – söyüdlərdə;
• iynəşəkilli – şamlarda;
• elipsşəkilli – fikuslarda;
• yumurtaşəkilli – almalarda;
• dairəvi – qızılağacda;
• üçbucaqşəkilli – çinarda;
• rombşəkilli – pəncərdə, cincilimdə;
• qılıncşəkilli – süsəndə;
• kürəkşəkilli – rəlpətöyündə;
• pazşəkilli və s. – novruzçiçəyində.

Bəsit yarpaqlar ayalarının diblərinə görə:

• ürəkşəkilli
• böyrəkşəkilli
• oxşəkilli
• qalxanşəkilli ola bilər

Ayalarının uclarına görə yarpaq

• küt uclu,
• şiş uclu,
• şişlənmiş iti uclu ola bilər.

Yarpaq ayalarının kənarlarının dişləşməsinə görə:

• tam kənarlı
• mişar dişli
• tikanlı
• yarımdairəvi
• gəmirilmiş
• kəsilmiş şəkildə olur.

Dişlər düz olarsa, kənarı dişli; dişlərinin ucları çəpinə olarsa, kənarı mişarlı; dişlər küt olarsa, kənarı yarımdairəvi; dişlər tikanla qurtararsa kənarı tikanlı; kənarlar dərin olmaya nizamsız kəsilmişsə, gəmirilmiş yarpaqlar deyilir.

Kənarı dişli, mişarlı, yarımdairəvi yarpaqların iri dişləri üzərində eninə qayda ilə ikinci dərəcəli xırda dişlər əmələ gələrsə, onlara kənarı ikinci dərəcəli dişli, kənarı ikinci dərəcəli mişarlı, kənarı ikinci dərəcəli yarımdairəvi yarpaqlar deyilir.

Mürəkkəb yarpaqlar

Yarpaq ayası bir neçə yarpaqcıqdan ibarət olub, tökülən zaman əvvəlcə yarpaqcıqları, sonra da saplağı tökülən yarpağa mürəkkəb yarpaq deyilir.

Mürəkkəb yarpaqlar əsas etibarilə üç tipdə olur:

• barmaqşəkilli,
• lələkvari
• üçər mürəkkəb yarpaqlar.

Barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaq barmaqşəkilli bölünmüş yarpaq parçalarının müstəqil yarpaqcıq şəklini alması nəticəsində əmələ gəlmişdir, məsələn, at şabalıdının yarpaqları. Barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaqda yarpaqcıqlar üçdən artıq olub, saplağın təpəsində şüavari oturur. Lələkşəkilli mürəkkəb yarpaq, lələkşəkilli bölünmüş yarpaq arçalarının müstəqil yarpaqcıq alması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bunlar ikinci, üçüncü və i.a. dərəcədə mürəkkəbləşə bilər.

Lələkvari yarpaqlar da iki yerə bölünür:

• Tək lələkvari - qoz,qızılgül,ağ akasiya
• Cüt lələkvari - noxud,lərgə,sarı akasiya

Tək lələkvari mürəkkəb yarpaqların ucunda tək yarpaq olur.

Cüt lələkvari yarpaqların ucunda cüt yarpaq olur.

Yarpaqların rəngi

İlıq iqlimlərdə, payız fəslində yarpaqların rəngi dəyişməyə başlayır. Bütün bitkilərin tərkibində bitkiyə rəng verən müxtəlif piqmentlər olur. Yaşıl rəngi verən piqment xlorofil; sarı, qəhvəyi, qırmızı, narıncı rəngin piqmentləri isə karoten və antosiyanindir. Bütün yarpaqlarda bu üç piqmentin olmasına baxmayaraq yarpaqların əksəriyyətinin yaşıl olmasının səbəbi yaşıl rəngi verən xlorofilin gücünün digər piqmentlərə nisbətən daha çox olmasındadır.Payızda bitkilər yarpaqlarını tökməzdən əvvəl yarpaqlarındakı faydalı vəsaitləri geri alırlar. Bu əməliyyat əsnasında da xlorofil pozulmağa başlayır. Bu mərhələdə xlorofil güclü olduğu üçün rəngləri ortaya çıxa bilməyən sarı və narıncı piqmentlərin təsiri ortaya çıxmağa başlayır. Yarpaqların ömürləri bitdikdə antosiyanin piqmenti çoxalır və nəticədə yarpaqlar yaşıldan qırmızıya, bənövşəyiyə və ən sonunda qəhvəyi rəngə çevrilir. İstiliyin azalması ilə yanaşı bitki həddindən artıq parlaqlığa məruz qalır və antosiyanin səviyyəsi artmağa başlayır. Buna görə də payız aylarında ağaclarda yaşıl, sarı, qırmızı tonlarda yarpaqlar birlikdə görülür. Bu rəng dəyişməsinin ardından ağaclardakı yarpaqların hamısı qısa zamanda tökülür və ağac yaza qədər bir növ ölmüş olur. O, ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır; yeri ölümündən sonra dirildir. Siz də (qəbirlərinizdən) belə (dirildilib) çıxardılacaqsınız. (Rum Surəsi, 19)

Həmçinin bax

• Çiçək
• Meyvə
• Toxum
• Gövdə