Saturn (planet)

Saturn
Peyklər	60 Titan (peyk), Hiperion, Feba
Əsas xüsusiyyətlər
Böyük yarımox	km. AU
Perigeliy	km. AU
Afeliy	km. AU
Orbital ekssentrsitet
Fiziki xüsusiyyətlər
Ekvator	×1012 km³
Təzyiq
Həcm	×1012 km³
Kütlə	×1024 kq.
Sıxlıqı	q/sm³
Oxun bucağı	o
Tam dövr	gün
Qravitasiya	m/s2
Sürəti	km/saniye
Parlaqliq (albedo)
Temperatur
Max	K (oC)
Orta	K (oC)
Min	K (-oC)
Tərkibi
Hidrogen	%
Helium	%
Oksigen	%
Karbon	%
Dəmir	%
Kükürd	%
Neon	%
Azot	%
Kremnium	%
Maqnium	%

Saturn və ya Zühəl — Günəş sistemində 6-cı, böyüklüyünə görə Yupiterdən sonra ikinci böyük planet.

Etimologiyası

Adını Roma əkinçilik tanrısı Saturnusdan alıb. Ərəbcə mənşəli Saturn adı Türkcədə getdikcə daha az istifadə edilməkdədir. Sekendiz olaraq da bilinir.

Saturn ən parlaq planetdir. O özü parlamır sadəcə halqası parlayır.

Saturn planeti haqqında

Çılpaq gözlə görülə bilən Günəşdən ən uzaqdakı planet, Saturnun varlığı minlərlə ildir bilinir. Və civə, Venera, Mars, Yupiter və Ay kimi alətlərin köməyi ilə görülə bilən bütün göy cisimciklerine çox bənzər şəkildə, bir çox mədəniyyətə aid mifologiya və astrolojik sistemlərdə əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Saturn, Günəş sistemindəki dörd qaz nəhəngindən biri və Jovya planetləri olaraq da bilinir və Günəşdən sonra altıncı planetdir. Məşhur olan halqa sistemi, eyni zamanda ən yaxşı müşahidə  olunan, doqquz dəvamlı ana halqadan və üç kesintili oxdan meydana gəlir.

Saturnun tərkibi:

Bir qaz nəhəngi olan Saturn ağırlıqlı olaraq hidrogen və helium qazından ibarətdir. Orta sıxlıq 0.687 g / cm3 olan Saturn, Günəş Sistemində sudan daha az sıx olan tək planetdir; Bunun mənası qəti bir səthə sahib olmadığı, ancaq sağlam bir nüvəyə sahib olduğuna inanılır. Bunun səbəbi, Saturnun istiliyi, təzyiqi və sıxlığının hamısı mərkəzə doğru sabit bir şəkildə yüksəlməsidir ..

Standart planet modelleri, Saturnun daxili səthinin, Jüpiter'inkine bənzədiyini, bunun nəticəsində, uçucu miqdarda müxtəlif uçucularla hidrogen və helium ilə əhatə olunmuş kiçik qayalıq bir göbəyə sahib olduğunu irəli sürür. Bu nüvə, Dünyaya kompozisiya baxımından oxşar ancaq həddindən artıq təzyiqin bir nəticəsi olaraq metalik hidrogenin varlığı səbəbiylə daha sıxdır.

Saturnun nüvəsində 11.700 ° C-yə çatan isti bir iç hissəsi var və Günəşdən aldığı bölgəyə görə 2,5 qat daha çox enerji yayır. Bunun səbəbi qismən yavaş qravitasiya sıxışdırmağı Kelvin-Helmholtz mexanizmi olması, eyni zamanda Saturnun daxili hissəsindəki dərinlikdən daha aşağı sıxlıqlı hidrogenə yüksələn helium damlacıklarına istinad edə bilər. Bu damlacıqlar qalxanda, proses sürtünmə ilə istiliyi sərbəst buraxmaqda və Saturnun xarici layları heliumdan ayrılmaqdadır. Bu enən damlacıqlar nüvəsi əhatə edən bir helium qabığına yığılmış ola bilər.

Saturnun halqası

Maraqlıdır ki, XVII əsrdə X. Hüygens Saturn planetinin halqasının olduğunu söylədikdən sonra onun 1671-ci ilin iyulunda, 1685-ci ilin martında və 1700-cü ilin dekabrnda Yerdəki müşahidəçiyə nəzərən düz xətt kimi görünməsini əvvəlcədən yazmışdır. X. Hüygens söylədiyi axırıncı tarixdən beş il əvvəl vəfat etdiyindən o, üçüncü dəfə Saturnun halqasının ekliptika üzərinə düşməsini görə bilmədi. Çox maraqlıdır ki, təkcə X. Hüygensə rişxənd edənlər yox, hətta savadsız şəxslər də ona inanmağa başladılar.Bu hadisədən yalnız on il sonra – 1675-ci ildə Paris rəsədxanasının direktoru Con Domeniko Kassini inamla təsdiq etdi ki, Saturn planetinin halqası bütöv deyil, o, iki hissədən ibarətdir. Bu iki halqa arasındakı boşluğu Kassini yarığı adlandırdılar. Doğrusu,   XVII əsrin sonunda C.D.Kassini dahiliklə söyləmişdir ki, Saturnun halqası bütöv deyil, o, Yerdən seçilə bilməyən kiçik peyklər qurşağından ibarətdir. 1907-ci ilin sentyabr gecələrinin birində fransız həvəskar astronomu Jorj Furye Saturnun C halqasından da çox planetə yaxın olan başqa bir halqanın olmasını müşahidə etdi. Amma o, özü də buna inana bilmirdi. Bu hadisədən düz bir il sonra Isveçrəli M. E. Şaer Cenevrədən Saturn planetinin daha bir D halqasının olmasını söylədi. 1911-ci ildə Fransanın Lill şəhərində astronom  R. Fonkxyer kəşf olunmuş D halqasını müşahidə etdiyini xəbər verdi. Maraqlısı odur ki, D halqasını 40 il, yəni 1951-ci ilə qədər yenidən gördüyünü söyləyən astronom tapılmadı. Yalnız 1952-ci ildə təcrübəli ingilis planetoloqu D halqasının olduğunu yenidən təsdiq etdi. Bu halqa çox zəif idi və onun parlaqlığı C halqasının parlaqlığından 2,5 dəfə az idi. Beləliklə,  XX əsrin tədqiqatçıları D halqasının vaxtaşırı göründüyünü təsdiq etdi.

Saturnun halqasının planetə yaxın hissəsi 1,28 , ən uzaq hissəsi isə 2,27 Saturn radiusu  qədər məsafədədir. Demək, planetin halqasını  təşkil edən hissəciklər Roş sərhəddi daxilindədir. Bu səbəbə görə Saturnun halqasını təşkil edən zərrəciklər birləşə bilməyib, ayrı-ayrı cisimlər kimi planetin ətrafında Kepler qanunu üzrə hərəkət edir. Saturn planeti halqasının yaranması haqqında bir neçə fərziyyə var. Birinci fərziyyəyə görə, planetin yaxın peyklərinin birinin parçalanması ilə Saturnun ətrafında cisimlər toplusu yaranmışdır. İkinci fərziyyəyə görə, planetin halqası hələ peyk kimi formalaşmayıb və Saturn yaranandan sonra ilkin planet maddəsinin lazım olmayan artıq hissəsidir.İndi elə bir vaxt gəlib çatmışdır ki, nəhəng planetlərin kosmik aparatlarla tədqiqi  zəruri sayılır. 1973-cü  ildə Yerdən təkan götürən “Pioner-11” planetlərarası kosmik stansiya 6.5 ildən sonar Saturn planetinin yaxın ətrafına çatdı.  Bu zaman alim və mühəndisləri Saturnun ətrafındakı beşinci E halqasının kəşfi  sarsıtdı. “Pioner- Saturnun halqa müstəvisi ilə 16,5⁰ bucaq təşkil edən trayektoriya üzrə hərəkət edərək planetə yaxın halqası ilə Saturn arasından keçməli idi. Belə olan halda, stansiya planetin ətrafında uçuş zamanı , o, ölçüləri 1 sm. olan 10 minə yaxın zərrəciklərlə toqquşmalı olacaqdı. Bundan əlavə, yenicə kəşf olunan E halqası  da müəyyən sıxlıqlı zərrəciklərdən təşkil olunmuşdur.1979-cu ilin 1 sentyabr tarixində “Pioner- Saturn planetinin bulud örtüyündən  20900 km aralı , E halqasının daxilindən keçmişdir.  Bu zaman kosmik stansiyada  qoyulmuş meteor sayğacı 5 toqquşma qeyd etdi : onlardan ikisi stansiya halqa müstəvisini keçməmişdən əvvəl, biri 1,6 Saturn radius məsafəsində (96000km .), ikisi isə aparat planetin arxasına keçdikdə baş vermişdir. Yerdə bu toqquşmalar “sevinc parıltısı” kimi qəbul olundu . Çünki, bu parıltılar E halqasının olmasını təsdiq edirdi . Alimlər parıltıların sayına görə belə nəticəyə gəldilər ki , E  halqasında “tozcuqların” sıxlığı çox azdır və ona görə də müşahidə etmək çətindir. Bir elmi nəticəni də qeyd etmək maraqlıdır : “Pioner- planetlərarası kosmik aparatın Yerə verdiyi materialların bir qisminin təhlili fransız alimlərinin öhdəsinə düşmüşdür. Bu materiallar əsasında onlar müəyyənləşdirdilər ki, Saturn planetinin B bə C halqası arasında eni 4200 km-ə yaxın olan boşluq var. Kosmik aparat Günəş şüalarının bu boşluqdan Saturn buludlarını işıqlandırması şəklini də Yerə vermişdir. Bu boşluğun adını fransız alimlərinin şərəfinə “Fransız yarığı” adlandırdılar. Saturnun halqalarını təşkil edən hissəciklərin əsas fiziki xarakteristikalarından biri onların temperaturudur. Bu hissəciklər həm Günəşdən, həm də planetdən enerji alır və spektrin infraqırmızı oblastında şüalanma formasında ətrafa səpirlər. Bu proseslərin təsirindən halqanın hissəcikləri müəyyən dərəcədə stabil temperaturaya malik olur.

“Pioner-11”in uçuşu zamanı  Saturnun halqasının aşağıdakı  halqalardan ibarət olmasını göstərdi: 

                                D, C, B, A, F, G, E

Axırıncı  F  və G halqaları  A halqasından  kənarda, uyğun olaraq 5000 və   məsafədə yerləşirlər.

Saturnun ətrafındakı yeni halqa 1 milyard Yer kürəsi həcmindədir. ABŞ-ın Kaliforniya ştatındakı Pasadena şəhərindən 2003-cü ildə kosmosa buraxılan və Yer kürəsindən 106,2 milyon kilometr uzaqlıqda orbitə yerləşdirilən "Spitzer teleskopu Saturn planeti ətrafındakı yeni, nəhəng halqanın görüntüsünü 2009-cu ildə yerə ötürüb. Bu barədə NASA xəbər yayıb. Bu halqa buz və toz parçalarından ibarətdir. Saturndan 5,96 milyon kilometr məsafədə yerləşən halqada temperatur mənfi 316 dərəcədir və parlaq işıq saçır. NASA bu nəhəng halqanın içərisinin 1 milyard Yer kürəsi həcmində olduğunu bildirir. Açıq sarı rəngli,zolaqlıdır. Neptun və Urandan xeyli böyükdür. Ən çox peyki olan planetdir.

Saturnun peykləri

Titan- Saturnun ən böyük peyki və Günəş sistemində Ganimeddən sonra ikinci ən böyük peyk. Titan 25 mart 1655-ci ildə hollandiyalı astronom Kristian_Huygens tərəfindən kəşf olunmuşdur. Titanın sahəsi təxminən 83 milyon kv km, diametri isə 5152 km`dir. Titanın səthində orta temperatur təqribən -180 °C dir. Günəş sistemindəki peyklərin içində ən qalın atmosfer Titanın atmosferidir. Titanın atmosferi 98,4% azot, 1,4% metan, 0,2% hidrogendən ibarətdir. Titanda ən maraqlı faktorlardan biri əslində onun atmosferidir. Onun atmosferi Yerdəki göstəricidən çox yüksəkdə olmaqla, fərqlidir. Bu həmçinin Titanın zəif cazibəyə malik olmasını bildirir. Atmosferin hündürdə olması və sıx təbəqə olmasına görə alimlər 1980-ci ilədək hesab edirdilər ki, Titan peyki Günəş sistemində ən böyük peykdir. Alimlərin fikrincə Titanın atmosferi Yerdə ilk həyat ünsürlərinin yaranma dövrünə uyğun gəlir. Titanın böyük sahələri qum təpəcikləri ilə örtülüb və Afrikadakı Namibiya səhrasındankı qum təpəciklərini xatırladır. Peykdə metan maye halında olduğundan, o, həmçinin buxarlanır və metan buludları formalaşdırmaqla yenidən peykin səthinə yağış şəklində qayıdır. Titan Saturnun ətrafında bir dövrünü 15,9 günə tamamlayır.

Saturnun 6-cı ən böyük peyki Enceladusdur.