Mağara: Redaktələr arasındakı fərq
kRedaktənin izahı yoxdur |
kRedaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1: | Sətir 1: | ||
'''Mağara''' ya '''Köhül''' — təbii və suni olmaqla, həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri, yaşayış evləri. |
'''Mağara''' ya '''Köhül''' — təbii və suni olmaqla, həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri, yaşayış evləri. |
||
== Geomorfoloji termin == |
|||
'''Mağara''' - yer qabığının üst qatında boşluq, yer sət-hinə bir, yaxud bir neçə çıxışlarla açılır. Əsasən [[su]]<nowiki/>da asan həll olan süxurların ([[əhəng daşı]], [[dolomit]], [[gips]] və b.) yuyulması və həll olması, həmçinin [[suffoziya]], [[Abraziya|abraziya]] və başqa proseslər nəticəsində əmələ gəlir. Ən böyük mağaralar - karst mağaralarıdır; mürəkkəb sistemli keçidlər və zallardan ibarət olur, ümumi uzunluğu bəzən bir neçə 10 km-ə çatır (məs: [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də Flint-[[Mamont Mağarası Milli Parkı|Mamont mağara]]<nowiki/>lar sisteminin uzunluğu , RF-də Optimistik mağarasının uzunluğu ). Mağaraları [[speleologiya]] öyrənir. |
|||
== Ümumi məlumat == |
== Ümumi məlumat == |
05:46, 16 oktyabr 2017 tarixindəki versiya
Mağara ya Köhül — təbii və suni olmaqla, həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri, yaşayış evləri.
Geomorfoloji termin
Mağara - yer qabığının üst qatında boşluq, yer sət-hinə bir, yaxud bir neçə çıxışlarla açılır. Əsasən suda asan həll olan süxurların (əhəng daşı, dolomit, gips və b.) yuyulması və həll olması, həmçinin suffoziya, abraziya və başqa proseslər nəticəsində əmələ gəlir. Ən böyük mağaralar - karst mağaralarıdır; mürəkkəb sistemli keçidlər və zallardan ibarət olur, ümumi uzunluğu bəzən bir neçə 10 km-ə çatır (məs: ABŞ-də Flint-Mamont mağaralar sisteminin uzunluğu , RF-də Optimistik mağarasının uzunluğu ). Mağaraları speleologiya öyrənir.
Ümumi məlumat
Azərbaycaının ən qədim məskən tipləri təbii və suni mağaralar kimi formalaşmışdır. Belə mağaralar həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri-evləri olmuşdur. Məhsuldar quvvələrin inkişafı və bununla həmahəng olaraq inşaat texnikasının təkmilləşdirilməsi nəticəsində suni mağaralar qazma tipli evlərlə əvəz olunmuşdur. Daş hörgünün meydana gəlməsi isə qazma və yarımqazma evlərin yaranmasında mutərəqqi rol oynamışdır.
Karst mağaraları
Bü cür mağaralar daha çoxdur. Karst mağaraları daha uzun və dərin olur. Bü cür mağaralar süxurların su ilə yuyulmasından əmələ gəlir. Ona görə də karst mağaralarına yalnız orada rast gəlmək olur ki, həmin yerlərdə əhəngdaşı, mərmər, dolomit, təbaşir, eləcə də gips və xörək duzu kimi əridilə bilinən süxurlar olsun.
Əhəngdaşı və deməli mərmər saf distillə olunmuş su ilə çox pis həll olunur. Suda həll olunmuş karbon qazı olduqda (təbii şəkildə suyun tərkibində həll olunmuş karbon qazı mövcud olur) isə, suyun həlledicilik qabiliyyəti bir neçə dəfə artsa da, əhəngdaşı istənilən halda ya zəif həll olur, ya da gips və ya düzla müqayisədə zəif həll olunur. Lakin, əhəngdaşınını yuyulması ilə yaranan mağaraların gips və duzun yuyulması ilə yaranan mağaralardan daha böyük olmasının səbəbi budur ki, gips və duzun yuyulması zamanı mağaralarların yaranması kimi, dağılması da sürətlə gedir.
Yer kürəsinin ən dərin mağaraları[1]
Dərinliyi 1000 m-dən çox olan ilk mağara fransız Qufr Berje tərəfindən müəyyən edilmişdir və 1953-cü ildən 1963-cü ilə qədər bu mağaranın ən dərin mağara olduğu hesab edilirdi.
Mağara | Dərinliyi, m | Uzunluğu, m | Yerləşməsi | |
---|---|---|---|---|
1 | Krubera-Voronya | -2191[2] | 16 058 | Abxaziya, Gürcüstan |
2 | Sarma | -1760[3] | 13 000 | Abxaziya, Gürcüstan |
3 | Qarlı | -1753[4] | 24 080 | Abxaziya, Gürcüstan |
4 | Lamprextsofen | -1632 | 50 000 | Avstriya |
5 | Mirolda | -1626 | 13 000 | Fransa |
6 | Jan-Bernar | -1602 | 20 536 | Fransa |
7 | Torka del Syerra | -1589 | 7060 | İspaniya |
8 | Pantyuxin | -1508 | 5530 | Abxaziya, Gürcüstan |
9 | Sima de la Korniza | -1507 | 6445 | İspaniya |
10 | Çeki-2 | -1502 | 5291 | Sloveniya |
Azərbaycan mağaraları haqqında
Azərbaycan Respublikası ərazisində bir çox təbii mağara aşkar edilmişdir ki, onlar Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi və yüksək dağlıq sahələrində, Talış dağlarında və Naxçıvan MR-də yerləşirlər. Ölçülərinə görə mağaralar o qədər böyük olmasalar da, mənşələrinə görə çox fərqlənərək karst, abrazion, erozion, denudasion və s. formalarla təmsil edilirlər. Mağaraların bir hissəsi ibtidai insanlara sığınacaq yeri kimi xidmət göstərmiş və yəqin ki, yerli əhalinin genetik yaddaşında saxlanaraq müqəddəs “pir” statusu olan sitayiş yerlərinə çevrilmişdir. Onlardan ümumdünya əhəmiyyəti qazanmış ən məşhurları Qarabağın Azıx və Naxçıvan diyarının Əshabi-Kəf mağara abidələridir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- PRO Speleo Speleologiya və spelestologiya
- Ural Mağaraları (Rusiya)
- Kuqitanq mağarası(Türkmənistan)