Alkanlar

Ən sadə alkan olan metan

Alkanlar ( Doymuş karbohidrogenlər və ya Parafinlər) yalnız karbon (C) və Hidrogen (H) elementlərindən təşkil olunmuş və C_nH_2n+2 formuluna cavab verən doymuş karbohidrogenlərdir. Məsələn bir karbonu olan metanın formulu CH₄, iki karbonu olan etanın formulu C₂H₆ kimi yazılır.

Alkanlardan bir hidrogen çıxarılması ilə əldə edilən grupa alkil grupu (radikal qrup) deyilir ve 'R' ilə göstərilir. Məsələn metandan bir hidrogen çıxarılırsa metil (CH₃), etandan bir hidrogen çıxarılırsa etil (C₂H₅) əldə edilir. Bu moleykullar daha bir rabitə daha yaradaraq karbohidrogen zəncirinə bağlanır.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi alkanların ümumi formulu C_nH_2n+2 kimi yazılır. Alkanların şaxələnməsi üçün, formuldakı n ədıdi 3-dən böyük (n>3), halqalı (tsiklo) halında ola bilməsi üçünsə 2-dən böyük olmalıdır (n>2).

Alkanlarda izomerlik

Üç karbondan artıq karbonu olan alkanlarda izomerilik xüsusiyyəti vardır. Ən sadə izomer, şaxələnməmiş olan normal (n-) izomerdir. Bu izomer şaxələnərək çox saylı izomerlər yarada bilər. Karbonun sayı artdıqca şaxələnmə növü və sayı artdığından izomer sayı da artar.

Butan (C4H10) moleykulunun izomerləri
n-butan	izobutan

Adlandırma

Alkanların sistemli olaraq adlandırılmaları IUPAC adlandırma sistemi ilə, yəni, beynəlxalq nomenklaturadan istifadə olunur:

1. Molekulda ən uzun karbon zənciri seçilir və şaxələnmə yaxın olan tərəfdən başlayaraq karbon atomları mömrələnir;
2. Kiçik radikallarda (CH₃- və s.)birləşmiş karbon atomlarından başlayaraq onların nömrəsi və müvafiq əvəzedici qrupun adı göstərilir;
3. Karbohidrogen zəncirindəki karbon atomlarının sayına uyğun gələn alkanın adı deyilir. Eyni radikallar yunan sayları di-, tri-, tetra-, penta-, və s. ilə göstərilir

Fiziki xassələri

Adi şəraitdə metan rəngsiz, iysiz,havadan yüngül qazdır. Alkanların birinci dörd nümayəndəsi adi şəraitdə qaz, pentandan pentadekanadək maye, sonrakı nümayəndələri isə bərk maddələrdir. Alkanların quruluş izomerləri bir-birindən fiziki xassələri ilə fərqlənir. Nisbi molekul kütləsi artdıqca alkanların qaynama və ərimə temperaturları qanunauyğun olaraq artır. Şaxələnmiş alkanlarda molekullararası qarşılıqlı təsir qüvvəsi şaxələnməmiş alkanlara nisbətən zəif olduğundan şaxəli doymuş karbohidrogenlərin qaynama temperaturu normal quruluşlu alkanlara nisbətən aşağıdır. Suda pis həll olurlar. Propan və butan adi temperaturda təzyiq altında mayeləşir.

Aşağıda alkanların homoloji artımı verilmışdir:

• CH₄: metan
• C₂H₆: etan
• C₃H₈: propan
• C₄H₁₀: butan
• C₅H₁₂: pentan
• C₆H₁₄: heksan
• C₇H₁₆: heptan
• C₈H₁₈: oktan
• C₉H₂₀: nonan
• C₁₀H₂₂: dekan

Bu alkanlar əgər düz bir zəncir halındadırsa ve şaxələnməmişdirsə önündə n- yazılır:

n-propan	n-butan	n-pentan	n-heksan

Həmçinin bax

• Vürs reaksiyası