İnsan: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın

← Əvvəlki redaktə Sonrakı redaktə →

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun

VizualVikimətn

Sətirdə

13:53, 9 noyabr 2017 tarixindəki versiya

Mən evliyəm maşınlı mal axtarıram

@@ Sətir 1: / Sətir 1: @@
+Mən evliyəm maşınlı mal axtarıram
-{{vikiləşdirmək}}
-{{mənbə azlığı}}
-├─  [[Bitkilər]]<br />
-├─  [[Göbələklər]]<br />
-├─  [[İbtidailər]]<br />
-├─  [[Bakteriyalar]]<br />
-└─  '''[[Heyvanlar]]'''
-:├─  [[Onurğasızlar]]
-:└─  '''[[Onurğalılar]]'''
-::├─  [[Quşlar]]
-::├─  [[Sürünənlər]]
-::├─  [[Balıqlar]]
-::├─  [[Amfibiyalar]]
-::└─  '''[[Məməlilər]]'''
-:::├─  [[Vəhşi heyvanlar]]
-:::├─  [[Dəniz məməliləri]]
-:::├─  [[Gəmiricilər]]
-:::├─  [[Yarasalar]]
-:::├─  [[Cücüyeyənlər]]
-:::├─  [[Kisəlilər]]
-:::└─  '''[[Primatlar]]'''
-::::├─  [[Önmeymunlar]]
-::::├─  [[Meymunlar]]
-::::└─  '''[[İnsanabənzərlər]]'''
-:::::├─  [[Gibon]]
-:::::├─  [[Şempanze]]
-:::::├─  [[Goril]]
-:::::├─  [[Oranqutan]]
-:::::└─  '''İnsan'''
-'''İnsan''' ({{lang-la|Homo sapiens}}, "şüurlu adam", "ağıllı insan") — müasir insan. Paleontoloji kəşflər bundan təxminən bir milyon il əvvəl də eynilə bizim kimi ''Homo sapiens'' insanlarının yaşadıqlarını göstərir. İnsan bioloji növ kimi fiziki antropologiyanın tədqiqat obyektidir. İnsanın təbiəti və mahiyyəti həm fəlsəfi, həm də dini müzakirə obyektidir. İnsan özünün bioloji, sosial və mənəvi tərəfləri ilə bir vəhdət təşkil edir.
-== "Ağıllı insan" (Homo sapiens)  ==
-Homo sapiens adlandırılan irqə aid ilk tapıntılar məşhur təkamülçü paleoantropoloq Luis Likiyə aid idi. Liki 1932-ci ildə Keniyada Viktoriya gölü yaxınlığındakı Kancera bölgəsində anatomik cəhətdən dövrümüzdəki insandan fərqi olmayan və Orta Pleystosen dövrünə aid olan bir neçə qalıq tapdı. Ancaq Orta Pleystosen dövrü bundan bir milyon il əvvələ gedib çıxır. 1995-ci ildə Madrid Universitetindən üç ispan paleoantropoloq tərəfindən İspaniyanın Atapuerka ərazisində yerləşən Qran Dolina mağarasında tapılan yeni bir fosil ''Homo sapiens''in yaşının zənn edildiyindən daha qədim olduğunu ortaya qoydu. Sözü gedən fosil bugünkü insanla tamamilə eyni görünüşə sahib olan 11 yaşlı uşağa aid kəllə sümüyünün üz hissəsinə aid hissə idi. Ancaq yaşı 800 min il idi. “Discover” jurnalı 1997-ci il dekabr sayında bu mövzuya geniş yer verdi.
-İspaniyanın Atapuerka ərazisində tapılan üz sümüyü bugünkü insanlarla eyni üz quruluşuna malik olan insanların 800 min il əvvəl də yaşadıqlarını göstərirdi.
-Bu fosil Qran Dolina tədqiqat qrupunun rəhbəri Arsuaqa Ferreras belə deyirdi:
-"Böyük, geniş, qabarıq, yəni primitiv bir şeylə qarşılaşacağımızı ümid edirdik. 800.000 il yaşı olan bu uşağın Turkana Uşağı kimi bir şey olmasını gözləyirdik. Amma bizim tapdığımız tamamilə müasir bir üz idi... Bunlar sizi sarsıdan faktorlardır: fosil tapmaq yox, bütöv fosil tapmaq da gözlənilməz və gözəl hadisədir. Lakin ən təsirli olan bu günə aid olduğunu düşündüyünüz bir şeyi keçmişdə tapmağınızdır. Bu, Qran Dolinada maqnitofon tapmaq kimi bir şeydir. Belə bir şey, əlbəttə, çox təəccüblü olardı. Alt Pleystosen təbəqələrində maqnitofonlar, kasetlər tapmağı gözləmirik, ancaq 800 min illik "müasir" üz tapmaq da bunun kimi bir şeydir. Onu gördükdə çox heyrətlənmişdik".
-Bu günə qədər kəşf edilən bir çox tapıntı ''Homo sapiens''in tarixinin 800 min ildən daha qədim olduğunu göstərdi. Bunlardan biri də Luis Likinin 1970-ci illərin əvvəllərində Olduvay dərəsindəki tapıntıları idi. Liki buradakı Bed II təbəqəsində ''Australopithecus, Homo habilis və Homo erectus'' növlərinin eyni anda bir yerdə yaşadıqlarını müəyyən etmişdi. Ancaq daha da maraqlısı Likinin eyni təbəqədə (Bed II) tapdığı bir daxma idi. Liki burada daşdan tikilmiş bir daxmanın qalıqlarını tapmışdı. Hadisənin ən maraqlı tərəfi isə bu idi ki, Afrikanın bəzi bölgələrində hələ də istifadə edilən bu daxmaları yalnız ''Homo sapiens''lər tikə bilərdi! Yəni Likinin tapıntılarına görə avstralopitek, ''Homo habilis, Homo erectus'' və bugünkü insan bundan təxminən 1,7 milyon il əvvəl bir yerdə yaşamış olmalıydılar.
-Əslində, indiyə qədər bugünkü insanların izlərini 1,7 milyon ildən daha qədimə aparan tapıntılar ələ keçdi. Bu tapıntıların ən əsası Meri Liki tərəfindən 1977-ci ildə Tanzaniyanın Laetoli bölgəsində aşkar olunan ayaq izləri idi. Bu izlər 3,6 milyon illik təbəqənin üzərində idi və ən əsası, bugünkü insanın ayaq izlərindən qətiyyən fərqlənmirdi.
-Meri Likinin aşkar etdiyi bu ayaq izləri daha sonra Don Cohanson və Tim Uayt kimi məşhur paleoantropoloqlar tərəfindən də araşdırıldı. Əldə edilən nəticələr eyni idi. Uayt belə yazırdı:
-"Qətiyyən şübhəniz olmasın... Bunlar bugünkü insanın ayaq izlərindən qətiyyən fərqlənmir. Əgər bu izlər bu gün hər hansı Kaliforniya çimərliyində tapılsaydı və bir uşaqdan bunların nə olduğu soruşulsaydı, heç tərəddüd etmədən burada bir insanın gəzdiyini söyləyərdi. Bunları qumsalda olan yüzlərlə digər insan ayaq izindən ayıra bilməzdi. Heç siz də ayırd edə bilməzdiniz".
-Şimali Kaliforniya Universitetindən Luis Robins isə ayaq izlərini araşdırdıqdan sonra belə deyirdi:
-"Ayaq qövsü hündürdür, kiçik ölçülü insanın ayağı mənimkindən daha hündürdür, yəni barmaqlar insan barmaqlarıyla eyni şəkildə yeri örtür. Bunu başqa heyvan növlərində görə bilməzsiniz".
-Ayaq izlərinin morfoloji quruluşu üzərində aparılan araşdırmalar, bunun adi bir insan, həm də bugünkü insan (''Homo sapiens'') izi kimi qəbul edilməsini tələb edirdi. Ayaq izlərini araşdıran Rassel Tattl belə yazırdı:
-"Bu izlər ayağıyalın ''Homo sapiens'' tərəfindən buraxılmalıdır... Aparılan bütün morfoloji tədqiqatlar bu izləri buraxan canlının ayağının günümüzdəki insan ayağından fərqli olmadığını göstərir".
-Bitərəf araşdırmalar ayaq izlərinin əsl sahiblərini də müəyyən etdi: ortada 10 yaşında bir insanın 20 ədəd və daha az yaşlı birisinin 27 ədəd daşlaşmış ayaq izi vardı. Bunlar tamamilə bizim kimi normal insanlar idi.
-{| border=1 cellspacing="0"  cellpadding="4" width="308" style="float:right; border:1px solid gray; border-collapse:collapse; font-size:90%; margin:0 0 .5em 1em;"
-|+ style="font-size:smaller;text-align:right;" |<small class="editlink noprint plainlinksneverexpand">[{{SERVER}}{{localurl:Template:Social_Infobox/Human|action=edit}} edit]</small>
-! colspan="2" style="background: lightblue; text-align:center;" | İnsan haqqında sosial statistika
-|-
-|Dünya əhalisi
-|7 milyard (Mart 2012)
-|-
-|[[Əhali sıxlığı]]
-|orta yerləşmə 12,7 nəfər/km² (ümumi sahə üzrə);<br />orta yerləşmə 43,6 nəfər/km² (quru sahəsi üzrə);
-|-
-| valign="top" | Ən böyük aqqlomerasiyalar<ref>[http://esa.un.org/wup2009/unup/index.asp?panel=2 "Dünya şəhərləşmə tədqiqatı" — BMT]</ref><br />
-| style="text-align: left;" |
-[[Tokio]], [[Dehli]], [[San-Paulo]], [[Mumbay]], [[Mexiko]], [[Nyu-York]], [[Şanxay]]<br />
-|-
-| valign="top" | Ən çox danışılan dillər (2000 təxmini)<ref>[http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size Summary by language size — Statistical Summaries]</ref>
-| style="text-align: left;" |[[Çin dili]] 17,1%<br />[[İspan dili]] 4,29% <br />[[İngilis dili]] 4,28%<br />[[Ərəb dili]] 3,2%<br />[[Hind dili]] 2,6%
-|-
-| valign="top" | Ən çoxsaylı dinlər<br /> (2000 təxmini)
-| style="text-align: left;" |[[Xristianlıq]] 33,0%<br />[[İslam]] 19,6%<br />[[İnduizm]] 13,4%<br />[[Buddizm]] 5,9%
-|-
-| Ən çox istifadə olunan [[:en:List of circulating currencies|pul vahidləri]]
-| style="text-align: left;" |[[ABŞ dolları]], [[Avro]], [[yapon yeni]], [[Funt sterlinq|ingilis funt sterlinqi]]
-|}
-== İstinadlar ==
-<references/>
-== Həmçinin bax ==
-[[Şəkil:Wiktionary-logo-ru.png|16px]] [[wikt:insan|Viküğətdə "İnsan"]]
-== Xarici keçidlər ==
-{{commonscat|Human}}
-{{təbiət-qaralama}}
-[www.archaeologyinfo.com/homosapiens.htm Archaeology info]
-[http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens İnsanın təkamül dəlilləri]
 [[Kateqoriya:İnsan| ]]
 [[Kateqoriya:Fəlsəfə]]

İnsan: Redaktələr arasındakı fərq

13:53, 9 noyabr 2017 tarixindəki versiya

Naviqasiya menyusu

Axtar