İnsan: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sətir 77: Sətir 77:
Neandertalların fosillərində aparılan çalışmalar, barmaqlarının qalın və böyük olduğunu göstərməkdədir. Bu da müasir insan qədər incə əl işləri görmədiyinin sübutudur. Neandertallar sürü halında yaşamış sosial canlılardır. Xəstələrinə baxmış, ölülərini basdırmışlar. Çox sayda fosil tapılmasının səbəbi də ölülərini basdırmış olmalarıdır.
Neandertalların fosillərində aparılan çalışmalar, barmaqlarının qalın və böyük olduğunu göstərməkdədir. Bu da müasir insan qədər incə əl işləri görmədiyinin sübutudur. Neandertallar sürü halında yaşamış sosial canlılardır. Xəstələrinə baxmış, ölülərini basdırmışlar. Çox sayda fosil tapılmasının səbəbi də ölülərini basdırmış olmalarıdır.


*
*

== İnsan vücudu ==
{{Ana|Anatomi}}
[[Dosya:Human Body.jpg|thumb|325x325px|İnsan vücudu]]
{| class="wikitable floatright"
|+ İnsan vücudun bileşenleri (60&nbsp;kg lık örnek üzerinden)<ref name=Burton>[http://books.google.com/books?id=zvbV4M0-YdEC&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s Page 3] in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages</ref>
|-
! Madde !! Ağırlık !! Atom % oranı
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Oksijen]] || 38.8&nbsp;kg || % 25.5&nbsp;
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Karbon]] || 10.9&nbsp;kg || % 9.5&nbsp;
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Hidrojen]]|| 6.0&nbsp;kg || % 63.0&nbsp;
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Nitrojen]] || 1.9&nbsp;kg || % 1.4&nbsp;
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | Diğer || 2.4&nbsp;kg || % 0.6&nbsp;
|}

İnsan, alet kullanabilmesini sağlayan, kolların serbest olduğu dik bir vücuda sahiptir. Beyni [[soyut düşünme]], [[anlam verme]], [[konuşma]] ve [[kendini gözleyebilme]] yeteneklerine sahiptir.

Alet kullanabilmesi ve zihninin özellikleriyle insan diğer canlılardan ayrılır. Doğayı anlayabilir, denetimi altına alabilir ve kendi amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanabilir.

=== Irklar ===
{{ana madde|Irk}}

=== İnsanın gelişim evreleri ===
[[Bebek]]lik | [[Çocuk]]luk | [[Ergenlik]] | [[Yetişkin]]lik | [[Yaşlı]]lık

* Bebeklik (0-3 yaş)
* Çocukluk (3-12 yaş)
* Ergenlik (12-21 yaş)
* Yetişkinlik (21-65 yaş)
* Yaşlılık (65 yaş ve üzeri) {{fact}}


== İnsan psikolojisi ==
== İnsan psikolojisi ==

21:32, 10 noyabr 2017 versiyası

Bu səhifədə göstərilən insan növünün binomial adı Homo sapiensdir. Digər növlər üçün bu bağlantıya müraciət edin.
Şablon:Taksoprimat İnsan, taksonomik adıyla Homo sapiens[1][2] (Latınca "ağıllı insan" və ya "bilən insan"), primatlar dəstəsinin büyük insanabənzər meymunlar fəsiləsinin Homo cinsinin hələ də yaşayan yeganə canlı növü. Anatomik olaraq 200.000 il əvvəl Afrika'da ortaya çıxmış və müasir davranışlarına 50.000 il öncə qovuşmuşdur.[3]

Dik duruşa, nisbətən inkişaf etmiş bir beyinə, mücərrəd düşünmə qabiliyyətinə, danışma (dil istifadə etmə) qabiliyyətinə sahibdir. Bu qabiliyyətləri dünyadakı digər növlərdən fərqli olaraq istifadə məqsədi geniş avadanlıqlar istehsalına imkan yaratmışdır. Özünün fərqində olması, rasionallığı ve zəkası[4][5][6] kimi yüksək səviyədə düşünməsini təmin edən xüsusiyyətlər insanı "insan" edən xüsusiyyətlər olaraq sayılmaqdadır.[7][8]

İnsanın biyoloji soy ağacı

├─ Bitkilər
├─ Göbələklər
├─ Birhüceyrəlilər
├─ Bakteriyalar
└─ Heyvanlar

├─ Onurğasızlar
└─ Onurğalılar
├─ Quşlar
├─ Sürünənlər
├─ Balıqlar
├─ Amfibiyalar
└─ Məməlilər
├─ Vəhşi heyvanlar
├─ Dəniz məməliləri
├─ Gəmiricilər
├─ Yarasalar
├─ Cücüyeyənlər
├─ Kisəlilər
└─ Primatlar
├─ Önmeymunlar
├─ Meymunlar
└─ İnsansabənzərlər
├─ Bonobo
├─ Şimpanze
├─ Qorilla
├─ Oranqutan
└─ İnsan

İnsanın orqanik təkamülü

İlk insanabənzər canlı

İnsanoğlunun əcdadı ilə əlaqədar çalışmalar daha çox Homo cinsi ətrafında cəmləşsə də sıxlıqla Australopithecus kimi digər hominidhomininləri də əhatə edir. Fosil qeydlərinə görə anatomik olaraq müasir insan tərifinə uyğun olan ən qədim fosillər 195.000 il öncəsinə aiddir[9]Afrika'da tapılmışlardır. Müasir tipdə Homo sapiens altnövünün ilk irqi olan Cro-Magnon insanı isə zamanımızdan 50 min il öncə ortaya çıxmışdır. İnsanoğlunun təkamülünə dair qəbul görən başlıca iki fərziyyə vardır. Bunların birincisi müasir insanın Afrika'da ortaya çıxıb dünyaya yayıldığını önə sürən "tək mənşə" fərziyyəsi, digəri isə fərqli bölgələrdə təkamül edərək müasir insana çevrildiyini önə sürən"çoxlu bölgə " fərziyyəsidir.

Müasir insanın və digər insanabənzər meymunların ilk ortaq əcdadı qəbul edilən iki ayaq üzərində dura bilən və gözləri irəli baxan canlının bundan təxminən 6.5 milyon il öncə Afrika'da ortaya çıxdığı təxmin edilməkdədir. Bu canlının ağaclardan enib ayaq üstə durmağa başlamasının səbəbinin iqlim dəyişikliyiylə bağlı quraqlıq, qida qıtlığı və köç məcburiyyəti ola biləcəyi düşünülməkdədir. İnsanı formalaşdırmağa başlayan orqanik təkamülün elmi adı olan Antopogenez, zamanımızdan təxminən 3,5 milyon il öncə başlamışdır. İnsan adı verdiyimiz başlanğıc nöqtəsi isə Homo cinsinin ortaya çıxması ilə olmuşdur.

Müasir insanın nəsli tükənməmiş ən yaxın qohumları adi şimpanzelər (Pan troglodytes) ve bonobolardır (cırtdan şimpanze, Pan paniscus). Bu iki şimpanze növü və insanoğlu təxminən 6.5 milyon ildir fərqli bir təkamül cizgisi izləmələrinə rəğmən tamamlanmış gen xəritələrinə görə aralarındakı yaxınlıq sıçovul ilə siçan arasındaki yaxınlıqdan on qat daha çox, qohum olmayan iki insan arasındakı yaxınlıqdansa sadəcə 10 qat daha azdır. Bu iki şimpanze növü və insanın DNT'sinin 98.4%'i tamamilə eynidir.[10][11][12][13]

Homo erectus

Bundan təxminən 1.8 milyon il öncə dik duran Homo erectus növü ortaya çıxmışdır. Bir bataqlığa üzü üstə düşmüş vəziyyətdə tapılan Turkana boy adı verilən Homo erectus skeleti, bu günə qədər demək olar ki, bütövlüklə əlimizə keçdiyi üçün Homo erectuslara dair bir çox məlumatımız var. Tapıntılar Homo erectus '​un olduqca iri cüssəli olduğunu, ovçuluqla və ya leş yeyərək yaşadığını göstərir.

Homo neanderthalensis

Şablon:Ana madde

Homo sapiens ilə bundan təxminən 250-300 min il öncə ortaya çıxan Neandertalın uzun müddət dünya üzərində birlikdə yaşadığı və bu iki növün birbirləriylə qarşılaşdığına dair arxeoloji dəlillər mövcuddur. Digər fikirlərə görə isə, bu iki növün birbirlərinin fərqli olduğunu anlamadan cütləşmiş ola biləcəyini, beləliklə də bu günkü insanın əcdadında Neandertalların da olduğunu iddia etməkdədir. Çünki, Asiya'da tapılmış bir fosilin Neandertal və Homo sapiens növlərinin cütləşməsindən meydana gəldiyi anlaşılmışdır. Neandertalın sümük-skelet quruluşu müasir insanlardan olduqca fərqlidir. Neandertal insanının çənə sümüyündəki mandibular sümük kanalının quruluşu ayırd edici bir xüsusiyyətdir. Neandertalın nəslinin necə kəsildiyi kəsin olaraq bilinmir. Bəzi nəzəriyyələrə görə daha ağıllı və daha qabiliyyətli olan Homo sapiens tərəfındən yox edilmişlərdir.

Bu günə qədər gəlib çıxmış bir çox Neandertal fosili tapılmışdır . Bu səbəblə də haqqında ən çox məlumat əldə etdiyimiz hominid növüdür. Neandertalların nəsli təxminən 30.000 il öncə kəsilmişdir. Ancaq kiçik bir qisminin çox daha uzun müddət yer üzündə qalmış ola biləcəyi düşünülməkdədir. Bəlkə də dünyanın hər yerində minlərcə ildir qarşılaşılan div və təpəgöz kimi mistik nağılların mənşəyi bu iri cüssəli və tüklü hominid var.

Neandertalların fosillərində aparılan çalışmalar, barmaqlarının qalın və böyük olduğunu göstərməkdədir. Bu da müasir insan qədər incə əl işləri görmədiyinin sübutudur. Neandertallar sürü halında yaşamış sosial canlılardır. Xəstələrinə baxmış, ölülərini basdırmışlar. Çox sayda fosil tapılmasının səbəbi də ölülərini basdırmış olmalarıdır.

İnsan vücudu

Şablon:Ana thumb|325x325px|İnsan vücudu

İnsan vücudun bileşenleri (60 kg lık örnek üzerinden)[14]
Madde Ağırlık Atom % oranı
Oksijen 38.8 kg % 25.5 
Karbon 10.9 kg % 9.5 
Hidrojen 6.0 kg % 63.0 
Nitrojen 1.9 kg % 1.4 
Diğer 2.4 kg % 0.6 

İnsan, alet kullanabilmesini sağlayan, kolların serbest olduğu dik bir vücuda sahiptir. Beyni soyut düşünme, anlam verme, konuşma ve kendini gözleyebilme yeteneklerine sahiptir.

Alet kullanabilmesi ve zihninin özellikleriyle insan diğer canlılardan ayrılır. Doğayı anlayabilir, denetimi altına alabilir ve kendi amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanabilir.

Irklar

Şablon:Ana madde

İnsanın gelişim evreleri

Bebeklik | Çocukluk | Ergenlik | Yetişkinlik | Yaşlılık

  • Bebeklik (0-3 yaş)
  • Çocukluk (3-12 yaş)
  • Ergenlik (12-21 yaş)
  • Yetişkinlik (21-65 yaş)
  • Yaşlılık (65 yaş ve üzeri) Şablon:Fact

İnsan psikolojisi

Şablon:Ana madde

İnsan zihninin temel özelliği bilinçtir. Bilinç ile birlikte, kendini gözleyebilme, zamanı algılayabilme ve özgür irade insanda bulunan özel niteliklerdir. Psikoloji bilimsel bakış açısı ile insan zihnini incelerken, dinler değer yargıları ile insanı inceler. Yapılan davranışın iyi veya kötü olması ile ilgilenir.

Akıl

Şablon:Ana madde İnsan aklının temeli bilinçtir. Bu bilinç insanın kendisi ve çevresi ile ilişkisini düzenlemesini sağlar. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik olarak bilinci kabul edebiliriz. İnsan ayrıca özgür iradeye ve zaman bilincine de sahiptir.

İnsanın gelişmiş özellikleri

Dil

Şablon:Ana madde Dil veya lisan, insanların düşündüklerini ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşmadır. Konuşma ve yazma biçimleri olarak da adlandırılabilir.

Din

Şablon:Ana madde Arapça kökenli bir sözcük olan din sözcüğü, köken itibarıyla "yol, hüküm, ödül" gibi anlamlara sahip olup genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki ögeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isimdir. Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır. Dinler tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür.

İnsanoğlu çok eski çağlardan beri doğaüstü olana ilgi göstermiş, kendini tüm insan ırkı içerisinde yalnız hissetmiş ve bir tanrıya veya tanrılara sığınma ihtiyacı duymuştur.

İnsan bir varlık arayışı içerisindedir. Bu arayış geçmişten günümüze değin gelmektedir. Bu arayış neticesinde varlıklarını anlamlandıracak çeşitli somut ve soyut olgulardan yararlanarak birçok inanç sistemi geliştirmişler veya kabul etmişlerdir. Bunlar arasında metaya, canlıya, doğaya veya 5 duyu ile tespit edilemeyip akıl ve hissiyat ile buldukları bir tanrının veya pek çok tanrının varlığına inanmaları en temel olanıdır.

İnsanların pek çoğu ölümden korkmaktadır. Birçok dinin temasında varlığın bir şekilde biçim veya boyut değiştirerek devam edeceği inancı vardır. Hiçbir dine inanmayan veya bir tanrının varlığını kabul etmeyen bireylerin bir kısmı bile insana ait tözün bir şekilde enerji olarak devam edeceği düşüncesine sahiptir. Bu düşünce, öldükten sonra hiçliğe karışılacağı düşüncesinin insanlara verdiği psikolojik rahatsızlıktan ötürü bulunur. Bu da insanın varlık arayışının bir başka yönüdür ve dine yönelten bir özelliğidir.

Yaratılış miti

Şablon:Ana madde Birçok dinde insanın yüce bir varlık tarafından bugünkü halinde yaratıldığı inancı mevcuttur. İbrahimî dinlerde insan ırkının, ilk insan olduğuna inanılan Âdem ve onun eşi Havva'dan türediğine inanılır. Bu inanç herhangi bir antropolojik temele dayanmadığından, bilim çevrelerince dikkate alınmaz.

Toplum

İnsanlar, gelişmiş sosyal yapılar kurmuşlardır. Bu yapılar duruma göre aynı amaca yönelik birlik veya rakip olabilirler. Aile en temel sosyal yapı sayılabilir. Güvenlik ve adalet için devletler kurmuşlardır. Aynı dili konuşanlar milletleri oluşturmuşlardır.

Dipnotlar

Şablon:Kaynakça

Şablon:Vikiler

Şablon:İnsan

* Kategori:İnsansılar Kategori:Kozmopolit omurgalılar

  1. Şablon:Dergi kaynağı
  2. Şablon:Web kaynağı
  3. Şablon:Web kaynağı
  4. Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues By Alasdair MacIntyre pp. 60, "But this [language] is insufficient for human rationality, What is needed in addition is the ability to construct sentences that contain as constituents either the sentences use to express the judgment about which the agent is reflecting, or references to those sentences."
  5. John McDowell, Mind and World, 1994. p.115, Harvard University Press, (quoted in Dependent Rational Animals, by Alasdair MacIntyre): "In mere animals, sentience is in the service of a mode of life that is structured exclusively by immediate biological imperatives" [..] "merely animal life is shaped by goals whose control of the animal's behavior at a given moment is an immediate outcome of biological forces"
  6. The Really Hard Problem:Meaning in a Material World, Owen Flanagan, MIT Press
  7. Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues By Alasdair MacIntyre pp. 60, "Those who have wanted to draw a single sharp line between human and nonhuman animals have commonly laid emphasis upon the presence or absence of language as such, the ability to use and to respond to strings of syntactically ordered and semantically significant expressions whose utterance constitutes speech acts. But this is insufficient for human rationality. What is needed in addition.."
  8. Nature vs. Nurture: The Miracle of Language, by Malia Knezek. "What about the fact that other animals do not have similar language capabilities? [..] This obviously involves some innate difference between humans and other animals.. [..] ..other animals do not use any other form of language (i.e. sign language) even though they have the physiological capabilities." citing, Andy Clark. Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again. The MIT Press, 1997. 208-209).
  9. http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/310031.asp
  10. Frans de Waal, Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]
  11. Şablon:Dergi kaynağı
  12. Şablon:Dergi kaynağı
  13. Şablon:Dergi kaynağı
  14. Page 3 in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages