Maarifçi realizm: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{vikiləşdirmək}} |
|||
'''Romantiklər öz tarixilik duyğularına və həyatı tarixi baxımdan göstərməyə |
'''Romantiklər öz tarixilik duyğularına və həyatı tarixi baxımdan göstərməyə |
09:12, 28 mart 2009 versiyası
Romantiklər öz tarixilik duyğularına və həyatı tarixi baxımdan göstərməyə
meyllərinə görə bir-birindən fərqlənirdilər. Ona görə romantizm
epoxasının özündə yazıcılar iki cəbhəyə ayrılırdılar. Onların bir hissəsi
həyata fəlsəfi yüksəklikdən baxırdı. Digər hissəsi isə konkret həyat faktlarına,
tarixiliyə daha artıq meyl edirdilər. Birincilər romantiklər, ikincilər
isə maarifçi realistlər sayıla bilər. Lakin bu bölgü çox şərtidir.
Maarifçi realizm termini sovet elmində 60-70-ci illərdə daha ətraflı
əsaslandırılmışdır. Bu maarifçilik epoxasına marağın artması və maarifçi
ədəbiyyatın spesifik tarixi mərhələ kimi təqdimi ilə bağlı idi. Bu realizmin
əsas xüsusiyyətləri XVIII əsr maarifçilərinin Volter, Didro kimi müəlliflərin
nəsrində özünü göstərmişdir. Lakin maarifçilər teatr və dramaturgiyaya
da əsas sosial tərbiyə janrları kimi baxırdılar. Azərbaycan maarifçiliyinin
də əsas janrı dramaturgiya olmuşdur. M.F.Axundovun davamçıları Mirzə
Ağa Təbrizi, N.B.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev,
Ü.Hacıbəyov, S.S.Axundov dram janrına üstünlük vermişlər.
Bu realizmin əsas əlaməti onun müsbət, şüurlu insanı tərbiyənin və
təhsilin məhsulu kimi anlamasıdır. Elə buradan da maarifçi realizm termininə
yaxın olan pedaqoji roman anlayışı yaranmışdır. Maarifçi yazıçılar
öz əsərlərində düzgün tərbiyə sistemini və onun nəticəsi olan şüurlu vətəndaşların
obrazlarını yaratmağa çalışırdılar.
İlkin maarifçilik mərhələsində hələ Burjua cəmiyyətinin qəddar və
yırtıcı təbiəti ortaya çıxmamışdı. Onu görə sosial ədalətsizliyin azalmasında
düzgün tərbiyə amilinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Maarifçi realizm
üçün cəmiyyətin ziddiyyətlərini, insanların qüsurlarını tərbiyəsizliyin, savadsızlığın
nəticəsi kimi təqdim olunması səciyyəvi idi. Azərbaycan
ədəbiyyatında maarifçi realizmin ən bariz nümayəndəsi A.A.Bakıxanov və
M.F.Axundov idi. Sonuncunun pyeslərinin finalında Çar üsul idarəsinin
jandarmları gəlib konfliktə müdaxilə edir və yerli əhalidən daha Maarifli
qüvvə kimi ədaləti bərpa edirlər, qanunsuz hərəkətlərin qırçısını alırlar.
Beləliklə, sivilizasiyalı adam daha ədalətli hesab olunur. Bu xalis maarifçi
təsəvvür idi, ədalət problemini birbaşa savad və tərbiyə ilə bağlayırdı.
M.F.Axundov pyeslərində Çar məmurları həm də birmənalı mütərəqqi
qüvvədirlər. Böyük ədib inanırdı ki, Rusiya tərkibinə daxil olmaq
Azərbaycan xalqının sürətli tərəqqisinə xidmət edəcək.
Müsəlman şərqində maarifçilik dünyagörüşünün ayrılmaz tərəfi
Qərb xalqlarının siyasi, mədəni və iqtisadi tərəqqi yoluna nümunə kimi
baxmaq, Avropa sənaye inqilabları istiqamətində inkişafın qaçılmazlığına
inam idi. Sovet hakimiyyəti qurulana qədər Azərbaycanda bu qərbçi
46
maarifçilik üstünlük təşkil edirdi. Lakin islami maarifçilik də var idi.
Sovetləşmədən sonra Azərbaycanda marksist maarifçilik yayılmağa başladı.
Terminoloji fərqlərə baxmayaraq marksist maarifçilik də Avropanın
ateist maarifçiliyinin bir forması idi.
Birmənalılıq, ümumiyyətlə, maarifçi realist qəhrəman konsepsiyasının
mühüm əlaməti idi. Maarifçi realizmdə romantiklərdə olduğu kimi
mənfi surətlər canlı adamdan çox müəyyən əxlaqi qüsurların birmənalı
timsalıdırlar. Hacı Qara xəsislik rəmzidir. Maarifçi qəhrəmanlarda mənfi
sifətlər müəyyən şəxsi motivlərlə deyil, mütləq bir keyfiyyət kimi, mütləq
ideyanın timsalı kimi mövcuddur. Kapitalist cəmiyyəti inkişaf etdikcə,
Burjua inqilabları qanlı proses kimi davam etdikcə maarifçi müsbət qəhrəmanların
məhdudluğu ortaya çıxdı. Aydın oldu ki, maarif sosial tərəqqiyə
də, sosial şərə də xidmət edə bilər. Rusiyada və sonradan Azərbaycanda
marksizmin yayılması mütərəqqi hadisə idi. Amma marksist maarifçiliyin
hər iki ölkədə qanlı nəticələri də oldu.
Ona görə maarif və düzgün tərbiyə sosial tərəqqi yaradan mühüm
prosesdir. Lakin maarifin çiçəklənməsi birbaşa cəmiyyətdə sosial ədalətin
artmasına səbəb olmur. Maarifçiliyin böhranı insanın və cəmiyyətin inkişaf
mexanizmi barədə belə sadəlövh təsəvvürlərin dağılmasının nəticəsi
oldu. Şər işlər görməkdə savadlı adamların savadsızlardan daha təhlükəli
olduğu aydınlaşdı.
Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi realizmin prinsipləri C.Məmmədquluzadə,
N.Nərimanov, N.B.Vəzirov kimi ədiblərin də yaradıcılığında
özünü göstərmişdir. Yalnız Birinci Dünya müharibəsi başlanandan sonra
cəbhələrdə milyonlarla adamlar qırıldı və bu, müsəlman maarifçilərin
gözündə Avropa sivilizasiyasının müsbət obrazını məhv etdi. Avropa
tərəqqi yoluna inam sarsıldı və maarifçi dünyagörüşü az-az aradan çıxdı.
Mənbə: Rəhim Əliyev, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, Bakı, 2008