Çuvaş dili

{{{2}}}

Çuvaş dili (Чăваш чĕлхи) - türk dillərinin oğur qoluna aid dil, Rusiyanın Çuvaşiya Respublikasının rus dili ilə yanaşı ikinci rəsmi dili.

Müqayisə

Müqayisə

Azərbaycanca	Çuvaşca
hə	tata (тата); həmçinin ta (та), te (те)
yox	śux (çух)
mən; həmçinin bən ("mən" sözünün arxaik halı, hazırda əsasən türkcədə "ben" variantında görülür)	epĕ (эпĕ)
sən	esĕ (эсĕ)
o; həmçinin ol ("o" sözünün arxaik halı, hazırda bəzən poeziyada istifadə edilir)	văl (вăл), u (у)
biz	epir (эпир)
siz	esir (эсир)
onlar	vĕsem (вĕсем)
kim	kam (кам)
nə; həmçinin nəmə, nəmənə	mĕn (мӗн)
harada	ăśta (ăçта)
haçan (yəni "nə zaman, nə vaxt")	xăśan (хăçан)
necə	mĕnle (мĕнле)
bütün	pĕtĕm (пĕтĕм); həmçinin pur (пур), purte (пурте)
yarı, yarım, yarımçıq	śurma (çурма)("yarı, yarım, yarımçıq" mənasında)
böyük	pısăk (пысăк)
kiçik; həmçinin buçuq / puçuq (əsasən türkcədə "yarı, yarım" mənasında "buçuk" şəklində görülür)	pĕçĕk (пĕчĕк)
ayrı	urăx (урăх)
yeni	śĕnĕ (çĕнĕ)
dolu	tulli (тулли)
uzun	vărăm (вăрăм)
qalın	xulăn (хулăн)
ağır	yıvăr (йывăр)
çürük	śĕrĕk (çĕрĕк)
qısa	kĕske (кĕске)
dar	tǎvǎr (тǎвǎр)
incə	śinçe (çинче)
düz	türĕ (тӱрĕ)
yumru	çǎmǎr (чǎмǎр)
çin ("doğru, gerçək, həqiqi" mənalarında, məsələn "arzularınız çin olsun" ifadəsindəki kimi)	çǎn (чǎн)
islaq, yaş (yəni "nəm, sulu")	islençĕk (исленчĕк)
quru	xărăk (хăрăк)
isti	ăşă (ăшă)
soyuq	sivĕ (сивĕ)
diri, sağ	çĕrĕ (чĕрĕ)
sağlam	sıvă (сывă)
axmaq ("gic, ağılsız, səfeh" mənasında)	uxmax (ухмах)
ər, erkək	ar (ар)
ata	atte (атте); həmçinin adi (ади)
ana; həmçinin aba (dial.)	anne (анне); həmçinin abi (аби), abay (абай)
uşaq	aça (ача)
oğul	ıvăl (ывӑл)
qız	xĕr (хӗр)
ad	yat (ят)
en, enlilik	an (ан)
uc (yəni "nəyinsə sonu, kənarı, qırağı, nöqtəsi")	vĕś (вĕç) ("uc" mənasında) (Qeyd: əgər bu söz tək halda, arzu cümləsi/sözü və ya əmr cümləsi/sözü kimi (yəni optativ olaraq) istifadə edilsə (yəni "vĕś! / вĕç!" kimi), o zaman "uc" mənasından başqa həm də omonim olan "uç!" (yəni "uçmağa başla, havalan, qanadlan") mənasında da anlaşıla bilər)
səs	sasă (сасӑ)
araba	urapa (урапа)
ip, kəndir	śip (çип)
sabun	supănʹ (супӑнь)
kükürd	kükěrt (кӳкĕрт)
şəkər	saxăr (сахӑ)
sağ (yəni "sağ tərəf")	sıltăm (сылтăм)
sol (yəni "sol tərəf"), solaxay	sulaxay (сулахай)
orta	vata (вата)
daraq	tura (тура)
tük	tĕk (тĕк)
saç	śüś (çӳç)
saqqal	suxal (сухал)
baş	puś (пуç)
göz	kuś (куҫ)
yaş ("göz yaşı" mənasında)	śulʹ (ҫуль) (Qeyd: bu söz çuvaş dilində arxaikləşib, və hazırda yalnızca "göz yaşı" mənasındakı "kuś-śulʹ" (куҫ-ҫуль) ifadəsində görülür)
qulaq	xălxa (хăлха)
ağız	śăvar (çăвар)
dil	çĕlxe (чӗлхе)
diş	şăl (шӑл)
qan	yun (юн)
dəri	tir (тир)
sümük	şămă (шӑмӑ)
əl	ală (алӑ)
barmaq	pürne (пӳрне)
dırnaq	çĕrne (чĕрне)
qıç, bud	pĕśĕ (пĕçĕ)
öfkə (yəni "ağciyər")	üpke (ӳпке)
qarın	xırăm (хырăм)
boyun	măy (мăй)
arxa, kürək, sırt	śurăm (çурăм)
döş, məmə, əmcək	çĕçĕ (чĕчĕ); həmçinin çĕjĕ (чĕжĕ)
köks (yəni "sinə")	kăkăr (кăкăр)
ürək	çĕre (чĕре)
bağır (yəni "ciyər")	pĕver (пĕвер)
1) il (365 günə və ya 12 aya bərabər zaman vahidi) 2) yol (keçid) 3) yaş ("doğuluş, dünyaya gəlmə günündən keçən vaxt, il; insanın, heyvanın, bitkinin böyüməsində, inkişafında dövr; ömür" mənasında (məsələn "Yaşın neçədir?", "Onun 20 yaşı var"))	śul (çул) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir)
gecə	kaś (каç)
gün, gündüz	kun (кун)
gün, günəş	kun (кун), xĕvel (xĕвел)
ay	uyăx (уйӑх)
ulduz	śăltăr (ҫӑлтӑр)
su	şıv (шыв); həmçinin şuu (шуу)
çay, axarsu, irmaq (əsasən türkcədə "çay, axarsu" mənasında "ırmak" şəklində görülür)	şıv (шыв), yuxanşıv (юханшыв), śırma (çырма)("çay, irmaq" mənasında; omonim sözdür)
göl	külĕ (кӳлĕ)
dəniz	tinĕs (тинĕс)
yaşıl	yeşĕl (ешĕл); əsasən simĕs (симĕс)(dilimizdəki "səmiz" sözüylə qohumdur)
qara	xura (хура)
sarı (yəni "ağ rəng"; "sarı" sözünün ikinci mənası)	şură (шурă)
sarı (yəni "sarı rəng"; "sarı" sözünün əsas mənası)	sară (сарă)
qızıl (yəni "qırmızı"; "qızıl" sözünün dilimizdə artıq köhnəlmiş mənası)	xĕrlĕ (хĕрлĕ)
dəmir	timĕr (тимĕр)
qapı	xapxa (хапха) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz "darvaza, böyük qapı" mənasında istifadə edilir)
eşik (yəni "qapı")	alăk (алăк)
baqır (yəni "mis")	păxăr (пӑхӑр)
altun (yəni "qızıl")	ıltăn (ылтӑн)
gümüş	kĕmĕl (кĕмĕл)
inci	ĕnçĕ (ĕнчĕ)
üzük	śĕrĕ (ҫӗрӗ)
qazan	xuran (хуран)
dağ	tu (ту)
yer	śĕr (çĕр)
torpaq	tăpra (тăпра)
daş	çul (чул)
toz	tusan (тусан)
duz	tăvar (тăвар)
yağ	śu (ҫу)("yağ" mənasında)
bal	pıl (пыл)
süd	sĕt (сĕт)
yumurta	śămarta (ҫӑмарта)
göbələk	kămpa (кӑмпа)
soğan	suxan (сухан)
alma	ulma (улма)
yemiş ("meyvə" mənasında)	śimĕs (ҫимӗс)
arpa	urpa (урпа)
urluq ("toxum, dənə" mənasında)	vărlăx (вăрлăх)
anbar	ampar (ампар)
qurd ("həşərat növü" mənasında)	xurt (хурт)
bit ("həşərat/parazit növü" mənasında)	pıytă (пыйтă)
it	yıtă (йытă)
ilan	śĕlen (ҫӗлен)
balıq	pulă (пулă)
aslan, arslan (yəni "şir")	arăslan (арăслан)
tülkü	tilĕ (тилӗ)
quş	kayăk (кайăк)
durna	tărna (тӑрна)
qaz ("quş növü" mənasında)	xur (хур)
qunduz	xăntăr (хӑнтӑр)
inək	ĕne (ӗне)
öküz	văkăr (вăкăр)
dəvə	tĕve (тӗве)
keçi	kaçaka (качака)
eşşək	aşak (ашак)
yun	śăm (ҫӑм)
buynuz	măyraka (мăйрака)
quyruq	xüre (хӳре)
qanad	śunat (çунат)
orman (yəni "meşə")	vărman (вăрман)
ağac	yıvăś (йывăç)
yarpaq	śulśă (çулçă)
qabıq	xupǎ (хупǎ)
çiçək	śeśke (ҫеҫке); həmçinin çeçek (чечек)
bulud	pĕlĕt (пĕлĕт)
yağmur, yağış	śumăr (ҫумӑр)
damla, damcı	tumlam (тумлам)
palçıq	pılçăk (пылчăк)
yel ("külək" mənasında)	śil (ҫил)
tüstü, tütün	tĕtĕm (тĕтĕм)
kül	kĕl (кĕл)
od, alov	vut (вут); həmçinin śulăm (çулăм)
buz	păr (пăр)
qar	yur (юр)
qış	xĕlle (хӗлле)
yaz	śur (ҫур)
yay	śu (ҫу)("yay fəsli" mənasında)
güz (yəni "payız")	kĕr (кĕр)
olmaq	pulma (пулма)
demək	teme (теме)
yemək	śime (çиме)
içmək	ĕśme (ĕçме)
işləmək	ĕśleme (ĕçлеме)
almaq	ilme (илме)
asmaq	usma (усма)
açmaq	uśma (уçма)
qapamaq (yəni "bağlamaq")	xupma (хупма); həmçinin pitĕr (питĕр)(dilimizdəki "bitirmək" sözüylə qohumdur)
əkmək	akma (акма)
ısırmaq (yəni "dişləmək")	śırtma (çыртма)
ağrımaq	ıratma (ыратма)
əmmək	ĕmme (ĕмме)
tapmaq	tupma (тупма)
daramaq	turama (турама)
tüpürmək	surma (сурма)
qusmaq	xĕsme (хĕсме)
üfürmək, üfləmək	vĕrme (вĕрме)
fışqırmaq, fısqırmaq (yəni "fit çalmaq")	şiletme (шилетме)
gülmək	kulma (кулма)
görmək	kurma (курма)
eşitmək	iltme (илтме)
iyləmək, qoxlamaq	şăşlama (шăшлама)
bilmək	pĕlme (пĕлме)
öyrənmək, öyrəşmək	vĕrenme (вĕренме)
anlamaq	ănlanma (ăнланма)
aldatmaq	ultalama (улталама)
qorxmaq, ürkmək	xărama (хăрама)
titrəmək	çĕtreme (чĕтреме)
enmək	anma (анма)
tərləmək	tarlama (тарлама)
yanmaq	śunma (ҫунма)
yazmaq	śırma (çырма)("yazmaq" mənasında; omonim sözdür)
yaşamaq	purănma (пурăнма)
ölmək	vil'me (вильме)
öldürmək	vĕlerme (вĕлерме)
savaşmaq	śapăśma (çапǎçма)
güləşmək	kĕreşme (кĕрешме)
təpmək, təpikləmək, təpik vurmaq	tapma (тапма)
ovlamaq	uxatana śüreme (ухатана çӳреме)
vurmaq, çapmaq, çırpmaq	śapma (çапма)
kəsmək	kasma (касма)
soxmaq, sancmaq, batırmaq	çikme (чикме)
cırmaqlamaq, dırnaqlamaq	çărmalama (чăрмалама); həmçinin çĕrme (чĕрме), şăyărma (шăйăрма)
paylamaq	paylama (пайлама)
ayırmaq, bölmək	uyărma (уйăрма)
yarmaq ("qırmaq, yarıya bölmək, ayırmaq" mənalarında)	śurma (ҫурма)("yarmaq" mənasında)
qazmaq	çavma (чавма)
üzmək ("suda üzmək, su ilə hərəkət etmək" mənasında)	işme (ишме)
axmaq ("suyun, mayenin axması" mənasında)	yuxma (юхма)
uçmaq	vĕśme (вĕçме)
çatmaq, yetmək	śitme (çитме)
yerimək, yürümək, getmək	śüreme (çӳреме); həmçinin utma (утма)
varmaq (yəni "harasa getmək, harasa istiqamətlənmək")	pırma (пырма)
gəlmək	kil'me (кильме)
girmək	kĕrme (кĕрме)
uzanmaq, yatmaq	vırtma (выртма)
durmaq	tăma (тăма)
vermək	pama (пама)
tutmaq	tıtma (тытма)
qısmaq, sıxmaq	xĕsme (хĕсме)
dartmaq	turtma (туртма)
sürtmək	sătărma (сăтăрма); həmçinin sĕrme (сĕрме)
itələmək	tĕkme (тĕкме); həmçinin tĕrtme (тĕртме)
yumaq ("su ilə təmizləmək" mənasında)	śuma (ҫума)
yıxamaq (yəni "yumaq"), yaxalamaq ("yumaq" mənasında)	uxma (ухма)
silmək	şălma (шăлма); həmçinin şălsama (шăлсама)
atmaq	ıvǎtma (ывǎтма)
buraxmaq	păraxma (пăрахма)
oynamaq	vıl'ama (выльама)
donmaq	şănma (шăнма)
şişmək	şıśma (шыçма)
1 - bir	pĕrre (пĕрре); həmçinin pĕr (пӗр)
2 - iki	ikkĕ (иккĕ); həmçinin ikĕ (икӗ), ik (ик)
3 - üç	viśśĕ (виҫҫӗ); həmçinin viśĕ (виҫӗ), viś (виҫ)
4 - dörd	tăvattă (тӑваттӑ); həmçinin tăvată (тӑватӑ), tăvat (тӑват)
5 - beş	pillĕk (пиллӗк); həmçinin pilĕk (пилӗк)
6 - altı	ulttă (улттӑ); həmçinin ultă (ултӑ), ult (улт)
7 - yeddi	śiççĕ (ҫиччӗ); həmçinin śiçĕ (ҫичӗ), śiç (ҫич)
8 - səkkiz	sakkăr (саккӑр); həmçinin sakăr (сакӑр)
9 - doqquz	tăxxăr (тӑххӑр); həmçinin tăxăr (тӑхӑр
10 - on	vunnă (вуннӑ); həmçinin vun (вун)
20 - iyirmi	śirĕm (ҫирӗм)
30 - otuz	vătăr (вӑтӑр)
40 - qırx	xĕrĕx (хӗрӗх)
50 - əlli	allă (аллӑ); həmçinin ală (алӑ), al (ал)
60 - altmış	utmăl (утмӑл)
70 - yetmiş	śitmĕl (ҫитмӗл)
80 - səksən	sakărvunnă (сакӑрвуннӑ); həmçinin sakărvun (сакӑрвун)
90 - doxsan	tăxărvunnă (тӑхӑрвуннӑ); həmçinin tăxărvun (тӑхӑрвун)
100 - yüz	śĕr (ҫӗр)
1000 - min	pin (пин)

İstinadlar

• Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии
• Picket in defense of the Chuvash in Cheboksary
• Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
• Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
• Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту