Azot oksidləri

Azot oksidləri — N₂ rəngsiz, iysiz və dadsız qazdır, havadan bir az yüngüldür. Oksigenə nisbətən suda az həll olur: 20°C-də (0,1 MPa) 1 l suda 15,4 ml azot həll olur. 0,1 MPa təzyiqdə və -196°C-də azot mayeləşir.

Molekul quruluşu

N₂ molekulunun quruluşu. Azot molekulunun quruluş formulu N ≡ N, elektron formulu isə : N ⋮⋮ N : kimidir. Molekulda üçqat rabitə çox davamlı rabitədir. Bu rabitələrdən biri σ -, ikisi isə π-rabitədir. Hər üç rabitənin elektron sıxlığı atomlar arasında simmetrik paylandığından N₂ molekulu qeyri-polyardır.

Bor nitratı

Bor-nitrit (BN) 3000°C-də əriyir və bərkliyinə görə almaza oxşardır. Nitritlər ammonyakın alınması ilə hidrolizə uğrayır

Azot oksidlərinin siyahısı

Azotun 8 oksidi N₂O, NO, N₂O₃, NO₂, N₂O₄, N₂O₅, NO₃, N₂O₆ və 6 oksigenli turşusu məlumdur: H₂N₂O₂, H₂N₂O₃, H₂NO₂, HNO₂, HNO₃ və HNO₄. Lakin bunlardan sərbəst şəkildə yalnız HNO₃ davamlıdır. Başqaları isə suda məhlulda mövcuddur.

• 
  NO
• 
  NO₂
• 
  N₂O
• 
  N₂O₃
• 
  N₂O₄
• 
  N₂O₅
• 
  N₄O₆

Xarakteristikası

Oksidlərdən N₂O və NO duzəmələgətirməyən, qalanları isə turşu oksidləridir. Bu oksidlərdən yalnız azot-monooksid (NO) azotun oksigenlə bilavasitə qarşılıqlı təsirindən alınır. O, yüksək temperaturda və ya atmosferdə ildırım çaxarkən yaranan elektrik boşalması zamanı əmələ gəlir. Diazot-trioksidə (N₂O₃) – nitrit turşusu (HNO₂), diazot-pentaoksidə (N₂O₅) – nitrat turşusu (HNO₃) uyğun gəlir. Azot-dioksid (NO₂) su ilə iki turşu – nitrat (HNO₃) və nitrit (HNO₂) turşularını əmələ gətirir:

Alınması

N₂O

N₂O quru ammonium-nitrat 170^oC-yə qədər qızdırıldıqda əmələ gəlir:

• NH₄NO₃=N₂O+2H₂O

N₂O rəngsiz, zəif şirinvari iyli qazdır. Qaynama temperaturu -89,5^oC-dir. O, karbon qazına oxşar olaraq, xətti quruluşa malikdir. Onu rezonans formulların köməyi ilə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

• N^-=N⁺=O↔N=N⁺-O^-
• N₂O+H₂=N₂+H₂O
• ΔH=-77,3 kkal/mol.

N₂O-in fizioloji xassələri maraqlıdır. Tərkibində N₂O olan hava ilə tənəffüs etdikdə, sərxoşluq əlamətləri müşahidə edilir. Buna əsasən, onu "şənləndirici qaz" adlandırırlar. Tərkibində azotu N₂O ilə əvəz edilən hava (20% O₂ və 80% N₂O qarışığı) cərrahiyyədə narkotik kimi işlədilir. N₂O-in narkotik kimi istifadəsinin bu məqsədlə işlədilən başqa maddələrdən (efir, xloroform) müəyyən üstünlüyü vardır. N₂O digər narkotiklərdən daha uçucu olduğundan, orqanizmdən tez xaric olur və beləliklə əlavə zərərli hadisələrin meydana çıxmasına səbəb olmur.

NO

NO bəsit maddələrin bilavasitə qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlir:

• N₂+O₂↔2NO

ΔH=+(2•21,6)kkal.

NO rəngsiz qazdır. Suda pis həll olur. Havada dərhal NO₂-ə çevrilir. NO-in hidrogen və ya karbon-sulfid buxarı ilə qarşığına alov yaxınlaşdırıldıqda, partlayış baş verir.

N₂O₃

N₂O₃ orta qatılıqlı nitrit turşusunun müxtəlif reduksiyaedicilərlə reduksiyası və ya qələvi metalların nitriti məhlulunun turşulaşdırılması zamanı alınır. N₂O₃ davamsız birləşmə olub, -10^oC-də parçalanır.

• N₂O₃↔NO+NO₂

Mənbə

• Химическая энциклопедия / Редкол.: И. Л. Кнунянц и др.. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 1 (Абл-Дар). — 623 с.
• Z.Qarayev "Qeyri-üzvi kimya", Maarif-1975.