Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578–1590): Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 29: Sətir 29:
'''Səfəvi-Osmanlı müharibəsi''' — [[1578]]-[[1590]] -cı illərdə [[Səfəvilər]] və Osmanlı imperiyaları arasında baş vermiş müharibə.
'''Səfəvi-Osmanlı müharibəsi''' — [[1578]]-[[1590]] -cı illərdə [[Səfəvilər]] və Osmanlı imperiyaları arasında baş vermiş müharibə.


== Arxaplan ==
== Müharibədən əvvəl ==
=== Səfəvilərin vəziyyəti ===
=== Səfəvilərin vəziyyəti ===
Təhmasib şahın 53 il 6 aylıq hökmranlığından və onun vəfatından sonra paytaxtda ictimai siyasi vəziyyət son dərəcə gərginləşmiş, alimlər, əmirlər və ümumiyyətlə xalq təşvişə düşmüşdü. Bütün bunların səbəbi isə Təhmasibin yerinə kimin təyin olunacağı ilə əlaqəli idi. Təhmasib vəfat etdikdən sonra mühüm dövlət vəzifələrini tutan paytaxtdakı Ustaclu tayfasından olan qızılbaşlar Heydər Mirzəni, əfşarlar isə [[I Şah İsmayıl|İsmayıl Mirzə]]ni dəstəkləyirdilər. Təhmasib şah dünyasını dəyişməklə onların arasında ciddi qarşıdurma meydana gəlmiş və Səfəvi səltənətinin üzvləri də iki hissəyə ayrılıb onlardan birini dəstəkləyə başlamışdılar. İsmayılın yaxınları isə onun [[Qəhqəhə qalası]]ndan azad olunması üçün fəaliyyətə başlamış və buna nail olmuşdular.<ref name="Azadlig14">{{harvnb|“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu|2013|p=14}}</ref>
Təhmasib şahın 53 il 6 aylıq hökmranlığından və onun vəfatından sonra paytaxtda ictimai siyasi vəziyyət son dərəcə gərginləşmiş, alimlər, əmirlər və ümumiyyətlə xalq təşvişə düşmüşdü. Bütün bunların səbəbi isə Təhmasibin yerinə kimin təyin olunacağı ilə əlaqəli idi. Təhmasib vəfat etdikdən sonra mühüm dövlət vəzifələrini tutan paytaxtdakı Ustaclu tayfasından olan qızılbaşlar Heydər Mirzəni, əfşarlar isə [[I Şah İsmayıl|İsmayıl Mirzə]]ni dəstəkləyirdilər. Təhmasib şah dünyasını dəyişməklə onların arasında ciddi qarşıdurma meydana gəlmiş və Səfəvi səltənətinin üzvləri də iki hissəyə ayrılıb onlardan birini dəstəkləyə başlamışdılar. İsmayılın yaxınları isə onun [[Qəhqəhə qalası]]ndan azad olunması üçün fəaliyyətə başlamış və buna nail olmuşdular.<ref name="Azadlig14">{{harvnb|“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu|2013|p=14}}</ref>

17:49, 18 yanvar 2019 tarixindəki versiya

Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578-1590)
Səfəvi-Osmanlı münasibətləri‎
Tarix 1578-1590
Yeri Qafqaz (şimali və cənubi), İkiçayarası (İraq)
Nəticəsi Osmanlı İmperiyasının qələbəsi
İstanbul müqaviləsi
Ərazi dəyişikliyi Osmanlılar Gürcüstan, Çuxursəəd, Dağıstan, Şirvan, Qarabağ, Luristan, Xuzistan vilayətləri tamamilə, Azərbaycan vilayətini isə qismən ihlaq etdi
Münaqişə tərəfləri

Səfəvilər İmperiyası

Osmanlı İmperiyası

Komandan(lar)

Şah Məhəmməd Xudabəndə
I Şah Abbas

III Murad

Səfəvi-Osmanlı müharibəsi — 1578-1590 -cı illərdə Səfəvilər və Osmanlı imperiyaları arasında baş vermiş müharibə.

Müharibədən əvvəl

Səfəvilərin vəziyyəti

Təhmasib şahın 53 il 6 aylıq hökmranlığından və onun vəfatından sonra paytaxtda ictimai siyasi vəziyyət son dərəcə gərginləşmiş, alimlər, əmirlər və ümumiyyətlə xalq təşvişə düşmüşdü. Bütün bunların səbəbi isə Təhmasibin yerinə kimin təyin olunacağı ilə əlaqəli idi. Təhmasib vəfat etdikdən sonra mühüm dövlət vəzifələrini tutan paytaxtdakı Ustaclu tayfasından olan qızılbaşlar Heydər Mirzəni, əfşarlar isə İsmayıl Mirzəni dəstəkləyirdilər. Təhmasib şah dünyasını dəyişməklə onların arasında ciddi qarşıdurma meydana gəlmiş və Səfəvi səltənətinin üzvləri də iki hissəyə ayrılıb onlardan birini dəstəkləyə başlamışdılar. İsmayılın yaxınları isə onun Qəhqəhə qalasından azad olunması üçün fəaliyyətə başlamış və buna nail olmuşdular.[1]

I Şah Təhmasibin ölümündən sonra müəmmalı şəkildə ortaya çıxan vəsiyyətnamə ilə onun yerinə keçən oğlu Heydər Mirzə bir gün sonra qətlə yetirildi. Onun yerinə Şah Təhmasibin ikinci oğlu İsmayıl Mirzə taxta gətirildi. II İsmayıl adı ilə tanınan şahzadə İsmayılın taxta çıxması mərasimi 1576-cı il avqustun 22-də[q 1] keçirildi. Sarayın Çehelsütün salonunda bu münasibətlə təntənəli qəbul düzəldilmişdi. Burada bütün əmirlər, şahzadələr və dövlət əyanları iştirak edirdilər.[1] II Şah İsmayılın ölümü haqqında çoxlu rəvayətlər vardır. Bəziləri onun kəskin mədə ağrısından, həddən artıq tiryək istemal etməsindən yaxud boğulub öldürülürməsini qələmə alırlar.[2]

II İsmayılın ölümündən sonra Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətə gəlməli idi. Məhəmmədin Qəzvində tacqoyma mərasimi 1578-ci ilin fevralın 13-də[q 2] oldu. Məhəmməd Xudabəndənin daxili siyasətini səciyyələndirən Şərəf xan Bidlisi göstərir ki, “ölkə, əslində mərkəzlə az hesablaşan, vilayətləri özbaşına idarə edən qızılbaş tayfalarının başçıları arasında bölüşdürülmüşdü. Məhəmməd Xudabəndəyə onlar yalnız şah adını saxlamışdılar. Əmirlər dövlət işlərini kor padşaha və gözləri zəifləmiş vəzirə vermişdilər.”[3]

Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətə keçməsindən sonra ölkədə mərkəzi hakimiyyət xeyli zəifləmiş oldu. Dəyəri 900 min tümən olan dövlət xəzinəsi bir il müddətində boşaldıldı. Salnaməçi İsgəndər bəy Münşi yazırdı: “Divanın yüksək vəzifəli şəxsləri qarşısında qazanc qapıları açıldı və rüşvətxorluq artdı.” Qızılbaş əyanları qarşısında aciz qalmış şah və tərəfdarları çoxlu pul və torpaq paylamaqla onların sədaqətini satın almağa cəhd edirdilər. Məhəmməd Xudabəndənin zəifliyindən istfadə edən bir sıra əmirlərin dövlətin siyasi və əsgəri təşkilatında yüksək vəzifələri ələ keçirməyə çalışması oymaqlar arası çəkişmələri dərinləşdirməyə başladı.[4]

Şah Məhəmməd və onun ən yaxın məsləhətçiləri pul və torpaq bağışlamaqla qızılbaş əyanlarının sədaqətini qazanmaq cəhdindəb canfəşanlıq edirdilər. Bu dövlət hakimiyyətinə əvəzedilməz zərbə vurdu. İsgəndər bəy Münşi göstərir ki, “Məhəmməd Xudabəndə dövründə şah hakimiyyəti o qədər zəifləmişdi ki, tayfaların əyanları qarşısında tamam aciz görünürdü. Hər tayfa[q 3] üçün yeni əmir təyin olunurdu, bütün vilayətlər və məmləkət isə artıq [əmirlər arasında] bölüşdürüldüyü üçün onlara dövlət xəzinəsindən məvacib verməli oldular və hər tayfanın tərəfdarları qiyam və iğtişaş üçün baş qaldırır, öz rəqiblərinin üzərində üstünlük qazanmağa çalışır, müstəqil olmaq istəyirdilər.”[5]

Dövlət daxilində feodal ara müharibələri və çəkişmələr Səfəvilər dövlətinin xarici siyasi düşmənləri üçün arzuolunan bir hal idi. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, “Qızılbaşların məmləkətində ara müharibələri, pozğunluq və qarışıqlıq baş verməsi barədə xəbərlər yayılırdı... Bu günü gözləyən qonşu padşahlar düşmənlər həmin məqamı əlverişli sayırdılar, Əcəmi [Səfəvi dövləti] tutmaq üçün şərqdən və qərbdən cəhdlər göstərirdilər. Sultan Murad Azərbaycan və Şirvan ölkələrinə tutmaq arzusunda olduğunu bildirdi. Uzun illər başlarını itaət çənbərində saxlamış ucqarların asılı hakimləri isə müstəqillik və hakimiyyət iddiası ilə çıxış etdilər...”[6]

Osmanlının vəziyyəti

Sultan Süleyman 1 may 1566-cı il tarixində, on üç il sonra, 72 yaşında ikən on üçüncü və sonuncu səfərinə çıxdı.[7][8] 27 iyun tarixində Belqrada çatan və burada Ziqmund Zapolyanın qüvvələrinin də qatıldığı Osmanlı ordusu 2 avqust tarixində Ziqetvara çatdı.[7][8] Süleyman isə mühasirə ərazisimə 5 avqust tarixində çatdı və mühasirənin görülə biləcəyi bir təpədə çadır quruldu.[8] 7 sentyabr 1566-cı ildə gecə zamanlarında, Ziqetvar qalasının alınmasından 1 gün öncə vəfat etdi.[9] Ölüm səbəbi isə bəzi mənbələrdə qut və ya iflic olduğu qeyd olunur. Süleymanın vəfatı 48 gün boyunca saxladıldı və 21 oktyabr tarixində Osmanlı ordusunun Zigetvardan ayrılmasına qədər gizli saxlanıldı.[10] Cənazəsi 28 noyabr tarixində şeyxülislam Əbu Suud Əfəndinin qıldırdığı namazın ardından Sultan Süleyman türbəsində dəfn olundu. Bununla da hakimiyyətə yeganə oğlu Şahzadə Səlim keçdi.[9]

Sultan Səlim 8 il Osmanlı taxtında oturdu.[9] Hakimiyyəti ərzində bir neçə yerləri fəth etdi. Fəthlərin bir çoxu sülh yolu ilə həll edildi. Atasından 14.892.000 km2 olaraq aldığı imperiyanın sərhədlərini genişlədərək 15.192.000 km2-ə çatdırmışdır. Osmanlı İmperiyasının on birinci sultanı olan Sultan Səlim 1524-cü il may ayının 28-də dünyaya gəlmişdir. 1574-cü ildə döş qəfəsində meydana gələn qanaxma nəticəsində vəfat etdi. Tarixçilərin iddiasına görə, Sultan Səlim hamamda yıxılıraq xəsarət alıb və bundan dünyasını dəyişib.[11]

Atasının vəfatı xəbərini sədrəzəm Sokollu Mehmed Paşa və anası Nurbanu Sultanın göndərdiyi adamlardan alan və böyük oğul olaraq taxta dəvət edilən Şahzadə Murad dərhal yola çıxaraq Mudanya limanına gəldi. Burada onu gözləməli olan gəmisini tapmadı və çıxan fırtınaya baxmayaraq sahildə Firidun Əhməd bəyə aid olan bir gəmiyə minib dərhal İstanbula yola düşdü. Sarayburnu sahilində sədrəzəm Sokollu Mehmed Paşa ilə görüşüb gecə yarısı saraya daxil oldu. Ertəsi gün 22 dekabr 1574 tarixində II Səlimin ölümü və III Muradın taxta çıxdığı rəsmi şəkildə elan olundu.[12]

Saraya gəldiyi gecə boğdurduğu 5 qardaşı və atasının cənazə mərasimi eyni gündə keçirildi. Atasının cənazə namazına qatılan Sultan Murad ardından əsgərə cülus bəxşişi paylatdırdı və ilk iş olaraq Kəbənin divarlarının təmir edilməsini əmr etdi. İlk cümə namazını böyük bir mərasimlə Aya Sofya məscidində qılan Sultan Murad 5 yanvar 1575-ci il tarixində əvvəlcə Əyyub Sultan məscidinə gedərək burada qılınc qurşandı, daha sonra Ədirnəqapı səmtindən şəhərə daxil olaraq sırayla Yavuz Sultan Səlim, Fateh Sultan Mehmed, Şahzadə Mehmed, Sultan Süleyman, II Bəyazid və atasının məzarlarını ziyarət etdi.[13]

Səltənətinin ilk illərində uzun müddətdir sədarətdə olan Sokollu Mehmed Paşanın əleyhdarlarının təsirində qalır və babaları kimi hakimiyyəti ələ alması üçün təşviq edilirdi. Xüsusilə də, Şəmsi Əhməd Paşa və Darüssəadə ağası Qəzənfər ağa ona bu yolda təsir edirdilər. Buna baxmayaraq Sokollu Mehmed Paşanı vəzifədə saxlayaraq təcrübəsindən istifadə etdi ancaq zaman keçdikcə gücünü zəiflədərək sədrəzəmi təsirsiz hala saldı.[14]

III Murad taxta çıxan çağlarda Osmanlı dövləti, demək olar ki, daha rəqibinin qalmadığı ən böyük imperiya idi. 1567-1569-cu illərdə Yəmən, 1570-1571-ci illərdə Kipr, 1574-cü ildə Tunis fəth edilmişdi. F.Kırzıoğlunun məlumatına görə, artıq 1577-ci ildə Osmanlı imperiyasının şimal, qərb və cənubda döyüşəsi bir düşməni və tamah salınıb alınası bir torpağı qalmamışdı. Amma onun şərq qonşuluğunda II Şah İsmayılın 1555-ci il Amasya sülhünün 1576-cı ildən bəri pozulması, Anadoludakı qızılbaşların fəsadları, Dağıstan, Şirvan, Gilan əhalisi və Yəqə türkmənləri kimi İran sünnilərinin də islam xəlifəsi III Muraddan yardın istəmələri, Özbək və Xarəzm xanlıqlarının, eləcə də onlardan şərqdə yaşayan türklərin Xəzər-Qara dəniz ticarət yolunun açılması üçün İstanbula tez-tez müraciətləri kimi səbəblərə görə Osmanlı dövləti Səfəvilərlə döyüşmək qərarına gəldi. F.Kırzıoğlu Qızılbaş-Osmanlı münasibətlərinin pozulma səbəblərini obyektiv vermir və Səfəvilərlə döyüşmək qərarına gələn Osmanlıların əsl məqsədini - öz sələflərinin Şərq diyarını zəbt etmək məqsədini göstərir. Lakin o, bu xüsusda belə yazır: “Osmanlıların III Muradın hakimiyyəti vaxtı Səfəvilərlə müharibə etməsinin ana qayəsi Xəzər dənizində donanma saxlamaq istəyi idi.” Sultan Muradın planları yeni bir ölkə zəbt etmək və beləliklə də qonşu Səfəvi dövlətinin tezliklə aradan götürülmə istəyində idi. Başqa bir türk tədqiqatçısı Camal Göycə 1578-ci ildə başlayan Səfəvi-Osmanlı hərbini əsl səbəbini qızılbaşlığın Səfəvilər tərəfindən Türkiyənin şərqində yayılmasında və hər ki dövlətin - Osmanlı və Səfəvilərin Gürcüstan və Azərbaycan üzərində nüfuz əldə etməyində görür.[15]

Müharibənin başlanması

Xalq üsyanı və qiyamlar

Məhəmməd şah Xudabəndə
III Murad

Cənubi Qafqaz uğrunda müharibəyə yenidən başlamağa əlverişli fürsət axtaran Osmanlı İmperiyası Səfəvilər dövlətinin ağır daxili vəziyyətindən dərhal istifadə etdi.[16] Vanın Osmanlı hakimi Xosrov paşa sərhəd boyunda yaşayan kürd tayfalarının Səfəvilərə qarşı qiyamını qaldırmaq barədə göstəriş aldı. Öncə hüquqları vaxtilə II İsmayılın fərmanı ilə təsdiq olunmuş Səlmas və Tasuq hakimi Şahqulu Bülbülan oğlu Qazi bəy qiyam etdi.[17] Xosrov paşanın qoşunları kürdlərlə birlikdə qəflətən Xoya hücum etdilər və bununla da Sultan Süleyman imzaladığı 1555-ci il müqaviləsini pozdular.[16][18]

Rəqiblər tərəfindən qəfildən tutulmuş Xoy hakimi Mahmud Sultan Rumlu şiddətli müqavimət göstərdi və həlak oldu. Sonra kürdlər Urmiya hakimi Hüseyncan Sultan Xunusluya qarşı hücuma keçdilər. O bir aylıq müqavimətdən sonra hiylə ilə ələ keçirildi və öldürüldü. Düşmənlər qızılbaş düşərgəsindən çoxlu oğlan və qızı əsir aldılar. Həmçinin rəiyyətin mirasını və əmlakını talan etdilər.[17] Bunun ardınca kürdlər Göyərçinlik qalasını və Urmiyanı tutdular. Həmin vaxtda Azərbaycan hakimi təyin olunmuş Əmir xan Türkmən Təbrizə gəldi.[16][18] Kürdlərin qiyamını yatırmaq üçün qoşun toplamağa başladı. O, 10-15 min nəfərlik qoşun toplayıb sərhədə doğru hərəkət etdi. Qiyamçılar hücuma dayana bilmədilər və qalalarda gizləndilər.[19] Lakin Əmir xan və əmirlər bu ərazidə törədilmiş böyük dağıntılara görə orada möhkəmlənə bilməyib geri çəkildilər.[20][21]

İsgəndər bəy Münşi yazır: “Qoşunların geri çəkilməsi o ölkənin viran edilməsi səbəbindən irəli gəlmişdi. Xoy, Səlmas və Urmiyanın xeyli sakini o yerləri tərk etməyə başladı. Sonra qayıdanlar qeyri-iradi olaraq düşmənlərə tabe oldu və həmin yerdə onların [kürdlərin] hakimiyyəti altına düşdü.”[16] Tezliklə Osmanlı basqınının başlanacağına dair xəbərlərdən ruhlanan digər kürd tayfaları da üsyan qaldırdılar.[18] Marağanın yaxınlığındakı Sulduz və Miyanduab ərazisində yaşayan, Əmir bəyin başçı olduğu mükri tayfası Marağaya yaxınlaşdı, Şah I Təhmasibin mülkiyyəti olan at ilxısını sürüb apardı. Bu ilxıda 10 min seçmə ərəb atı bəslənirdi. Əmir xan Türkmən onlara çatıb ilxını geri qaytarmağa cəhd göstərdi, lakin bunun nəticəsi olmadı.[20][21]

Bu zaman Şirvanda Osmanlı sultanının təhriki ilə Səfəvilər əleyhinə üsyan başlandı.[22] İsgəndər bəy Münşi məlumat verir ki, “Şirvanın əvvəlki sultanlarının nəslindən olan Bürhan oğlu Əbubəkr Mirzə o vaxtadək Dağıstanda və Çərkəzistanda gizlənmişdi. O, öz ətrafına ləzgi və qarabörk[q 4] tayfalarından 2-3 min nəfərlik qoşun topladı, kömək üçün türk sultanına müraciət etdi. O, bu kömək müqabilində qızılbaşlar qovulduqdan sonra sultanın vassalı olacağına söz verdi. Şirvanlıların bir dəstəsi İstanbula yola düşdü və vahid etiqadın [sünniliyin] müdafiəsi bəhanəsi altında “qızılbaşların zülm və istidbabından” qurtulmaq üçün sultandan kömək istədi.”[23]

Şirvanda üsyanın başlanmasının öz səbəbləri var idi. Qazi Əhməd bildirir ki, “burada 200 min tümən məbləğində vergi[q 5] toplanmışdı. Bu, həmin ölkədən vergi məbləğləri alınması üçün hər hansı sənəd verilməsini qadağan etmiş Şah Təhmasibin sərəncamı ilə edilmişdi.”[22] Bu xəbəri Şərəf xan Bitlisi də təsdiq edərək göstərir ki, “adı çəkilən şahın hakimiyyətinin son dövründə Azərbaycanın, Şirvanın və Arranın bəzi yerlərində mal-u-xərac yeddi, bəzən isə doqquz il ərzində yığılmırdı.”[24] Şah Təhmasib bunu etdikdən sonra, həmin tədbirin var-yoxdan çıxmış xalqın ağır vəziyyətindən irəli gəldiyi aydın olur. Dövlət xəzinəsinin talanından sonra Qəzvində vergi borcunu xatırlatmağa başladılar. Maliyyə məmurları məvacibləri hesabına qorçulara[q 6] paylanan və vergi yığmaq hüququ verən təxsisnamələr buraxdılar.[22] Bu Şirvanşahlar nəslindən olan Əbubəkr Mirzənin işin asanlaşdırdı. O, şirvanlıların narazılığından istifadə etdi və qızılbaşların Dərbənddə və Şabranda ölümləri ilə başlanan “qara camaatın və pozğun ünsürlərin” Səfəvilər əleyhinə üsyanının başçısı oldu.[25]

Bu üsyan və Əbubəkrin şəxsiyyəti haqqında Münəccimbaşı bəzi təfsilatları açıqlayır. Onun yazdığına görə “Əbubəkr Mirzə hələ uşaq ikən atası Bürhan Əlinin ölümündən sonra, atasının tərəfdarları tərəfindən Dağıstana aparılmış və 20 ilə yaxın orada qalmışdı. Əbubəkr Mirzə oradan 1570-cı ildə Krıma yola düşdü. Krım xanı Dövlət Girey ona yüksək hörmət və ehtiram göstərmiş, onu öz qızı ilə evləndirmiş, onun barəsində Osmanlı İmperiyasının Ali astanasına məlumat vermişdi. Əbubəkr Mirzəyə maaş təyin olunmuş o, Osmanlı ordusunun Şirvana hücumana qədər Şirvanda yaşamışdı.”[26][27]

Müharibənin birinci mərhələsi

border=none Əsas məqalə: Çıldır döyüşü
Osmanlı İmperiyasına aid şişak və ya kavnas dəbilqə, XVI əsr, Metropoliten muzeyi

Osmanlı sultanı III Murad Səfəvilərlə müharibəyə ciddi hazırlıq görmüşdü. O, ortodoksal islamın şiələrə qarşı sınaqdan çıxmış cihad şüarından yenidən istifadə etdi. Sultan tərəfindən qızışdırılan kürdlərin qızılbaşlar əleyhinə üsyanı və Şirvandakı üsyanlar bir məqsədin müxtəlif vasitələri idi. Türk qoşunlarının sərkərdəsi Mustafa Lələ Paşa Ərzurumda yüz minlik qoşun topladı.[28] Öz qüvvələrinə arxayın olmayan Osmanlı Türkiyəsi vassalı olan Krım xanı Məhəmməd Gəraydan tatar qoşunlarının bu yürüşdə iştirak etməsini tələb etdi. Bundan əlavə, Dağıstanın feodal hakimlərinə, o cümlədən Kumık və Qaytaq hakimi Çitlav Şamxala, Tabasaran hakimi Qazi Salehə və avar hakimi Toca Laz Bürhanəddinə əmr edilmişdi ki, Osmanlı Türkiyəsinin Gürcüstanı və Şirvanı istila etməsinə yardım göstərmək üçün öz qoşunlarını hazır vəziyyətə gətirsinlər. Osmanlı sultanı Mustafa Lələ paşanın başçılığı altında yüz minlik qoşunu Gürcüstana yolladı. Dağıstan hakimləri - Kumık və Qaytaq, Tabasaran və Avar isə Şirvanın işğalına hərbi yardım göstərmək barədə sultandan sərəncam almışdılar. Mustafa Lələ paşa Qars vilayətini hərbi qüdrətdən salınmış mövqe kimi təsbit edən 1555-ci il müqaviləsini pozaraq, öncə Qars qalasını bərpa etdi və oraya qoşun yeritdi. Qarsla qonşu olan Çuxursəəd vilayətinin hakimi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı Qəzvinə türklərin hərəkəti barədə məlumat verdi və onları sərhəddə dayandırmağa cəhd göstərdi.[29][30]

Qızılbaş rəhbərləri dövlətin başının üstünü almış bu təhlükəli anda öz qüvvələrini birləşdirmək və müqaviməti təşkil etmək üçün kifayət qədər tədbir görmədilər. Türklər Ərzurumdan Qarsa tərəf hərəkət edərkən Məhəmməd xan Ustaclı Toxmaq Osmanlı basqınını dayandırmaq üçün Çuxursəəddə qüvvələri birləşdirmək çağırışı ilə Azərbaycanın cənub hissəsinin hakimi Əmir xan Türkmənin və Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacarın yanına adam göndərdi. Lakin Əmir xan türkmən və ustaclı tayfaları arasında olan düşmənçilik münasibləri səbəbindən istəyirdi ki, “həmin tayfadan bir nəfər də adlı-sanlı adam qalmasın.” Buna görə də o, çıxış etməyi təxirə salaraq öz qoşunlarının silahlandırılmasına və təchizatına laqeydlik göstərdi.[31]

İmamqulu xan Qacar Çuxursəəd bəylərbəyliyinin çağırışına cavab verərək öz qoşunu ilə buraya gəldi. Onların birləşmiş qoşunlarının sayı 15 min nəfərdən artıq deyildi. Onlar Əmir xanın dəstələrinin yaxınlaşmasını gözləyərək Qarsın şimal-şərqində, Çıldır gölünün sahilində yerləşdilər. Qızılbaş sərkərdələri düşmənin Gürcüstana yolunu kəsmək istəyirdilər.[32] Əvvəlcə Osmanlı ordusunun öndə gələn hissələri ilə toqquşan Səfəvilər qələbə qazandılar. Onlar 2-3 minə yaxın adamı məhv etdilər. Bu qələbədən ruhlanan Azərbaycan döyüşçüləri geri gedən düşməni təqib etməyə başladılar. Ön dəstənin məğlub olmasından xəbər tutan Mustafa paşa qızılbaşlara qarşı təcili olaraq 20-30 min nəfərlik əlavə qoşun göndərdi. Osmanlıları təqib edən azərbaycanlı hissələr öz əsas qüvvələrindən 2-3 fərsəng[q 7] aralı düşdülər. Bu hissələr darmadağın edildi və ayrı salındı.[33]

Tarixçi Oruc bəy Bayat belə hesab edirdi ki, “Səfəvi qoşunlarına başçılıq edən Məhəmməd xan Toxmaq yanlış məlumatın qurbanı olmuşdu. O, öz kəşfiyyatçılarının məlumatına əsaslanaraq Dərviş paşanın və Bəhram paşanın qırx minlik qoşununu Osmanlıların başlıca zərbə qüvvəsi hesab etmiş, onlara hücum etmişdi. Lakin Mustafa paşanın yetmiş min nəfərlik qoşunu gizli sığınacaqdan gəlib Səfəvilərin sağ cinahına zərbə endirəndə Məhəmməd xan öz səhvini başa düşdü. Ancaq artıq gec idi. Səfəvi qoşunu iki xoşbəxt təsadüf üzündən tam darmadağın edilməkdən xilas oldu. Birincisi, Toxmaq tərəfindən göstərilmiş sərkərdəlik məharəti, ikincisi isə qaranlığın düşməsi idi. Qızılbaşlar öz qoşunlarının əsas hissəsini itirdilər: 7 min nəfər həlak oldu, 3 min nəfər isə türklərə əsir düşdü. Məhəmməd xan qaranlıqdan istifadə edərək, öz qoşunlarının bir hissəsini dağ cığırlarından və keçidlərdən keçirib xilas edə bildi.”[34][35]

İsgəndər bəy Münşi yazır: “Çıldır vuruşmasında Səfəvilərin məğlubiyyətinin başlıca səbəbi bunda idi ki, qızılbaş əmirləri təkəbbürün və özlərinə güvənməyin bolluğundan rumilərlə müharibəni yüngül və sadə [iş] hesab edirdilər. Buna görə də, onlar 10-15 min nəfərlik qoşunla Mustafa paşanın yüz minlik qoşununa qarşı çıxmağı mümkün saymışdılar. Qazi Əhmədin dediyinə görə, bir qızılbaş on nəfər rumiyə qarşı dururdu. Əgər qızılbaş əmirləri arasında həmrəylik yaransaydı, Azərbaycanın və Şirvanın birlikdə sayı 50 min nəfərə çatan bütün qoşunları birləşsəydi, habelə gürcü çarları onlara qoşulsaydılar, o zaman Lələ paşanın ölkəyə basqını belə asan olmazdı. Lakin əmirlərin çəkişməsi, tayfalar arasındakı ədavət və təşəbbüssüzlük üzündən nəinki təkcə ölkə itirildi, habelə, qızılbaşların nüfuzlu başçıları həlak oldular. Azərbaycan qoşunu məhv edildi, bir sıra illər boyu yığılmış əmlak və ləvazimat isə talan edildi.”[36][37]

Osmanlı mənbələri birtərəfli qaydada türklərin qüvvələrinin sayını azaldır, Səfəvi qoşunlarının sayını isə artırırlar. Onların məlumatlarına görə, Çıldır döyüşü ərəfəsində Osmanlı qüvvələrinin sayı 30 min nəfərə çatırdısa, Səfəvilərin sayı 25-50 min nəfər arasında idi. Buna baxmayaraq, Osmanlı tarixçiləri də Səfəvilərin mətinliyini, mərdliklə vuruşmalarını qeyd edirlər. [37] Onlar göstərirlər ki, Diyarbəkir bəylərbəyiliyi Dərviş paşa əvvəlcə məğlubiyyətə uğradı, döyüşdə özünün 30 ağasını və 7 sancaqbəyini itirdi.[38] Yalnız Dərviş paşaya böyük qoşunla köməyə gəlmiş Özdəmiroğlu Osman paşanın yeni hissələri döyüşə girdikdən sonra Səfəvilər darmadağın edilmişdilər.[37] Çıldır döyüşündən sonra Məhəmməd xan Toxmaq məsuliyyəti öz üzərinə götürərək qoşunların qalıqları ilə Çuxursəədə getdi, İmamqulu xan isə Qarabağa qayıtdı.[36]

Gürcüstan və Şirvanın ələ keçirilməsi

Bizim atlarımız bir-biriləri ilə rəftarda qarşılıqlı razılaşma və sədaqət yolunu tutdular. Yeni cənnət olan Həzrət şah fani cahandan əbədi məkana köçəndən sonra İsmayıl Mirzə öz ata-babasının yolu ilə getmədi, öz qardaş və qohum-əqrabasının hamısına qanlı kəfən geydirib o dünyaya göndərdi. Elə buna görə də o, öz əməl budağından həsrət və məlamət meyvəsindən başqa heç nə dərə bilmədi. Hakimiyyət bu sadiq şəxsə yetən kimi o, yeri cənnət olan şahın yolu ilə getməyə başladı. Sədaqət, birlik və səmimiyyət qanunlarını təzələmək üçün Vəli bəy - Məhəmmədi Sultanın vəkilini sizin dərgahınıza yolladıq. Amma xəbər gəldi ki, Lələ paşa Şirvan ulkasında nüfuz edib, sülh evini viran eyləmişdir; orada çoxlu rəiyyət öldürüldü. Müsəlman qanı axdı. Qoy sizə məlum olsun ki, bizim tərəf heç bir cəvhlə əhd-peymana müxalif olmamışdır və yenə də sədaqət və əhdimizdə möhkəmik.
Məhəmməd şah Xudabəndənin Sultan III Murada məktubu.[39]

Mustafa paşanın qalib gəldiyi Çıldır döyüşü Gürcüstanın qapılarını türklərin üzünə açdı. Türk basqınının təhlükəsinin olduğu bir zamanda gürcü feodal hakimləri arasında çəkişmələr və nifaq hökm sürürdü. Onlardan bəziləri Səfəvilərin, bəziləri isə türklərin tərəfind idilər. Səfəvilərin məğlubiyyəti onların Gürcüstandakı nüfuzuna güclü zərbə vurdu və bəzi gürcü hökmdarlarını öz mülklərini saxlamaq üçün Osmanlı İmperiyasının tabeliyinə keçməyə razı olmağa məcbur etdi. Döyüşdən sonra Mesxi vəliəhdi Mənüçöhr və onun qardaşı Kvarkvare türklərin tərəfinə keçməyə birinci olaraq razılıq verdilər. Onların irsi mülkləri öz əllərində saxlandı. Mustafa Şirvana yürüş edərkən və geri qayıdarkən Mənüçöhr ona bələdçi oldu.[40]

Mustafa paşa Axaltsixi tutduqdan sonra Kaxetiyaya doğru hərəkət etdi. O, “Rum ərazisinə tabe olmaq və itaət göstərmək” çağırışı ilə Kartli çarı Aleksandrın yanına adam göndərdi. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, “Onlar da bir-biri ilə düşmənçilik etdikləri üçün simon tabe olmaqdan imtina etdi və türklərə qarşı həmlələr edərək onlara bir sıra təsirli zərbələr endirdi.” Halbuki uzaqgörən adam olan Aleksandr yaranmış şəraitdə Mustafa paşaya itaətini bildirməyi özü üçün rahat hesab etdi.[41]

Türk qoşunları “keçilməzliyinə və əzəmətinə görə göylərlə bəhsləşən” Tiflis qalasını ələ keçirmək üçün hərəkət etdilər. Davud xanın mülkündə yerləşirdi. I Şah Təhmasib Kartlini ona verərək, çarlığı onun qardaşı Simondan almışdı. Buna görə də David qardaşından kömək gözləməyərək Tiflisi tərk etdi.[36] Avqustun 24-də Osmanlı ordusu sakinlərinin tərk etmiş olduğu Tiflisi, sonra isə həm də Qorini ələ keçirdi. İstalaçılar Tiflisdə Məhəmməd paşanın başçılığı altında altı min nəfərlik hərbi dəstə saxladılar. Zəgam və Geram hakimi də türklərə tabe oldu. Gürcüstan Osmanlı qoşunu tərəfindən işğal edildikdən sonra Şəki hakimi İsa xan öz mülkünü tərk edərək Səfəvilərin sarayına getdi.[42][43]

1578-ci il sentyabrın əvvəlində Osmanlı qoşunları Qanıx çayına çatdılar. Onlar əhalisi və yaşıllığı olmayan Şirak düzündən keçərək ərzaq cəhətdən ciddi çətinlik çəkdilər. Aclıq və üzücü yürüş qoşununun mənvi ruhunu əsaslı surətdə sarsıtdı. Sipahilər və yeniçərilər yürüşdən imtina edərək geri qayıtmağı tələb etdilər. Osmanlı salnaməçilərinin yazdığına görə, “bir qrup döyüşçü sərkərdəyə yaxınlaşaraq bildirdi: “Sən bizi dəli edəcəksən. Nə vaxtadək bu boş və yaşayış olmayan çöllərdə gedəcəksən. Sən qayıtmalısan. Biz qayıtmağa etiraz edən yoldaşlarımızı öldürərik. Bizim üçün əvvəlcə həyat, sonra isə bütün dünya vacibdir. Biz nə Qanıqdan keçmək, nə də Şirvan ölkəsini ələ keçirmək arzusunda deyilik.”[44]

İsgəndər bəy Münşinin məlumatına görə, “xeyli yubanmadan sonra Əmir xan on minlik qoşunla Təbrizdən çıxaraq Məhəmməd xan Toxmağın köməyinə gəldi. Çıldır yaxınlığında darmadağın olunmaq, Mustafa paşanın Gürcüstan və Şirvan istiqamətində hərəkət etməsi xəbəri ona çatdı. Əmir xan Qarabağa tərəf üz tutdu, burada ona qoşulan İmamqulu xanla bərabər Alazan sahilində Osmanlı ordusunun böyük dəstəsinə hücum etdilər. Qızılbaşlar 2 min nəfərə yaxın adam öldürdülər. Onların əlinə böyük miqdarda qənimət keçdi. Qızılbaşlar 2 min nəfərə yaxın adam öldürdülər. Onların əlinə böyük miqdarda qənimət keçdi.”[45]

Bu məlumatı türk tarixçisi Münəccimbaşı da təsdiq edir və əlavə olaraq göstərir ki, “bu zaman qızılbaşlar ləvazimatı ilə birlikdə min dəvə və 3 min at ələ keçirmişdilər.” Bundan əlavə bir sıra Osmanlı başçıları qızılbaşlara əsir düşmüşdü.[45] Bu qələbədən sonra Əmir xan Qarabağa qayıtmaq və Səfəvi şəhzadəsi Həmzə Mirzənin başlıca qüvvələrinin yaxınlaşmasını gözləmək fikrində idi. Lakin onun oğlu Sultan Murad xan “dəliqanlı qızılbaş döyüşçüləri” adlanan dəstəsi ilə Alazan çayını keçdi və rəqibinə bir daha zərbə endirdi. Lakin onun dəstəsi osmanlılar tərəfindən mühasirəyə alındı və darmadağın edildi. Bu döyüşdə 2-3 min nəfər qızılbaş həlak oldu. Bundan sonra Əmir xan öz qoşunlarının qalıqları ilə Təbrizə qayıtmağı daha düzgün çıxış yolu hesab etdi.[46]

Osmanlı ordusu Şirvana daxil olduğu zaman yeni qiyam baş verdi. Şirvanın qızılbaş hakimi Araz xan Rumlunun yaxınlaşdığını eşidən Mustafa xan Alazan çayına keçməyə tələsirdi. Sentyabrın 10-da səhərdən Osmanlı hissələri çayın sol sahilinə keçməyə başladılar. Çayın keçilməsi toran düşənə qədər uzandığından çayın daşınması nəticəsində əsgərlərin bir hissəsi batmışdı. Bu çayın sağ sahilində qalanlar arasında böyük vahimə yaranmasına səbəb oldu. Ertəsi gün səhər, ordu nümayəndləri dəstəsi Mustafa paşanın yanına gələrək qışın yaxınlaşdığını, əsgərlərin yorulduğunu və yeməməkdən taqətdən düşdüklərini bildirərək dərhal yürüşü dayandırmağı və dövlətə qayıtmağı təkidlə tələb etdi. Sərkərdə onlara böyük qənimət əldə edəcəklərini, Şirvanda ərzaq bolluğu ilə qarşılaşacaqlarını vəd etdi. 2 min nəfərədək yeniçəri yollarına davam etməkdən imtina etdi və atəş açmaqla çayı keçənlərə mane olmağa cəhd göstərdilər. Oruc bəy Bayata görə, “çayın keçilməsi və Ərəşə qədər yol qət edilməsi türklərə 8 min insan həyatı bahasına başa gəlmişdi.” Sentyabrın 16-da Mustafa paşa Ərəşə daxil oldu.[47]

Türklər burada təxminən üç həftə qalaraq istirah etdilər və yürüşü davam etdirmək üçün özlərinə bir aylıq azu topladılar. Onlar qala tikərək orada Qaytas paşanın başçılığı ilə beş min nəfərlik hərbi dəstə yerləşdirdilər. Ağıllı və təşəbbüskar hakim olan Şirvan bəylərbəyi rəqibin qat-qat üstün olan qüvvələri qarşısında tab gətirməyəcəyini hiss edərək Şirvanl tərk edib, Kürün cənub sahilində yerləşdi.[48] Bu vaxt dağıstandan Əbubəkr Mirzə ləzgi və şirvanlılardan ibarət üç minlik dəstə ilə Şirvana daxil oldu. Türk ordusu çox da çətinlik çəkmədən Ərəşdən başqa Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad və Səlyanı ələ keçirdi. İ.Petruşevski düzgün olaraq qeyd edir ki, “Osmanlı Türkiyəsinin Şirvanı işğal etməsini Azərbaycanın cənub hissəsində və Ermənistanda bir çox köçəri kürd tayfalarının, Şimali Azərbaycan əyanlarının bir hissəsinin onun tərəfinə keçməsi, habelə qızılbaş əmirlərinin arasındakı çəkişmələr və onunla ümumi rəhbərliyə tabe olmaq istəməməsi asanlaşdırmışdı.”[49]

İsgəndər bəy Münşinin göstərdiyi kimi, “Şirvanın bəzi yaşayış yerlərinin sakinləri [rəiyyətləri] nəinki müqavimət göstərmirdilər, əksinə, hətta qızılbaşlara qarşı qiyama və mübarizəyə qalxırdılar.”[50] Bu həm qızılbaş feodallarının Şirvanın oturaq əkinçi əhalisinə etdiyi ağır zülmlə, həm də yerli sünni əyanlarının Şirvan dəstəsinin keçmiş müstəqilliyinə hələ ümidlərini itirmədikləri və öz arzularını sultan ordusunun gəlməsinə bağlamaları ilə izah olunurdu. Dərbəndin Səfəvi hakimi Çıraq Xəlifə 300 qızılbaşla birlikdə Osmanlı qoşunlarının şəhərə daxil olmasına qarşı çıxmış, lakin dərbəndlilərin qiyamı nəticəsində məhv edilmişdi.[51]

Müharibə

Çıldır döyüşü

Çuxursəd hakimi Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı osmanlıların Gürcüstana yolunu kəsməyə cəhd etdi, Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacarı və Təbriz hakimi Əmir xan Türkmanı yardıma çağırdı. Lakin Təbriz hakimi Türkman və Ustaclı tayfaları arasmda düşmənçilik olduğu üçün istəyirdi ki, "rəqib tayfadan bir nəfər də adlı-sanlı adam qalmasın". Buna görə də o, yardım haqqında çağırışa cavab vermədi. Nəticədə qızılbaşlar Çıldır gölü yaxınlığındakı döyüşdə darmadağın edildilər və beləliklə, Gürcüstana yol açıldı. Gürcü çarları arasında da daxili ədavət vardı və belə təhlükəli məqamda onlar da birləşə bilmədilər.[52] İsgəndər bəy Münşi Osmanlı basqınını dəf etmək üçün Azərbaycan və Gürcüstan qüvvələrinin birləşdirilməsinin əhəmiyyətini belə səciyyələndirirdi: "Əgər qızılbaş əmirləri arasında yekdillik olsaydı, 50 min nəfəri təşkil edən Azərbaycan və Şirvanın bütün qoşun hissələri birləşsəydi, gürcü çarları da onlara qoşulsaydı, o zaman Lələ paşanın bu diyara basqını belə asan olmazdı. Lakin əmirlərin ədavəti, tayfalar arasındakı çəkişmələr və təşəbbüssüzlük üzündən nəinki ölkə itirildi, habelə qızılbaşların nüfuzlu başçıları həlak oldu. Azərbaycan qoşunu məhv edildi". 1578-ci il avqustun 9-da Çıldır gölünün (Qarsın şimal-şərqi) yaxınlığındakı qələbədən sonra Mustafa Lələ paşa başda olmaqla Osmanlı ordusu Axaltsixi ələ keçirdi və Kaxetə daxil oldu.

Osmanlıların Gürcüstan və Şirvana yürüşləri

Mustafa paşanın qalib gəldiyi Çıldır vuruşması Gürcüstanın qapılarını türklərin üzünə açdı. Səfəvilərin məğlubiyyəti onların Gürcüstandakı nüfuzuna güclü zərbə vurdu və bəzi gürcü hökmdarlarını öz mülklərini saxlamaq üçün Osmanlı Türkiyəsinin tabeliyinə keçməyə razı olmağa məcbur etdi. Türk qoşunları “keçilməzləyinə və əzəmətinə görə göylərlə bəhsləşən”Tiflis qalasını ələ keçirmək üçün hərəkət etdilər. Şəhət Davidin (Davud xanın) mülkündə yerləşirdi. I Şah Təhmasib Kartlini ona verərək, çarlığı onun qardaşı Simondan almışdı. Buna görə də David qardaşından kömək gözləməyərək Tiflisi tərk etdi.[53]

Şirvan basqını, Krım xanının köməyə gəlməsi

Avqustun 24-də osmanlılar əhalinin tərk etdiyi Tiflisi, sonra isə Qorini və Zəyəmi ələ keçirdilər. Şirak çölündən adlamış Osmanlı ordusu Qanıx (Alazan) çayını keçdi və Şirvana daxil oldu. Şirvan bəylərbəyi Aras xan Rumlu düşmənin qat-qat üstün qüvvələri qarşısında Şirvanı tərk edərək, Kürün cənub sahilinə geri çəkildi. Osmanlılar Şəki, Ərəş, Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad və Salyan şəhərlərini asanlıqla tutdular. Şirvan əhalisi qızılbaşlara qarşı qiyam qaldırdı. Dərbəndin qızılbaş hakimi Çıraq xəlifə osmanlıların şəhərə daxil olması ərəfəsində üsyan qaldırmış şəhərlilər tərəfındən öldürüldü. Şirvanın Osmanlı hakimi Özdəmir oğlu Osman paşa Əbubəkri müdafiə edən Şirvan əyanlarına qarşı çıxdı, onları tərk etdi və Dərbəndi özünə iqamətgah seçdi. Şirvan ərazisi hər biri 16 və 8 sancaqdan ibarət olan Şamaxı və Dərbənd vilayətlərinə bölündü. Əbu-bəkr Mirzəyə Şirvanda Osmanlı hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün Osman paşaya kömək etmək göstərişi verilmişdi. Bununla da Osmanlı sultanı Şirvan feodallarının keçmiş müstəqilliyi bərpa etmək ümidlərini puça çıxardı. Lələ paşa İstanbula qayıtdıqdan sonra Aras xan Rumlu Kürü keçdi və Osman paşanı Şamaxıdan çıxarmağa cəhd göstərdi. Lakin bu zaman şimaldan Şirvana soxulmuş Krım xanının ordusu mühasirədə olan düşmənin köməyinə yetişdi. Bərabər olmayan şiddətli döyüşdə mühasirəyə düşmüş qızılbaş dəstəsi darmadağın edildi, Aras xan isə öldürüldü.Elə bu zaman qızılbaşların əsas qüvvələri şahın oğlu Həmzə Mirzənin başçılığı altında düşməni Şirvandan qovub çıxarmaq məqsədilə Qəzvindən Qarabağa hərəkət edirdi. 1578-ci il noyabrın 28-də Ağsu çayı sahilindəki Mollahəsən adlı yerdə Abdulla xanın oğlu Həmzə xan Ustaclının başçılığı altında qızılbaş qoşunu Osman paşanın köməyinə gəlmiş Krım xanı Adil Gərayın ordusu ilə toqquşdu. Bütün gün ərzində davam edən qanlı döyüşdə Krım qoşunu darmadağın olundu, Adil Gəray isə əsir düşdü. Hücumu davam etdirən qızılbaşlar Şamaxını ələ keçirdilər və Şabrana kimi irəlilədilər. Şirvan osmanlılardan azad edildi, lakin onların dayaq məntəqəsini - Dərbəndi geri almaq mümkün olmadı.

Krım tatarlarının digər yürüşləri

1579-cu ilin yayında Krım xanı Məhəmməd Gəray yüz minlik ordu ilə Bağçasaraydan hərəkətə başlayıb, Şimali Qafqazdan keçdi və Şirvan sərhədinə yaxınlaşdı. Krım tatarları Osman paşa ilə birlikdə Şamaxıya və Bakıya yürüş etdilər. Onlar Kürü keçərək Ərəş, Gəncə, Qarabağ və Muğana hücum etdilər və Qızılağaca qədər irəlilədilər. Lakin qızılbaş qoşununun Şirvana daxil olması xəbərini almış Krım xanı tələsik şimala yollandı və xeyli əsir apardı. 1578-1579-cu illərdə Osmanlı-Krım ordusunun törətdiyi hərbi əməliyyatlar, dağıntılar, qarətlər nəticəsində Azərbaycanda şiddətli aclıq və taun xəstəliyi tüğyan edirdi. Əvvəllər əhalinin sıx olduğu bəzi bölgələr viran qalmışdı. 1580 və 1581-ci illərdə Krım xanının qardaşları Qazi Gərayın və Səfı Gərayın başçılığı ilə tatar ordusu daha iki dəfə Şirvana soxuldu. Krım tatarları dağıntılar, qarətlər törətdilər və tezliklə Dərbənddən keçərək vətənə qayıtdılar.[54] Qazi Gəray və Səfi Gərayın başçılığı ilə Krım tatarlarının sonuncu yürüş zamanı Peykər xan Qacarın rəhbərliyi altında qızılbaş dəstəsi Krım tatarlarını Şabranla Şamaxı arasındakı ərazidə qarşıladı. Qızılbaşlar şiddətli döyüşdə Şirvan qiyamçılarını, Osmanlı hissələrini və tatarları ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Qazi Gəray əsir düşdü. Səadət Gəray də əsir düşmək təhlükəsi ilə üzləşdi. Sağ qalan tatarlar və türklər döyüş meydanından qaçdılar. Lakin bu müvəffəqiyyət Şirvandakı ümumi vəziyyəti Səfəvilərin xeyrinə dəyişdirmədi. 1581-ci ildə Peykər xan vəfat etdi və onun yerinə Xəlifə Ənsar Qaradağlı təyin olundu. 1582-ci ildə onun vəfatı ilə Osman paşa şahın yoxluğundan istifadə edib Dərbənddən Şamaxıya gəldi və Şirvanda türklərin hakimiyyətini yenidən bərpa etdi. Beləliklə, Krım tatarları osmanlılara Şirvanda hakimiyyəti saxlamaqda çox mühüm kömək göstərdilər. Lakin burada Osmanlı ağalığının bərqərar olması yerli, Dağıstan hakimlərinin ürəyincə deyildi. Tarku Şamxalı və Əbubəkr Mirzə Qarabağın qızılbaş hakimi İmamqulu xan Qacara Osman paşaya qarşı birgə mübarizə təklifi ilə müraciət etmişdilər. 1583-cü ildə Samur çayı yaxınlığında baş vermiş döyüşlərdən birində Əbubəkr Mirzə qızılbaşlar tərəfində Osman paşaya qarşı çıxış etmişdi. Bu fakt sübut edir ki, şirvanlılar bu vaxtdan etibarən osmanlıların yardımı ilə müstəqillik almaq ümidini itirmişdilər.[53]

Osmanlıların yeni yürüşləri

1582-ci ildə III Sultan Murad qızılbaşlarla sülh danışıqlarına başlamış Sinan paşanı vəzifəsindən götürüb, Fərhad paşanı Şərqə yürüşünün rəhbəri təyin etdi.[6] 1583-cü ilin yayından Fərhad paşa Qarsdan hərəkətə başlayaraq Çuxursədi tutdu, orada qala tikdirib qoşun yerləşdirdi. Çuxursəd hakimi Məhəmməd xan Toxmaq heç bir kömək almayaraq öhdəsindəki cüzi qüvvə ilə Naxçıvana geri çəkilməyə məcbur oldu. İsgəndər bəy Münşi ümumxalq, ümumdövlət mənafeyini deyil, öz şəxsi və tayfa menafeyini hər şeydən üstün tutan və Çuxursəd kimi "abad bir vilayətin" itirilməsinə səbəb olan əmirləri məzəmmət edirdi. Qızılbaş rəhbərləri bütün qüvvələri səfərbərliyə alaraq düşmənin hücumunu dəf etmək əvəzinə daxili mübarizə və fitnə-fəsadla məşğul idi. Türkman tayfasının başçısı Əmir xan həbs olundu və Qəhqəhə qalasında öldürüldü. Bundan sonra Türkman və Təkəli tayfaları bütün ölkədə mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırdılar.

Asafi Dal Mehmetin "Şücaətnamə" əsərində Osmanlıların Təbriz üzərinə yürüşü

Sufiyan döyüşü

Qızılbaş tayfaları arasında çəkişmə və mübarizə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin xarici düşmənlərə qarşı müqavimət qüvvəsini xeyli sarsıtmış, Osmanlı ordusunun işğallarını asanlaşdırmışdı. Qızılbaş dövlətinin ağır daxili vəziyyəti haqqında xəbərdar edilmiş Osmanlı sultanı döyüşkən ruhlu Özdəmir oğlu Osman paşanı Dərbənddən İstanbula çağıraraq onu şərq yürüşünə rəhbər təyin etdi. 1585-ci ilin yayında Osman paşa 200 minlik ordu ilə Pasinabad-Çaldıran-Xoy-Mərənd-Sufıyan-Təbriz istiqamətində Azərbaycana hərəkət etdi. Şah Məhəmməd və atasının əvəzinə bütün dövlət işlərini idarə edən oğlu Həmzə Mirzə 20 minlik qoşunla Təbrizə doğru irəliləyən osmanlıların qarşısını kəsmək üçün tələsdilər. Sufiyan ətrafında qızılbaşların ön hissələri düşmən qoşunu ilə döyüşə girdilər, lakin qüvvələr bərabər olmadığı üçün geri çəkilməyə məcbur oldular. Bir aydan sonra Osmanlı qoşunu Təbrizi tərk etməyə məcbur oldu. Şəhərlilərin qəhrəmancasına mübarizəsi, qızılbaş qoşununun Təbriz ətrafında yerləşmiş Osmanlı qüvvələrinə dəfələrlə hücumları nəticəsində düşmənin mənəvi ruhu sarsıldı. Qızılbaşlar Təbriz yaxınlığında Osmanlı dəstələrini iki dəfə məğlubiyyətə uğratdılar (ilk dəfə Qulu bəy Əfşarın, ikinci dəfə isə Həmzə Mirzənin başçılığı ilə).[6] Osmanlı qoşun başçıları qızılbaşlara əsir düşdülər. Sonuncu döyüşdə məşhur tarixi-coğrafi əsərin müəllifı olan Oruc bəy Bayat (Don Juan) da iştirak etmişdi. İki dövlət arasında başlanmış sülb danışıqları Həmzə Mirzənin sui-qəsd nəticəsində qətl edilməsi ilə (1586-cı ilin sonunda) dayandırıldı. Bundan sonra Səfəvi ərazisində mərkəzi hakimiyyət bir müddət son dərəcə zəiflədi və ölkədə özbaşınalıq hökm sürdü. Qızılbaş əyanlarının əsas hissəsi Şah Məhəmməd Xudabəndədən üz döndərdi və Xorasanda Abbas Mirzəni taxta oturdan qiyamçıların tərəfinə keçdi. Osmanlı hərbi komandanlığı Həmzə Mirzənin ölümündən və Azərbaycan Səfəvilər dövlətindəki ağır daxili vəziyyətdən istifadə etməyi qərara aldı. Sülh danışıqları kəsildi. Təbrizdəki Osmanlı başçısı Cəfər paşa şəhərdən çıxıb Cənubi Azərbaycanın bir çox vilayətlərini tutdu. Nizami Osmanlı qoşunu isə Qarabağı və ölkənin digər ərazilərini ələ keçirdi. Beləliklə, 1586-1589-cu illərdə təqribən bütün Azərbaycan III Sultan Muradın ordusu tərəfindən tədricən ələ keçirildi.

Nəticəsi

Şah I Abbasın hakimiyyətə gəlməsi

Kaşan bəylərbəyi Vəlican xan Türkman, Kirman bəylərbəyi Vəli xan Afşar, İsfahanda yaşayan Afşarlar, Farsdakı Zülqədərlər Abbas Mirzəni şah kimi tanıdılar. Ölkədəki bu vəziyyətdən istifadə edən osmanlıların Təbrizdəki valisi Cəfərpaşab bir sıra məntəqələri də ələ keçirdi. Eyni vaxtda özbək hakimi Abdullah xan Herata qoşun yeritdi. Səfəvi imperatorluğunun bu çətin günlərində Mürşüdqulu xan Ustaclı kiçik hərbi dəstə ilə 1587-ci ildə Qəzvinə daxil oldu. Qızılbaş əmirlərinin çoxu onun iradəsinə boyun əyərək, Abbas Mirzənin hakimiyyətə keçməsinə razılıq bildirdilər. Xarici yürüşlərin, daxili çəkişmələrin Səfəvi dövlətini sarsıtdığı bir vaxtda Abbas Mirzə şahlıq taxtına oturdu (1587)

İstanbul sülhündən sonra Osmanlı imperiyasının ərazisi

İstanbul sülhü

Şah Abbas hakimiyyətə anası Məhdi-Ülyanın intiqamım almaq üçün bir sıra qızılbaş əmirlərinin qətli ilə başladı. 1587-ci ildə Özbək Abdullah xan Heratı, ardınca da Məşhədi tutdu. I Şah Abbas Xorasana hərəkət etdi. Bundan istifadə edən Fərhad paşa Gəncəni (1588) tutdu. Bağdaddakı türk valisi Cığaizadə Sinan paşa isə Nihavəndi (1588) ələ keçirdi. Səfəvi dövlətini Şərqdən Özbək, Qərbdən isə Osmanlı qüvvələri sıxışdırırdı. Daxildə isə əmirlər arasında çəkişmələr gedirdi. Şah Abbas iç çəkişmələrini aradan qaldırmaq üçün Osmanlı hökuməti ilə barışığa getmək istəyirdi. Osmanlı dövləti də barışığa meyl göstərirdi. Uzun sürən savaşlar Osmanlı dövlətində maliyyə çətinlikləri yaratmışdı, tutulan torpaqları əldə saxlamaq üçün çoxlu güc tələb olunurdu. ilk addımı Şah I Abbas atdı. O, 1590-cı İldə Həmzə Mirzənin oğlu Heydər Mirzəni İstanbulagöndərdi. Həmin ildə tərəflər arasında sülh imzalandı. İstanbul (bə’zən: Fərhad Paşa) andlaşması deyilən bu barışıq üzrə Səfəvi dövləti Azərbaycan, Gürcüstan, Çuxur Səd və Dağıstan üzərində Osmanlı dövlətinin hakimiyyətini tanımalı oldu. Şah Abbas aşağıdakı öhdəlikləri üzərinə götürdü: məzhəb ayrılığına görə İnsanlar İncidilməməli, peyğəmbərin əshab və xəlifələrinə qarşı pisləmələrə və küfrə yol verilməməli, 22 mart 1590-cı ilə qədər hər iki tərəfin əllərində olan torpaqlar özlərində qalmalı İdi.[55]

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 “Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu, 2013. səh. 14
  2. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 163
  3. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 166-167
  4. ↑ Süleyman Əliyarlı, 1996. səh. 394
  5. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 168
  6. ↑ 1 2 3 Azərbaycan Tarixi III cild. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2005.
  7. ↑ 1 2 Sakaoğlu, Necdet. Süleyman, Hurrem ve Diğerleri: Bir Dönemin Gerçek Hikayesi. aprel, 2012. 12.
  8. ↑ 1 2 3 Turnbull, Stephen. The Ottoman Empire, 1326–1699. Osprey Publishing Ltd. 2003. 55–56. ISBN 9780415969130.
  9. ↑ 1 2 3 Sakaoğlu, Necdet. Süleyman, Hurrem ve Diğerleri: Bir Dönemin Gerçek Hikayesi. aprel, 2012. 13.
  10. ↑ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, II. cilt. Ankara. 1983. 412. ISBN 975-16-0012-X.
  11. ↑ "Osmanlı İmperiyasının sultanları necə ölüblər? (TAM SİYAHI)" ( (az.)). M.modern.az. 22 noyabr 2011. 17 yanvar 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2018.
  12. ↑ İlber Ortaylı. "Osmanlı, taht sahibini seçme işini iyi yapamadı" (tərcümədə ing. — "{{{1}}}"). m.milliyet.com.tr. 9 noyabr 2010. 17 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2019.
  13. ↑ Mehmed. Sicill-i Osmani, Süreyya. 1. baskı. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Türkiye Ekonomik Ve Toplumsal Tarih Vakfı ortak yayınları. aprel 1996. 15.
  14. ↑ Unat, Yavuz. Takîyüddîn el-Râsıd’ın Gözlemleriyle İstanbul Semalarında Zaman. P-Sanat, Kültür, Antika Dergisi, Zaman ve Sanat. 2003. 80–97.
  15. ↑ Şahin Fərzəlibəyli, 1995. səh. 94
  16. ↑ 1 2 3 4 İsgəndər bəy Münşi, 2010. səh. 225
  17. ↑ 1 2 Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 168-169
  18. ↑ 1 2 3 Фарах Гусейн, 2005. səh. 31
  19. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 169
  20. ↑ 1 2 İsgəndər bəy Münşi, 2010. səh. 226
  21. ↑ 1 2 Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 169-170
  22. ↑ 1 2 3 Фарах Гусейн, 2005. səh. 32
  23. ↑ İsgəndər bəy Münşi, 2010. səh. 227
  24. ↑ Süleyman Əliyarlı, 1996. səh. 396
  25. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 170
  26. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 170-171
  27. ↑ Süleyman Əliyarlı, 1996. səh. 397
  28. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 33
  29. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 33-34
  30. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 171-172
  31. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 172
  32. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 34
  33. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 35
  34. ↑ Süleyman Əliyarlı, 1996. səh. 397
  35. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 173
  36. ↑ 1 2 3 İsgəndər bəy Münşi, 2010. səh. 234
  37. ↑ 1 2 3 Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 173-174
  38. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 36
  39. ↑ Şahin Fərzəlibəyli, 1995. səh. 96
  40. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 37
  41. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 174
  42. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 37-38
  43. ↑ Oqtay Əfəndiyev, 2007. səh. 174-175
  44. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 43
  45. ↑ 1 2 İsgəndər bəy Münşi, 2010. səh. 235
  46. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 43-44
  47. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 44
  48. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 44-45
  49. ↑ Петрушевски, И.П. Азербайджан в XVI-XVII века. Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitututunun əsərləri, I cild. 1951. 272.
  50. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; İsgandar -234 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  51. ↑ Фарах Гусейн, 2005. səh. 45
  52. ↑ Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı - İran Siyasi Münasebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih cemiyyeti yayınları. 1993.
  53. ↑ 1 2 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :1 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  54. ↑ Gayıbov, Seyran. "Abbaskulu ağa Bakıhanovun "Gülüstan-ı irem" eserinde Krım tatarları ve Giraylar". Uluslararası sosyal araştırmalar dergisi. 1 (4). 2012.
  55. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :0 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib


Sitat səhvi: " q " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="q"/> teq tapılmadı

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Səfəvi-Osmanlı_müharibəsi_(1578–1590)&oldid=4576070"