Kosmologiya: Redaktələr arasındakı fərq
Teq: Geri qaytarma |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
| ⚫ | |||
{{vikiləşdirmək}} |
|||
| ⚫ | |||
[[Şəkil:Constellation Fornax, EXtreme Deep Field.jpg|thumbnail]] |
[[Şəkil:Constellation Fornax, EXtreme Deep Field.jpg|thumbnail]] |
||
Kosmologiya sözü (yunan. κοσμολογία (cosmologia, κόσμος [kosmos] nizam, bütün + λογια [logia] deyim, elm) |
Kosmologiya sözü (yunan. κοσμολογία (cosmologia, κόσμος [kosmos] nizam, bütün + λογια [logia] deyim, elm) sözlərindən yaranmışdır. |
||
== Kosmologiyanın predmeti və əsas prinsipləri == |
|||
Kosmologiya ilə məşğul olan elm insanlarına kosmolog və ya kainat alimi deyilir. Müasir yazında kosmologiya və ya kainat elmi ilə ümumiyyətlə fiziki kosmologiya nəzərdə tutulmaqdadır. Bu məzmunda kosmologlar, kosmologiya işləri içərisində astronomiyanın yanında biologiyadan riyaziyyata qədər bir çox elm budağını da istifadə edərlər. Kosmologiya, Kainatın quruluşunu, tarixini və gələcəyini araşdırar. Fiziki kainatın bir bütün olaraq qavranıb başa düşülməsini təmin etmək məqsədiylə təbiət elmlərini, xüsusilə astranomiya və fizika elmləri bir araya gəlirlər. |
|||
Kosmologiyada Kainat dedikdə [[Metaqalaktika]], daha geniş mənada isə müşahidələr və onların ümumiləşdirmələri əsasında [[Astronomiya|astronomiya elmi]]<nowiki/>nin öyrəndiyi Kainat nəzərdə tutulur. Bu kainat Astronomik Kainat adlanır. Beləliklə, kosmologiyada Astronomik Kainat öyrənilir. |
|||
Kosmologiya problemlərinin həllində astrofizika, ulduzlar astronomiyası, o cümlədən, əlbətdə, Qalaktikadankənar astronomiya müşahidə və tədqiqatlarının nəticələrindən geniş istifadə olunur. Astronomik müşahidələr kosmologiyanın əsasını təşkil edir. Kosmologiyanın nəzəri əsaslarını isə [[fizika]]<nowiki/>nın ümumi qanunları təşkil edir. Bu qanunlar [[Nisbilik nəzəriyyəsi|nispilik nəzəriyyəsi]]<nowiki/>ndən çıxan qanunlar, [[Atom fizikası|atom]] və [[nüvə fizikası]], [[elementar zərrəciklər fizikası]], [[elektrodinamika]], [[hidrodinamika]], [[maqnitohidrodinamika]], [[plazma fizikası]]<nowiki/>nın müxtəlif sahələrini əhatə edən qanunlardır. |
|||
== Fərqli sahələrdə kosmologiya == |
|||
Yaxın zamanda fiziki kosmologiya olaraq adlandırılan və Evrənin elmi müşahidə və təcrübə yolu ilə başa düşülməsini mövzu edən fizika və astrofizika elmləri mərkəzi bir mövqedədirlər. Fiziki kosmologiya, Kainatın Böyük Partlama (Big Bang) sonrası təxminən olaraq 13,7 ± 0,2 milyard (109) il əvvəl ortaya çıxdığını və Kainatın tarixinin başlanğıcından sonuna qədər tamamilə nizamlı idarə edilən bir müddət olduğunu ortaya qoyar . |
|||
'''Fəlsəfi bir baxımdan''' Kainatı araşdıran metafiziksəl kosmologiya isə çox köhnə bir intizam olub, Kainatın, insanın, Tanrının və ya onların əlaqələrinin təbiətini əqli və ruhani təcrübələr və ya müşahidələr nəticəsində şərhə , intuitiv idrak tapmağa çalışır. |
|||
Dini kosmologiya isə fiziki kosmologiyadan çox metafiziksel kosmologiyaya yaxın olan və Evrənin tarixi və təbiətinin müəyyən bir dini məzmunda araşdırılmasından ibarətdir. Fərqli dinlərin inanc strukturları olduqca fərqli olduğu kimi Kainatın dünyagörüşləri də olduqca fərqlidir. Bu səbəblə hər dinin bir və ya daha çox fərqli dini kosmoloji fikirləri var. Ayrıca kosmologiya , sıxlıqla dinlərin və mifoloji var oluş və gerçəyin təbiətinə dair fikirlərində də əhəmiyyətli bir rol oynayır. Bəzi hallarda Evrənin yaradılışı ( kosmogoni ) və yox edilişi , son kəşfi ( eskatoloji), dini məzmunda insanın Kainatdakı mövqeyi və şəxsiyyəti baxımından əhəmiyyətli bir yer işğal etməkdədir. |
|||
Kosmologiya sözü nisbətən sonralar istifadə olunan bir termin olsa da Kainat, tarix boyu elm, fəlsəfə, ezoterizm və din kimi fərqli prinsiplər tərəfindən araşdırma mövzusu olmuşdur. Kosmologiya termini isə olaraq ilk dəfə 1730-cu ildə Christian Wolffun "Cosmologia Generalis" adlı əsərində qeyd olunmuşdur. |
|||
Daha çox müasir bir ayrıc intizam da ezoterik kosmoloji ki bu , dini və fəlsəfi məzmundakı kosmologiya anlayışlarına yaxın olsa da ənənələrdən daha diskret və müəyyən bir doğma etiqadda müstəqil , sıxlıqla inancdan çox xüsusilə müasir intellektual anlayışa söykənən və ruhaniliyi yalnız formativ bir anlayış olaraq görən bir kosmologiya anlayışı təyin etməkdədir. |
|||
== Kosmologiyanın istinad etdiyi əsas müşahidə dəlilləri == |
|||
== Tarix boyunca fərqli kosmoloji fikirlər == |
|||
Metaqalaktikada [[qalaktika]] topaları və ifrat topalar elə paylanmışdır ki, Metaqalaktikanın ayrı-ayrı fəza hissələrində orta sıxlıq eynidir və bu fəza hissələrinin hər birinin ölçüsü Metaqalaktikadan çox-çox kiçik, lokal qeyri-bircins oblastların ölçülərindən isə çox-çox böyükdür. Lokal qeyri-bircinslik [[ulduz]]<nowiki/>ların və [[Bürclər|onların sistemləri]] ilə əlaqədardır. |
|||
09:46, 14 may 2019 tarixindəki versiya
Kosmologiya ayrı-ayrı göy cisimləri və onların sistemlərini deyil, bütövlükdə Kainatın quruluşu və inkişafını öyrənən elm sahəsidir.
Kosmologiya sözü (yunan. κοσμολογία (cosmologia, κόσμος [kosmos] nizam, bütün + λογια [logia] deyim, elm) sözlərindən yaranmışdır.
Kosmologiyanın predmeti və əsas prinsipləri
Kosmologiyada Kainat dedikdə Metaqalaktika, daha geniş mənada isə müşahidələr və onların ümumiləşdirmələri əsasında astronomiya elminin öyrəndiyi Kainat nəzərdə tutulur. Bu kainat Astronomik Kainat adlanır. Beləliklə, kosmologiyada Astronomik Kainat öyrənilir.
Kosmologiya problemlərinin həllində astrofizika, ulduzlar astronomiyası, o cümlədən, əlbətdə, Qalaktikadankənar astronomiya müşahidə və tədqiqatlarının nəticələrindən geniş istifadə olunur. Astronomik müşahidələr kosmologiyanın əsasını təşkil edir. Kosmologiyanın nəzəri əsaslarını isə fizikanın ümumi qanunları təşkil edir. Bu qanunlar nispilik nəzəriyyəsindən çıxan qanunlar, atom və nüvə fizikası, elementar zərrəciklər fizikası, elektrodinamika, hidrodinamika, maqnitohidrodinamika, plazma fizikasının müxtəlif sahələrini əhatə edən qanunlardır.
Kosmologiya sözü nisbətən sonralar istifadə olunan bir termin olsa da Kainat, tarix boyu elm, fəlsəfə, ezoterizm və din kimi fərqli prinsiplər tərəfindən araşdırma mövzusu olmuşdur. Kosmologiya termini isə olaraq ilk dəfə 1730-cu ildə Christian Wolffun "Cosmologia Generalis" adlı əsərində qeyd olunmuşdur.
Kosmologiyanın istinad etdiyi əsas müşahidə dəlilləri
Metaqalaktikada qalaktika topaları və ifrat topalar elə paylanmışdır ki, Metaqalaktikanın ayrı-ayrı fəza hissələrində orta sıxlıq eynidir və bu fəza hissələrinin hər birinin ölçüsü Metaqalaktikadan çox-çox kiçik, lokal qeyri-bircins oblastların ölçülərindən isə çox-çox böyükdür. Lokal qeyri-bircinslik ulduzların və onların sistemləri ilə əlaqədardır.