Qızıl Orda: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
kRedaktənin izahı yoxdur
Teq: 2017 viki-mətn redaktoru
kRedaktənin izahı yoxdur
Teq: 2017 viki-mətn redaktoru
Sətir 51: Sətir 51:
|qeyd =
|qeyd =
}}
}}
'''Qızıl Orda''' ({{dil-ru|Золотая Орда}}), '''Altın Ordu''' ({{dil-mn|Altan Ord}}, {{dil-tt|Altın Urda}}) ya da '''Cuçinin Ulusu''' ({{dil-mn|Cuçiyn Uls}}) - bir [[Türk xalqları|Türk]] dövləti. [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Batı xan]] tərəfindən yaradılmış, [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrində yerləşən və təqribən 200 il ömür sürən Qızıl Ordu öz zamanında dünyanın ən böyük və ən qüdrətli dövləti olmuşdur.
'''Qızıl Orda''' ({{dil-ru|Золотая Орда}}), '''Altın Ordu''' ({{dil-mn|Altan Ord}}, {{dil-tt|Altın Urda}}) ya da '''Cuçinin Ulusu''' ({{dil-mn|Cuçiyn Uls}}), bəzi mənbələrdə '''Ulu Ulus''' - bir [[Türk xalqları|Türk]] dövləti. [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Batı xan]] tərəfindən yaradılmış, [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrində yerləşən və təqribən 200 il ömür sürən Qızıl Ordu öz zamanında dünyanın ən böyük və ən qüdrətli dövləti olmuşdur.


== Tarixi ==
== Tarixi ==

07:52, 4 sentyabr 2019 versiyası

Ulus
Qızıl Orda
türk. Uluğ Ulus
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
1243 — 1502

Paytaxt Saray-Batu, Saray Bərkə, Bolqar
Dilləri Monqol dili, Qədim qıpçaq dili, Qədim Tatar dili[d], Uyğur dili
Rəsmi dilləri
Dövlət dini Tenqriçilik, şərqi ortodoks xristianlıq, islam, Şamanizm, buddizm
Ərazisi
  • təq. 6.000.000 km²
İdarəetmə forması Monarxiya
Sülalə Çingizidlər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qızıl Orda (rus. Золотая Орда), Altın Ordu (monq. Altan Ord, tatar. Altın Urda) ya da Cuçinin Ulusu (monq. Cuçiyn Uls), bəzi mənbələrdə Ulu Ulus - bir Türk dövləti. Çingiz xanın nəvəsi Batı xan tərəfindən yaradılmış, AvropaAsiya qitələrində yerləşən və təqribən 200 il ömür sürən Qızıl Ordu öz zamanında dünyanın ən böyük və ən qüdrətli dövləti olmuşdur.

Tarixi

Çingiz Xanın nəvəsi Cucinin oğlu Batı xan 1236-1255 ci illərdə Şimali Qafqaz, Xarəzm, Sibirin bir hissəsini, eləcədə KrımQıpçaq düzlərini zəbt edərək Qızıl Orda dövlətini yaratdı. Dövlətin paytaxtı Volqa çayının sahilində salınan Saray-Batı şəhəri idi. Şəhərin burada salınması bu çayın və xüsusən onun cənub hissəsinin əhəmiyyətindən irəli gəlirdi. Bulqar dövlətindən və rus knyazlıqlarından Orta Asiyaya və Monqolustana gedən köhnə yol buradan keçirdi. Bundan əlavə, sürüləri otarmaq və və köç salmaq üçün əlverişli olan Aşağı Volqa eyni zamanda əkinçilik ərazilərinə yaxın idi. Taxıla həmişə ehtiyac hiss edən monqollar bu yerlərin əhəmiyyətini başa düşürdülər. Onlara taxılı bulqar və qismən də rus knyazlıqları verirdi.

Qızıl Ordu ilk vaxtlar böyük monqol qanına tabe idi. XIII əsrin ortalarından etibarən isə müstəqil dövlətə çevrildi. Dövlətin rəsmi dili Çağatay türkcəsi idi. Batı xanın vəfatından sonra hakimiyyətə qardaşı Bərkə xan (1257-1266) keçdi. Bərkə xan Monqol dövləti daxilində baş verən çəkişmələrdən istifadə edərək dövlətin müstəqilliyini daha da möhkəmləndirdi. Qafqaz uğrunda digər qüdrətli monqol dövləti olan Hülakülərlə toqquşmalı oldu. Hülakülərlə münasibətlərin kəskinləşməsi Qızıl Orda ilə Misir məmlükləri arasında hərbi-siyası ittifaqın qırılmasına səbəb oldu. Bərkə xan 1265-ci ildə qardaşı oğlu Noqayın komandanlığı altında 20 minlik ordunu Bizans üzərinə göndərdi. Dunayın cənubunda olan bu döyüşdə bizanslılar məğlub olub Bulqar torpaqlarını tərk etməyə məcbur oldular. Bərkə xandan sonra hakimiyyətə növbə ilə Batı xanın nəvələri Məngi Teymur, Tuta Məngü və Teleboğa gəldi. Lakin əslində hakimiyyəti dövlətdə və ordu içərisində böyük nüfuzu olan Noqay xan idarə edirdi. 1291-ci ildə hakimiyyətə gələn Toqta xan uzun mübarizədən sonra 1300-cü ildə Noqay xana qalib gələrək onu öldürtdü. Bu vaxtdan etibarən Aşağı İdil, Yayik (Ural) və Əmbə çayları ətrafında yaşayan və Noqay xana tabe olan tayfalar Noqaylar adlanmağa başladı.

Qızıl Orda xanları 1282-ci ilədək dövlətin uluslara ayrılması meyllərini boğa bilirdilər. XIII əsrin 80-ci illərindən etibarən başlayan daxili çəkişmələr və ziddiyyətlər dövləti zəiflədirdi. Lakin hakimiyyətə gələn Özbək xan (1313-1342) ara müharibələrinə son qoydu. Özbək xan hakimiyyətə gələn kimi İslam dinini qəbul etdi və bu dini dövlətin bütün təbəqələrinə yayılmasına çalışdı. Bundan başqa onun dövründə dövlətin türkləşməsi prosesi başa çatdı. O, Azərbaycanı işğal etdi, rus knyazlarından alınan vergi sistemində dəyişiklik etdi. Onun və oğlu Canı bəyin dövründə (1342-1357) dövlət hərbi cəhətdən də xeyli qüvvətlənmişdi. Canı bəyin öldürülməsindən sonra dövlətdə yenidən daxili çəkişmələr gücləndi. 1357-1380-ci illərdə Qızıl Ordada 25-dən artıq xan dəyişmişdi. XIV əsrin 60-cı illərində Xarəzm müstəqilləşdi, Həştərxan da Qızıl Ordadan ayırldı. Polşa və Litva Qızıl Ordaya məxsus Dneprboyu torpaqları işğal etdi. Qızıl Ordanın zəifləməsindən istifadə edən rus knyazları Dmitri Donskoyun başçılığı altında öz qüvvələrini birləşdirərək 1380-ci ildə Kulikovo döyüşündə Qızıl Orda xanı Mamayı ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bu zaman Qızıl Ordada hakimiyyəti ələ alan Toxtamış xan (1380-1395) mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməyi bacardı. 1382-ci ildə Toxtamış Moskvanı tutaraq yandırdı. Sonra isə Əmir Teymura qarşı mübarizəyə başladı. Türk dünyasının bu iki mahir sərkərdəsi arasında baş verən mənasız çarpışmalar 1395-ci ildə Toxtamışın Terek döyüşündə ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi.

Bu məğlubiyyətdən sonra Qızıl Orda dövləti bir daha özünə gələ bilmədi. Güclənmiş Litva dövləti Qızıl Ordanı daim sıxışdırmağa başladı. XV əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Qızıl Orda parçalandı. Qızıl Orda ərazisində Noqay Ordası dövləti, həmçinin Qazan, Həştərxan, Özbək, Sibir və digər xanlıqlar yaradıldı.

Coğrafiyası

Bu dövlət qərbdə Dunaydan Fin körfəzinə, şərqdə İrtış hövzəsindən Ob çayının aşağı axınında, cənubda Qara dəniz, Xəzər dənizi, Aral dəniziBalxaş gölünə, şimalda Novqorod torpaqlarındək ərazinin əhatə edirdi. Lakin rus knyazlıqları coğrafi olara Qızıl Ordaya daxil deyildi, onlar vassal asılılğında idilər. Qızıl Ordanın paytaxtı əvvəl Saray-Batı, XIV əsrin ortalarından etibarən isə Saray-Bərkə şəhəri olub. Rus mənbələrində bu dövlət Qızıl Orda, şərq qaynaqlarında isə "Cuci ulusu", "Dəsti-Qıpçaq" və ya "Göy Orda" adı ilə məlumdur.

Dövlət quruluşu

Dövlətin başında Xan dayanırdı. Dövləti Xan evi idarə edirdi (Yani Xan, Oğulları və digər aylə üzvləri). Xan evindən başqa Dövləti Qızıl ordanın varlı şəxsləri və Bəyləri (Noyonlar) idəri edirdilər. Dövlət işləri ilə Bəylər-bəy maşğul idi, digər işlərlə isə Vəzirlər. Şəhərlərə və kəndlərə Daruğ-lar yollanırdılar oların vəzifəsi verqi yiğmaq idi. Ordunun başçıları Baskak adı daşayardılar. Ordunun başında "oğlanlar" idi

Ticarət

Qızıl Orda sikkələri
Qızıl Orda sikkələri

Qızıl ordu ticarət karvanlarının yollarında yerləşirdi belə ki buraya Qafqazdan, Misirdən, Hindistandan, Qərbi avropadan alıcılar gəlirdilər. Qızıl orda Feodalları ticarətdən "Baxış" aldığlarına görə ticarətin inkişafını çox dəstəkləyirdi və inkişafında güc əsirgəmirdi, buna görədə XIII əsrXIV əsrin birinci yarsında Kərvan yolları və kərvənlarla ticarət böyük inkişaf etmişdir.Kərvanların təhlükəsizliyi haqqında Peqolloti belə yazırdı "Tandan Çinə gedən yol alıcıların sözlərinə inansaq səhər və gecə tam təhlükəsizdir, yalnız alıcı yolda ölərsə onun malı və var dövləti öldüyü torpağın məmuruna verilir. Amma əgər həmin yerdə ölünün yaxın dostu və ya qardaşı varsa və ya kimsə ölünün qardaşı olduğunu deyərsə bütün mallar ona təhvil verilir" Amma bu ticarətdə Qızıl Orda malları çox az idi belə ki malların çoxsu xarici idi.Dəşti-Qıpcağ köçərilərin ticarətdə iştirakı məhdudlarşdırılırdı. Belə ki Qıpcaq-ların satdığı yalnız mal-qara əsasən isə atlar idi. Ərəb səyahtçısi İbn-Batut atlarla ticarətdən bu sözləri yazıb "bu diyarda (dəşt-i-qıpcağ) atlar həddindən artığ çoxdur. Əla atların qiyməti 50,60 dirxəm-dir bizim 1 dinər "


Həmçinin bax

İstinadlar


Mənbə