Təkamül: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 13: Sətir 13:
}}
}}


'''Təkamül nəzəriyyəsi''' - [[biologiya]]da Yer kürəsinin [[biosfer]]asının, onu ayrı-ayrı növlərinin tarixi inkişafını təhlil edən [[ideya]] və [[konsepsiya]]ların cəmidir. Canlıların təkamülü fikri [[Qədim Dünya|qədim dövr]]dən irəli sürülürdü, ancaq məhz [[Çarlz Darvin]]in əsərləri təkamülü biologiyanın əsas konsepsiyasına çevirir. Baxmayaraq ki, vahid və ümumi qəbul olunmuş bioloji təkamül nəzəriyyəsi indiyə qədər yaradılmayıb, təkamülü təsdiq edən çoxlu sayda elmi dəlillər və nəzəriyyələr mövcud olduğu üçün təkamül faktı elmi ictimaiyyətdə şübhə doğurmur.
'''Təkamül nəzəriyyəsi''' [[biologiya]]da Yer kürəsinin [[biosfer]]asının, onu ayrı-ayrı növlərinin tarixi inkişafını təhlil edən [[ideya]] və [[konsepsiya]]ların cəmidir. Canlıların təkamülü fikri [[Qədim Dünya|qədim dövr]]dən irəli sürülürdü, ancaq məhz [[Çarlz Darvin]]in əsərləri təkamülü biologiyanın əsas konsepsiyasına çevirir. Baxmayaraq ki, vahid və ümumi qəbul olunmuş bioloji təkamül nəzəriyyəsi indiyə qədər yaradılmayıb, təkamülü təsdiq edən çoxlu sayda elmi dəlillər və nəzəriyyələr mövcud olduğu üçün təkamül faktı elmi ictimaiyyətdə şübhə doğurmur.


== Kimyəvi təkamül==
== Kimyəvi təkamül==

10:01, 6 oktyabr 2019 versiyası

Şablon:Elmi nəzəriyyə

Təkamül nəzəriyyəsibiologiyada Yer kürəsinin biosferasının, onu ayrı-ayrı növlərinin tarixi inkişafını təhlil edən ideyakonsepsiyaların cəmidir. Canlıların təkamülü fikri qədim dövrdən irəli sürülürdü, ancaq məhz Çarlz Darvinin əsərləri təkamülü biologiyanın əsas konsepsiyasına çevirir. Baxmayaraq ki, vahid və ümumi qəbul olunmuş bioloji təkamül nəzəriyyəsi indiyə qədər yaradılmayıb, təkamülü təsdiq edən çoxlu sayda elmi dəlillər və nəzəriyyələr mövcud olduğu üçün təkamül faktı elmi ictimaiyyətdə şübhə doğurmur.

Kimyəvi təkamül

Qeyri canlı materialların təşəkkülü nəticəsi kimi sadə canlı sistemin yaranması haqqındakı təsəvvürlər ancaq son zamanlar zənginləşdi. Bu təsəvvür yolunda əhəmiyyətli şaxə 1953–cü ildə ilk dəfə əsas bioloji molekulların ən sadə kimyəvi reaksiyalar nəticəsində yaranması mümkünlüyünü göstərən Miller-Yuri təcrübəsində təqdim olundu[1][2]. Bu vaxtdan başlayaraq alimlər kimyəvi təkamülün çoxlu digər yollarını təklif etdilər. Bu ideyalardan bir neçəsini göstərmək olar, lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, bunların hansının düz olması haqqında vahid bir fikir yoxdur. Biz ancaq bunu dəqiq bilirik ki,bu proseslərdən biri, yaxud hec kimin ağlına gəlməyən digəri planetdə ilk hüceyrənin yaranmasına gətirdi. (Pansermiya – həyatın digər yerdə yaranması təsəvvürü düz olmadığı halda turşularəsaslar başlığında müzakirəyə baxmaq olar[3])

İlk sıyıq - Miller-Yuri təcrübələrində göstərilənlərə bənzər proseslər nəticəsində atmosferdə molekullar yarandı ki, onlar da sonra yağışla okeana düşdü). Burada (yaxud, ola bilər qabarma nəticəndə yaranan su hövzəsi) isə hələ bizə məlum olmayan proseslər molekulların təşəkkülü nəticəsində ilk hüceyrənin yaranmasına gətirdi.

İlk neft ləkəsi - Miller-Yuri prosesləri lipidləri - balaca kürəciklər təşkil edən molekulları spontan olaraq yaradır (biz cox zaman şorbanın səthində damcıyabənzər formalar görürük). Hər bir kürəcikdə təsadüfi sayda molekullar toplaşır. Okean səthində milyonlarla qovuqcuqlardan biri enerji və material baxımdan düzgün molekul yığımı təşkil edə bilər ki, o da iki yerə bölünə bilər. Beləliklə ilk hüceyrə yarana bilər.

RNK mühiti - Təkamül nəzəriyyəsi problemlərindən biri də RNK molekullarının istifadəsinə əsaslanan kodlaşdırma sisteminin inkişafı ilə əlaqədardır (həm də bax:Molekulyar biologiyanın əsas ehkamı). Problem bundadır ki hüceyrə DNT–də kodlaşdırılıb, lakin DNT kodda yazılanı oxumaq ücün hüceyrəni aktivləşdirmək lazımdır. Son zamanlar alimlər tapdılar ki RNK hal-hazırda hüceyrədəki DNT kodunda yazılanların formalaşmasında iştirak edir və canlı sistemdəki hüceyrələrin funksiyalarından birini yerinə yetirir. Görünür ki, RNK molekullarının yaranması yerdə həyatın inkişafı ücün vacib hadisədir.

Təbii seçmə

Planetdə ilk nəsil verə bilən canlı orqanizm yarandı ki, sonrakı dəyişmələri təbii seçmə istiqamətləndirdi. Çox adamlar təkamül termini işlədərkən elə təbii seçməni nəzərdə tuturlar.

Təbii seçmə haqqındakı təsəvvürü ingilis naturalisti Çarlz Darvin 1859–cu ildə nəşr etdirdiyi "Növlərin mənşəyində təbii seçmənin rolu və ya uyğun cinsin həyat uğrunda mübarizədə sağ qalması" adlı monumental əməyində daxil etmişdir.

İki əsas mövqeyə əsaslanan təbii seçmə ideyasına Darvindən asılı olmayaraq Alfred Rassel Yolles (1823–1913) də gəlmişdir:

  1. İstənilən növün nümayəndələri nədə isə bir-birindən fərqlənirlər.
  2. Həmişə qida mənbələri uğrunda rəqabət mübarizəsi gedir.

Hər hansı canlı populyasını müşahidə etsək birinci postulatın dogru olduğunu aydınca görərik (insan populyasiyası da daxil olmaqla). Müəyyən nümayəndələr daha böyükdür, bəziləri bərk qaçır, bəzilərinin rəngi təbiətdən seçilməməyə imkan verir. İkinci postulat təbiətin həyatının inkar olunmaz bir faktını göstərir - sağ qala biləcəyindən xeyli çox canlı doğulur və beləliklə qida mənbələri üzərində daimi rəqabət gedir.

Bu postulatlar birlikdə maraqlı bir nəticəyə gətirir. Əgər növün bəzi nümayəndələri müəyyən mühitdə uğurlu rəqabət aparmaq imkanı verən xüsusiyyətlərə malikdirsə - yırtıcıların ov etmək ücün inkişaf etmiş əzələlərinin olması və sair, bu xüsusiyyətlər onların yaşlı hala kimi böyüməsinə və nəsil qoymasına imkan verəcək. Onların nəsli böyük ehtimalla bu xüsusiyyəti irsən alacaq. Müasir terminologiyadan istifadə etməklə deyə bilərik ki, sürətli qaçışa cavabdeh olan genlər böyük ehtimalla nəsilə öz genlərini verəcək, yavaş qaçanlar isə yaşamaq və nəsil qoymaq ehtimalı az olduğu üçün genlərini gələcək nəsilə ötürməyə bilər. Buna görə də nəsildə "sürətli" gen nümayəndələri çox olacaq, sonrakı nəsildə isə daha da artacaq. Beləliklə, sağ qalma ehtimalını artıran əlamət ən sonda bütün populyasiyada yayılacaq.

Bu prosesi Darvin və Uolles təbii seçmə adlandırdılar. Darvin bununla süni seçmə arasında oxşarlıq gördü. İnsanlar süni seçmədən isifadə etməklə cinsi kamilliyə catmış nümayəndələr içərisində arzu olunan əlaməti daşıyanları seçərək cütləşmələrinə imkan yaradırlar. Əgər bunu insanlar edə bilirsə niyə təbiət etməsin? – deyə Darvin düşünürdü. Bu gün planetdə görüdüyümüz zəngin növ formaları adaptiv əlamətlərin uzun zaman intervalında nəsillər ardıcıllığının kifayət qədər uyğunlaşması nəticəsi kimi meydana çıxıb.

Darvin, uniformizm doktrinası tərəfdarları düşünürdülər ki, yeni növlərin yaranması tərdriclə - iki populyasiya arasında fərqlər cütləşmə mümkün olmayana qədər, arta-arta davam edir. Sonralar alimlər bu qanunauyğunluğun həmişə doğru olmadığına diqqət etdilər.[4] Gördülər ki, növ uzun müddət dəyişməz qalır, sonra isə qəfil dəyişir - bu proses fasiləli tarazlıq adlanır. Doğrudan da biz qazıntıları öyrənən zaman növdəyişmənin hər iki varinatını müşahidə edirik ki, bu da genetikanın müasir təsəvvürü baxımından qəribə görünmür.

İndi bizə yuxarıdakı adı cəkilən iki postulat aydındır: müxtəif növ nümayəndələrinin DNT–sində eyni genin müxtəlif versiyaları yazılır. DNT-nin dəyişməsi təmamilə müxtəlif nəticələrə gətirə bilər: Effektin təmamilə olmamasından (əgər DNT–də dəyişilən hissə orqanizm tərəfindən istifadə olunmursa) da böyük effektlərə kimi (əgər əsas hüceyrəni kodlaşdıran gen dəyişərsə). Əgər gen dəyişmiş olsa, onda ardıcıl olaraq və yaxud sürətlə təbii seçmə mexanizmi ya bu genin yayılmasına (əgər dəyişmə faydalıdırsa), yaxud bu genin məhvinə (əgər ziyanlıdırsa) aparacaq. Başqa sözlə dəyişmə sürəti gendən asılı olaraq: əgər dəyişmə baş verdisə, təbii seçmə dəyişmənin populyasiyada yayılma istiqamətini göstərəcək.

Qazıntı sübutları

Bitkiheyvan öləndən sonra onların qalıqları ətraf mühitdə səpələnmiş halda olur. Bəzən onlar torpağa çökə bilər. Vaxt keçdikcə onlar qaya süxurlarına çevrilir. Tədrici kimyəvi proseslər nəticəsində kalsiya skeletlə və yaxud cəsədin digər bərk hissələri ətraf mühitdəki mineral maddələrlə qarışır (nadir hallarda yumşaq strukturlar, məsələn dəri və ya lələklər də qalır). Ən axırda bu proses qayalarda ideal iz-şəkil qoymaqla daşlaşmış qalığa çevrilir. Bütün aşkar olunmuş daşlaşmış qalıqlar qazıntı sübutları adlanırlar.

Avstraliya qayalarında aşkar olunan qədim çöküntülərdə canlı izlərinin yaşı təxminən 3.5 milyard ilə bərabərdir. Bunlar indi yer kürəsində müxtəlif cür canlı formalarının tədriclə mürəkkəbləşərək, sadə canlılardan yarandığı tarixi göstərir. Əksər qədim canlı həyat sadə bir hüceyrəlilərdən ibarət olub. Təxminən 800 milyon il qabaq çoxhüceyrəli həyat formaları yaranıb. Onların bədəni yumşaq oldugu üçün onlardan demək olar ki, iz qalmayıb, lakin son onilliklərdə alimlər tapılmış çöküntü qalıqlarındakı izlər əsasında onların bu dövrdə yaşadığını gördülər. Təxminən 550 milyon il qabaq bərk örtüklər və skeletlər meydana cıxdı, bu vaxtdan başlayaraq əsl qazıntı qalıqları tapıldı. İlk onurğalı canlılar-balıqlar 300 milyon il qabaq yarandı, dinozavrlar 65 milyon il qabaq ( baxın. Kütləvi ölümlər ) ölməyə başladılar və 4 milyon il qabaq Afrikada insan qalıqları tapıldı. Bu hadisələr barədə qazıntı qalıqları yazılarında oxumaq olar.

Biokimyəvi sübutlar

Bizim planetdəki bütün canlı orqanizmlərdə eyni genetik kod var biz hamımız universal DNT dilində yazılmış müxtəlif informasiya toplusundan ibarətik. Əgər həyat yuxarıda göstərilmiş ssenari əsasında inkişaf edibsə, onda müasir canlı orqanizmlərdə DNT–nin üst-üstə düşməsi ardıcıllığı ümumi əcdadın nə qədər əvvəl yaşamasından asılı müxtəlifliyə malik olmalıdır. Məsələn, insanşimpanzedəki eyni DNT ardıcıllığı insanbalıq arasındakından daha çox olmalıdır, çünki insanşimpanze əcdadları 6 milyon il qabaq, balıq və insan əcdadları isə 100 milyon il qabaq yaşamışdır. Həqiqətən də canlı orqanizmlərin DNT-sini təhlil etməklə bu gümanın təsdiqini görürük. İki orqanizmdə təkamül ağacı nə qədər uzaqdadırsa DNT-də o qədər də az oxşarlıq tapılır. Bu ona görə təmamilə aydındır ki, çox vaxt keçdikcə daha cox fərq toplanıb. DNT-nin analizindən istifadə etməklə molekulyar saat adlanan metod bizim gözümüzü təkamülün kecmişinə doğru açır. İnsanın DNT-sinin şimpanzeninkinə yaxın olması təkamül nəzəriyyəsinin inandırıcı sübutu sayıla bilər.

Lakin bu fikirlərin heç biri tam sübuta yetirilməyib. Heyvanlara , İnsanlara aid fosil qalıqlar tapılsa da keçid varlıqlar haqqında heç bir qalıq tapılmayıb.

Təkamül relikti

Təkamül relikti-keçmiş geoloji dövrlər üçün səciyyəvi olan yaxın növlərin böyük hissəsi məhv olduqdan sonra qalan olduqca qədim forması (növ və ya sistematik vahid), o cümlədən «canlı qazıntı», məsələn, latımeriya, qatteriya və b. Təkamül relikti bəzən geniş areala malik olur, məsələn, Talışda şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac meşələri; buzlaq təkamül relikti - cırtdan tozağacı (tundrada).

Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi

Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi- orqanizmlərin təkamül dəyişməsi prosesi keçid formaları (paleontoloji) olmadan qanunauyğun qızğın sürətli inkişaf və məhvolma fazaları ilə (arası) kəsilir. Fasilələr sistemlərə edilən xarici qüvvənin və daxili inkişaf faktorlarının təsiri ilə yaranan fəlakətli təkan (zərbə) prinsipi təsirinin gücü ilə baş verir. Bu prinsipi uzaq keçmişdə təbiətə ehtimal olunan antropogen təsirin təhlili zamanı nəzərə almaq lazımdır.

Təkamülün biogenetik qanunu

Təkamülün biogenetik qanunu-orqanizm fərdi inkişafında özünün mənsub olduğu sistematik qrupun tarixi inkişafının əsas mərhələlərini qısa şəkildə təkrar edir. Yaşlı orqanizmdə baş verən mutasiyalar onun ontogenez prosesini dəyişir. Ona görə də yaşlı fərdlərin təbii seçməsi ontogenez prosesinin təkamülünə, ontogenetik korrelyasiyaya gətirib çıxarır. Hərəkətverici seçmənin təsiri ilə ontogenetik korrelyasiya sisteminin dəyişilməsi - fılembriogenezin dəyişilməsinə, orqanizmdə yeni əlamətin formalaşdırmasına səbəb olur.

Təkamülün dönməzlik qanunu (L.Dollo)

Təkamülün dönməzlik qanunu- təkamül dönməzdir; orqanizm (populyasiya, növ) öz əcdadı sıralarına, əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməz.

Təkamülün istiqamətlənən qanunu

Təkamülün istiqamətlənən qanunu-təkamülün ümumi gedişi həmişə geoxronoloji dəyişən yaşayış şəraitinə uyğunlaşmağa doğru istiqamətlənir və onunla məhdudlaşır.[5]

İstinadlar

  1. Molecules of life
  2. Miller Urey experiment
  3. Acids and bases
  4. Uniformizm
  5. Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət, Bakı 2008

Xarici keçidlər