Ateizm: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
k Səhifənin məzmunu ' Kateqoriya:Din fəlsəfəsi <br />' yazısı ilə dəyişdirildi
Teqlər: Dəyişdirildi Vizual redaktor
Sətir 1: Sətir 1:
[[Şəkil:Atheismsymbol endorsed by AAI.svg|thumb|Ateizm simvolu]]
[[Şəkil:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|thumb|240px|III əsrin əvvəllərində papirus üzərində yazılmış "Efeslilərə müraciət"də yunan dilindəki {{dil|grc|αθεοι}} (''atheoi'') (2:12) ifadəsi "tanrısız" mənasını verir.]]
[[Şəkil:Socrates Louvre.jpg|thumb|[[Sokrat]]]]
'''Ateizm''' — geniş mənada, [[tanrı]]ların mövcudluğuna [[inanc|inamın]] olmamasıdır. Daha az bir konsepsiyada ateizm hər hansı ilahi bir varlıq olduğuna dair inancın rəddidir. Daha da dar bir mənada ateizm xüsusilə heç bir tanrı yoxdur, mövqeyidir. Ateizm ən azı bir tanrının mövcudluğuna inam ilə ümumi mənada [[teizm]]lə ziddiyyət təşkil edir.

Etimoloji kökə əsasən ateizm qədim yunan sözü olub  "ἄθεος" (ateos) mənası "tanrı yoxdur" deməkdir. Qədim dövrdə daha iri cəmiyyət tərəfindən ibadət edilən tanrılara inanmayan və ya onlara ibadət etməktən imtina edənlər üçün alçaldıcı bir söz kimi istifadə edilirdi. Ateizm termini ortodoks əhali tərəfindən dini inanclarını bölüşməyənlərin kateqoriləşdirilməsində istifadə edilirdi. Ateizm termini aktual olaraq 16-cı əsrdə meydana çıxdı. Bununla bərabər azad düşüncənin yayılması, skeptisist sorğulama və dəvamında dini tənqidin artması ilə ateizm termininin tətbiq nöqtəsi daralmağa başladı. Ateist terminindən istifadə edərək özlərini təyin edən ilk şəxslər 18-ci əsrdə [[maarifçilik dövrü]]ndə yaşayırdılar. Fransız İnqilabı "Bənzəri görünməmiş ateizm" ilə qeyd olunan, insan ağılının üstünlüyünü müdafiə edən tarixin ilk böyük siyasi hərəkatına şahid oldu.

Ateist arqumentlər fəlsəfi yanaşmadan sosial və tarixi yanaşmalara qədər uzanır. İlahi varlıqlara inanmamaq üçün empirik sübutların olmaması, fənalıq problemi, ziddiyyətli dini mətinlər, yanlışlanma potensialı ola bilən konsepsiaların rədd edilməsi, inançsızlıq arqumentləri iləri sürülür. Bəzi ateistlərin [[Sekulyarizm|sekulyar]] fəlsəfəni mənimsəməsinə baxmayaraq, bütün ateistlərin riayət etdiyi bir ideologiya və ya davranış dəsti yoxdur. Ateizm teizmdən daha həssas bir mövqedədir hansı ki, tanrının mövcud olmadığının sübut olunması ateistlər üzərinə şamil edilmir, ancaq teizmin məntiqliliyini təmin etmək üçün teistlər tanrının mövcudluğunu sübut etməlidir. Lakin başqaları belə bir mövqedə olma fikri ilə razılaşmırdılar.

Ateizm konsepsiyaları fərqlilik göstərdiyindən, ateistlərin mövcud sayının dəqiq qiymətləndirilməsi çətindir. [[WIN/GIA|Dünya Miqyaslı Müstəqil Şəbəkə / Qallup Beynəlxalq Assosiasiası]][[İngilis dili|ing]].'''Worldwide Independent Network/Gallup International Association''' ('''WIN/GIA''')) tərəfindən iki qlobal anket sorğusu keçirilmişdi. 2015-ci ildə anketə qatılan 64 000-dən çox iştirakçıdan 11%-i özlərini "etiqadlı ateist" olaraq göstərmişdi, halbuki, 2012-ci ilin əvvəlində keçirilən sorğuda respondentlərin 13%-i "etiqadlı ateist" idi. Bununla yanaşı, digər tədqiqatçılar [[WIN/GIA|WIN/Gallup]] göstəriciləri ilə ehtiyatlı olmağı məsləhət görmüşlər. Çünki onilliklər ərzində eyni müşahidədən istifadə edən və daha böyük nümunə ölçüsünə malik olan digər tədqiqatlar ardıcıl olaraq aşağı göstəricilərə çatmışdır. [[BBC|Britan Yayım Korporasiyası (BBC)]] tərəfindən 2004-cü ildə aparılan araşdırma, ateistlərin dünya əhalisinin 8%-ni təşkil etdiyi qeyd edildi. Digər köhnə təxminlər, ateistlərin dünya əhalisinin 2%-ni, dinsizlərin isə 12%-ni təşkil etdiyini göstərmişdi. Bu sorğulara görə, Avropa və Şərqi Asiya ən yüksək ateizm göstəricisi olan bölgələrdir. 2015-ci ildə [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] əhalisinin 61%-nin ateist olduğunu bildirdi. [[Avropa İttifaqı]]nda keçirilən 2010-cu il [[Avrobarometr]] sorğusuna əsasən, AB əhalisinin 20%-i "hər hansı bir ruh, tanrı və ya həyat gücünə" inanmadığı qeyd olundu.

== Təyini və növləri ==
Müəlliflər ''ateizmi'' necə ən yaxşı şəkildə təyin və təsnifləndirmək üzərində razılaşmırlar, hansı fövqəltəbii qüvvənin tanrı hesab edilməsi, öz-özlüyündə ixtiyarı düşüncəmi və fəlsəfi mövqemi ya da birinin olmaması, şüurlu imtinamı tələb etməsi yoxsa açıq aydın imtinamı tələb etməsi kimi mövzularda rəqabət aparılır. Ateizm [[aqnostisizm]]lə uzlaşma xüsusiyyətinə görə eyni qəbul edildi, həmçinin bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etdiyi qeyd olundu. Müxtəlif kateqoriyalar ateizmin müxtəlif formalarını ayırd etmək üçün istifadə edilmişdir.

=== Diapozon ===
Ateizmin təyin edilməsi ilə əlaqədar qeyri-müəyyənlik və mübahisələrdən bir qismi,''tanrı'' və ''ilah'' kəlimələrinin tərifinin təyini ilə bağlı uzlaşmada yaşanan çətinliklərlə əlaqədardır. Tanrı və illah konsepsiyalarının dəhşətli dərəcədə çoxluğu ateizmin tətbiqi ilə bağlı fərqli düşüncələrə gətirib çıxarır. Roma papası Xristiyanları [[Paqanizm|ilahiləşdirilmiş bütlərə]] ibadət etmədikləri üçün ateist olaraq günahlandırdı. Teizmin hər hansı bir ilahi inancı əhatə etdiyi kimi başa düşülməsi ilə ,tədricən bu aspekt xoşagəlməz hala düşdü.

Rədd edilən fenomenlərin diapozonuna gəldikdə isə, ateizm hər bir ilahi varlığın, [[Spiritualizm|spiritual]], [[Fövqəltəbii qüvvə|fövqəltəbii]] ya da transsendental konseptlərin, [[buddizm]], [[hinduizm]], [[caynizm]] və [[daosizm]] kimi bir çoxuna qarşı çıxa bilər.

=== Örtülü və Açıq ===

Ateizmin tərifi bir insanın ateist kimi qəbul edilməsi üçün ilahi varlıqların anlayışına qoyması lazım olan düşüncə dərəcəsinə görə dəyişir. Ateizm bəzən hər hansı bir ilahi varlığın mövcud olduğuna dair sadə inamın olmaması ilə müəyyən edilmişdir. Bu geniş tərifə yeni doğulmuş və [[Teokratiya|teokratik]] fikirlərə məruz qalmayan insanlar daxil edilir. [[Pol Anri Holbax]] deyirdi: "Hər uşaq ateist olaraq doğular: onların tanrı haqqında fikirləri yoxdur". Eyni şəkildə, Corc H. Smith (1979) bunu təklif etdi: "Teizm ilə tanış olmayan adam, bir tanrıya inanmadığı üçün ateistdir. Bu kateqoriyada olanlar, həm də bu məsələləri başa düşmək üçün konseptual qabiliyyəti olan, lakin bu məsələlərdən hələ xəbərsiz olan uşaqları da əhatə edir. Bu uşağın tanrıya inanmaması onu ateist olaraq təyin edir". Smith ''örtlü ateizm'' terminini ortaya çıxartdı hansı ki, "Teistik inancların onları şüurlu olaraq rədd etmədən olmaması" şəklində tərif verirdi və ''açıq ateizmi'' isə şüurlu olaraq teizmə inamsızlıq şəklində təyin edirdi. Ernest Naqel Smithin ateizm təriflərininin ziddiyətli olduğunu bəyan edir və göstərirdiki sadəcə ''açıq ateizm "''doğru ateizm"dir və örtülü ateizm yanlız "teizmin yoxluğudur".

=== Pozitiv və neqativ ===
Antoni və Maykıl Martin kimi filosoflar pozitiv (güclü) ateizm ilə neqativ (zəif) ateizmin bir-biri ilə ziddiyət təşkil etdiyini deyirdilər. Pozitiv ateizm açıq şəkildə təsdiq edir ki, heç bir tanrı mövcud deyil. Neqativ ateizm isə daha çox qeyri-teizmin digər bütün formalarına daxildir. Bu təsnifata əsasən kim bir teist deyilsə, ya neqativ ya da pozitiv ateistdir. Neqativ və pozitiv terminlərinin köhnə mənşəyə aid olmasına və fəlsəfi ədəbiyyatda (bir az fərqli şəkildə) və katolik apologetikasında istifadə edilməsinə baxmayaraq, ''güclü'' və ''zəif'' terminləri nisbətən yenidir. Ateizmin bu demarkasiyası altında, ən çox aqnostiklər neqativ ateist kimi təyin edilir.

Misal olaraq, Martinin aqnostizmin neqativ ateizmə yol açdığını iddiya etməsinə baxmayaraq, bir çox aqnostik, öz əqidəsini ateizmdən fərqli olaraq görürlər. Onlar ateizmi teizmdən ya da eyni inanc bərabərliyi tələb edilməsindən daha haqlı olmadığını hesab edə bilərlər. Biliyin etibarsızlığı iddiyası və ya tanrıların varlığına qarşı çıxmaq bəzən ateizmin bir inanc sıçrayışı tələb etməsinin göstəricisidir. Ümumi ateist cavablara bunlar daxildir, isbatlanmamış dini təkliflər digər isbatsız təkliflər qədər etibarsız olmağa layiqdir və bir tanrının varlığının imkansızlığı bir və ya digər imkanlı ehtimalın bərabərliyi demək deyildir. Şotlandıyalı filosof J. J. C. Smart hətta müdafiə edir ki, "bəzən bir ateist özünü hətta ehtirasla, fəlsəfi spektizmin əsasında bizə riyaziyyat və formal məntiqin həqiqətləri xaricində, hər şeyi bilə bilərik deməyi qadağan edən, məntiqsiz bir aqnostiq olaraq təsvir edə bilər". Nəticədə [[Riçard Dokinz]] kimi bəzi ateist müəlliflər teist, ateist və aqnostik mövqelərini [[teistik yəqinlik spektrumuna]] görə fərqləndirməyi təklif etdi, hansı ki, hər birinin "tanrının varlığının" şərhi fərqli şəkildədir.

=== Təyini mümkünsüz ya da qeyri məhdud olaraq ===
XVIII əsrin əvvəllərində qərb dünyasında tanrının varlığı belə qəbul edildi və hətta həqiqi ateizmin mümkünatı da sorğulandı ki, buna [[innatizm]] deyilirdi, hansı ki, insanların doğuşdan tanrı inancına sahib olduğunu və ateizmin sadəcə bu inancı sonradan inkar etdiyini qəbul edən bir düşüncə mövqeyidir. Həmçinin ateistlərin tanrıya böhran vaxtı olan ölüm döşəyi çevrilməsi müddətində tanrıya inandıqlarını idda edən düşüncə mövqeyi də vardır və "Tülkü dəliyində heç bir ateist yoxdur" şəklində də adlandırılır. Bununla birlikdə bu görüşün əksinə bir çox misallar gətirildi hansı ki, onlardan biri hərfi mənası ilə "tülkü dəliyindəki ateist" şəklində təyin edilirdi.

Bəzi ateistlər "ateizm" termininin ehtiyaclılığı üzərində şübhəlidirlər. Sem Heyrisin özünün yazdığı Xristiyan ümmətinə məktub kitabında deyirdi.
{{Sitat|Əslində, ateizm bir termindir hansı ki, mövcud olmamalıdır. Heç kimin özünü "qeyri-astroloq" ya da "qeyri-əlkimyaçı" şəklində müəyyənləşdirməsinə ehtiyacı yoxdur. Bizim Elvisin hələ də həyatda olduğuna ya da yad planetlilərin qalaktikamızdan keçib sadəcə bir fermerə və onun mal-qarasına sataşdığına şübhə ilə yanaşanlar üçün onları təyin edəcək sözlərimiz yoxdur. Ateizm dərrakəli insanların əsassız dini inanclara qarşı çıxışının gurultusundan başqa bir şey deyil.}}

=== Praqmatiq ateizm ===
Praqmatiq ateizm dini inancları, tanrı və ya tanrılara olan inancı rədd etməyi lazım bilən bir görüşdür hansı ki, bu fenomenləri praqmatik həyat üçün lazımsız sayırlar. Bu düşüncə növü apateizm və praktiki ateizmlə əlaqəlidir.

= Arqumentlər =
[[Şəkil:D'Holbach.jpg|thumb|[[Pol Anri Holbax]]]]

=== Ontoloji arqumentlər ===
Ateistlər tanrının varlığına qarşı dizayn arqumenti və ya [[Pasqal bəhsi]] kimi teistik arqumentlərə cavab vermək üçün bəzi arqumentlər irəli sürürlər.

=== Epistemoloji arqumentlər ===
Ateistlər həmçinin tanrının varlığının bilinəməyəcəyini və ya varlığının isbatlanamayacağını müdafiyə etdilər.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Xarici istinadlar}}
[[Kateqoriya:Ateizm| ]]
[[Kateqoriya:Ateizm| ]]
[[Kateqoriya:Din fəlsəfəsi]]
[[Kateqoriya:Din fəlsəfəsi]]
<br />

20:30, 3 yanvar 2020 versiyası