İstifadəçi:Sura Shukurlu/Qaralama: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 397: Sətir 397:
Yer kürəsi, digər [[daxili planetlər]] kimi, kimyəvi və ya fiziki ([[Reologiya|reoloji]]) xüsusiyyətləri ilə təbəqələrə bölünür. Xarici təbəqə, yüksək [[Özlülük|özlü]] bərk mantiya ilə örtülmüş olan kimyəvi cəhətdən fərqlənən [[Silikatlar|silikatlı]] bir qabığdır. Yer qabığı [[Moxoroviçiç sərhədi]] ilə mantiyadan ayrılır. Yer qabığının qalınlığı okeanlar üçün təxminən {{Convert|6|km|mi}}, qitələr üçün isə {{Convert|30|-|50|km|mi}} arasında dəyişir. Yer qabığı və soyuq, sərt, üst [[mantiya]] birlikdə [[litosfer]] adlanır və [[tektonik plitələr]] litosferdə meydana gəlmişdir. [[Astenosfer|Litosferin]] altında [[astenosfer]], litosferin üstündə hərəkət etdiyi nisbətən aşağı [[Özlülük|özlü]] təbəqə yerləşir. Mantiya içərisindəki kristal quruluşunda əhəmiyyətli dəyişikliklər yuxarı və aşağı mantiyanı ayıran bir keçid zonasını əhatə edərək səthin {{Convert|410|-|660|km|mi}} altında baş verir. Mantiyanın altında, olduqca aşağı özlülüklü bir mayedən ibarət xarici nüvə möhkəm bir [[Barisfer|daxili nüvənin]] üstündə yerləşir.<ref name="tanimoto_ahrens1995">{{cite book|last1=Tanimoto|first1=Toshiro|editor=Thomas J. Ahrens|date=1995|chapter=Crustal Structure of the Earth|title=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants|journal=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants|issue=1|publisher=American Geophysical Union|location=Washington, DC|isbn=978-0-87590-851-9|chapter-url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf|archivedate=16 October 2006|accessdate=3 February 2007|bibcode=1995geph.conf.....A}}</ref> Yerin daxili nüvəsi, planetin qalan hissəsi ilə müqayisədə biraz daha yüksək [[Bucaq sürəti|sürətlə]], ildə 0.1-0.5 ° dönə bilir.<ref name="science309_5739_1313">{{cite journal|last1=Kerr|first1=Richard A.|title=Earth's Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet|journal=Science|date=26 September 2005|volume=309|issue=5739|page=1313|doi=10.1126/science.309.5739.1313a|pmid=16123276}}</ref> Daxili nüvənin radiusu Yer kürəsinin beşdə birini təşkil edir.
Yer kürəsi, digər [[daxili planetlər]] kimi, kimyəvi və ya fiziki ([[Reologiya|reoloji]]) xüsusiyyətləri ilə təbəqələrə bölünür. Xarici təbəqə, yüksək [[Özlülük|özlü]] bərk mantiya ilə örtülmüş olan kimyəvi cəhətdən fərqlənən [[Silikatlar|silikatlı]] bir qabığdır. Yer qabığı [[Moxoroviçiç sərhədi]] ilə mantiyadan ayrılır. Yer qabığının qalınlığı okeanlar üçün təxminən {{Convert|6|km|mi}}, qitələr üçün isə {{Convert|30|-|50|km|mi}} arasında dəyişir. Yer qabığı və soyuq, sərt, üst [[mantiya]] birlikdə [[litosfer]] adlanır və [[tektonik plitələr]] litosferdə meydana gəlmişdir. [[Astenosfer|Litosferin]] altında [[astenosfer]], litosferin üstündə hərəkət etdiyi nisbətən aşağı [[Özlülük|özlü]] təbəqə yerləşir. Mantiya içərisindəki kristal quruluşunda əhəmiyyətli dəyişikliklər yuxarı və aşağı mantiyanı ayıran bir keçid zonasını əhatə edərək səthin {{Convert|410|-|660|km|mi}} altında baş verir. Mantiyanın altında, olduqca aşağı özlülüklü bir mayedən ibarət xarici nüvə möhkəm bir [[Barisfer|daxili nüvənin]] üstündə yerləşir.<ref name="tanimoto_ahrens1995">{{cite book|last1=Tanimoto|first1=Toshiro|editor=Thomas J. Ahrens|date=1995|chapter=Crustal Structure of the Earth|title=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants|journal=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants|issue=1|publisher=American Geophysical Union|location=Washington, DC|isbn=978-0-87590-851-9|chapter-url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf|archivedate=16 October 2006|accessdate=3 February 2007|bibcode=1995geph.conf.....A}}</ref> Yerin daxili nüvəsi, planetin qalan hissəsi ilə müqayisədə biraz daha yüksək [[Bucaq sürəti|sürətlə]], ildə 0.1-0.5 ° dönə bilir.<ref name="science309_5739_1313">{{cite journal|last1=Kerr|first1=Richard A.|title=Earth's Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet|journal=Science|date=26 September 2005|volume=309|issue=5739|page=1313|doi=10.1126/science.309.5739.1313a|pmid=16123276}}</ref> Daxili nüvənin radiusu Yer kürəsinin beşdə birini təşkil edir.
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|+
|+Yerin geoloji cədvəli<ref name="pnas76_9_4192">{{cite journal|last1=Jordan|first1=T. H.|title=Structural geology of the Earth's interior|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|year=1979|volume=76|issue=9|pages=4192–4200|doi=10.1073/pnas.76.9.4192|pmid=16592703|pmc=411539|bibcode=1979PNAS...76.4192J}}</ref>
! rowspan="8" |[[Şəkil:Earth cutaway schematic-az.png|frameless|442x442px]]
! rowspan="7" |[[Şəkil:Earth cutaway schematic-az.png|frameless|414x414px]]
!Dərinlik
!Dərinlik<ref name="robertson2001">{{cite web|last1=Robertson|first1=Eugene C.|date=26 July 2001|url=http://pubs.usgs.gov/gip/interior/|title=The Interior of the Earth|publisher=USGS|accessdate=24 March 2007}}</ref>
km
km
!Qat
! colspan="2" |Qat
!Sıxlıq
!Sıxlıq
q/sm<sup>3</sup>
q/sm<sup>3</sup>
!Qalınlıq
km
!Temperatur
<small>°C</small>
|-
|-
|0–35
|0-60
|[[Litosfer]]<ref group="qeyd">Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5-200 km. arasında dəyişir</ref>
| -
|-
|0-35
|[[Yer qabığı]]<ref group="qeyd">Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5-70 km. arasında dəyişir</ref>
|[[Yer qabığı]]<ref group="qeyd">Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5-70 km. arasında dəyişir</ref>
| rowspan="2" |[[Litosfer]]<ref group="qeyd">Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5-200 km. arasında dəyişir</ref>
|2.2–2.9
|2,2–2,9
|35
| rowspan="2" |0–1 100
|-
|-
|35–60
|35-60
|Üst mantiya
| rowspan="2" |Üst mantiya
|3.4–4.4
| rowspan="2" |3,4–4,4
|25
|-
|-
|60–670
|35-2890
|[[Mantiya]]
|3.4–5.6
|-
|100-700
|[[Astenosfer]]
|[[Astenosfer]]
| -
|610
|1 100–2 000
|-
|670–2 890
|[[Mantiya]]
|
|4,4–5,6
|2220
|2 000–4 000
|-
|-
|2 890–5 100
|2890-5100
|Xarici nüvə
|Xarici nüvə
|
|9.9–12.2
|9,9–12,2
|2210
|4 000–6 000
|-
|-
|5 100–6 378
|5100-6378
|[[Barisfer|Daxili nüvə]]
|[[Barisfer|Daxili nüvə]]
|
|12.8–13.1
|12,8–13,1
|1278
|6 000
|}
|}



08:22, 10 aprel 2020 versiyası

İstifadəçi:Sura Shukurlu
   
İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu
   
İstifadəçi:Sura Shukurlu/Haqqımda
   
İstifadəçi:Sura Shukurlu/Faydalı linklər
   
Xüsusi:Fəaliyyətlər/Sura Shukurlu
   
Sura Shukurlu edit courter
   
   
   
   
Əsas
   
Müzakirə
   
Haqqımda
   
Faydalı linklər
   
Fəaliyyətim
   
Fəaliyyətim
   
Qaralama
   
Plan
   
Test
   

Şablon:Planet 2Yer Günəşdən üçüncü planetdirhəyat aşkar edilən yeganə göy cismidir. Radiometrik tanışlıq və digər dəlillərə görə, Yer 4.5 milyard il əvvəl yaranmışdır. Yerin cazibə qüvvəsi kainatdakı digər cisimlərə, xüsusən də Yerin yeganə təbii peyki olan AyaGünəşə qarşılıqlı təsir göstərir. 365.256 gün ərzində Yer Günəş ətrafında öz orbiti boyu hərəkət edir. Bu müddət ərzində Yer öz oxu ətrafında 365.256 dəfə fırlanır.  

Yerin fırlanma oxunun sabit müstəviyə əyilməsinə görə Yerdə fəsillər yaranır. Yer ilə Ay arasındakı qravitasiya qarşılıqlı əlaqəsi qabarma və çəkilmələrə səbəb olur. Yer Günəş sistemindəki ən sıx planetdir və dörd daxili planetin ən böyüyü və ağırdır.

Yerin xarici təbəqəsi (litosfer), milyonlarla ildir səth boyunca hərəkət edən bir neçə sərt tektonik plitələyə bölünür. Yer səthinin təxminən 29%-i qitələradalardan ibarət torpaqdır. Qalan 71% su ilə, əsasən dünya okeanı və eyni zamanda hamısı birlikdə hidrosferi təşkil edən göllər, çaylar və digər təmiz su mənbələri ilə örtülüdür. Yer kürəsinin qütb bölgələrinin əksəriyyəti Antarktida buz təbəqəsi və Arktikanın dəniz buzları da daxil olmaqla buzla örtülmüşdür. Yerin daxili bərk metal nüvə və yerin maqnit sahəsini yaradan xarici maye nüvə və tektonik plitələri hərəkət etdirən mantiya qatı ilə daim aktiv qalır.

Yer tarixinin ilk milyard ilində həyat okeanlarda meydana gəldi və Yer atmosferinə və səthinə təsir göstərməyə başladı, anaerob və daha sonra aerob orqanizmlərin çoxalmasına səbəb oldu. Bəzi geoloji dəlillər həyatın 4.1 milyard il əvvəl yarana biləcəyini göstərir. O vaxtdan bəri, Yerin Günəşdən uzaqlığı, fiziki xüsusiyyətləri və geoloji tarixinin birləşməsi həyatın təkamülünə və inkişafına təkan verdi. Yer üzündəki həyat tarixində bioloji müxtəliflik uzun müddət təkamül dövrü keçirdi, bəzənsə kütləvi qırğınlarla fasilə verdi. Yer üzündə yaşayan bütün növlərin 99%-dən çoxunun nəsli kəsilmişdir. Bu gün Yerdəki növlərin sayı haqqında fikirlər dəyişkəndir: əksər növlər hələ də təsvir edilməmişdir. 7.7 milyarddan çox insan Yer kürəsində yaşayır və yaşamaq üçün onun biosferindəntəbii qaynaqlarından asılıdır. Siyasi baxımdan dünyada 200-ə yaxın suveren dövlət var.

Yer kürəsi haqqında ilkin təsəvvürlər


Tarixi

Formalaşma

Böyük Toqquşmanı təsvir edən animasiya. L4 orbiti Teyanın orbitini təmsil edir.

Günəş sistemində tapılmış ən qədim material 4.5672± 0.0006 milyard il əvvələ aiddir.[1] 4.54± 0.04 milyard il əvvəl [2] isə ilkin Yer kürəsi əmələ gəlmişdir. Günəş sistemindəki cisimlər Günəşlə birlikdə meydana gəldi və inkişaf etdi. Nəzəriyyədə, günəş nebulası (dumanlığı) molekulyar bir buluddan ayrılır və dairəvi bir disk şəklində bükülməyə başlayır və sonra planetlər Günəşlə birlikdə bu diskdən böyüyür. Nebula tərkibində qaz, buz dənələri və toz ( ibtidai nuklidlər də daxil olmaqla) saxlayır. Nebular nəzəriyyəyə görə, ilkin planetlər Yerin 10-20 milyon il ərzində meydana gəlməsi ilə sürətlənmə yoluyla əmələ gəlmişdir.[3]

Tədqiqat mövzusu, tarixi 4.53 milyard il əvvələ dayanan Ayın meydana gəlməsidir.[4] Aparıcı bir fərziyyə, Ayın Teya adlı bir Mars ölçülü cismin Yerlə toqquşmasından sonra Yerdən azad olan materialdan toplanma nəticəsində meydana gəlməsidir.[5] Bu baxımdan Teya kütləsi Yer kürəsinin təxminən 10 faizini təşkil edirdi;[6] gözə çarpan zərbə ilə Yerlə toqquşdu və kütləsinin bir hissəsi Yer ilə birləşdi.[7] Təxminən 4.1-3.8 milyard il əvvəl arasında çoxsaylı asteroid zərbələri Ayın səthi mühitində və bununla bağlı olaraq yerdə əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu.

Geoloji tarixi

Yer atmosferi və okeanlar vulkanik fəaliyyət və kosmik təsirlərlə gəlmişdir.[8] Bu mənbələrdən su buxarlanaraq kometlərlə gələn su və buz ilə genişlənmiş okeanlarda konsdensasiya olunurdu.[9] Bu modeldə yeni yaranan Günəş cari işıqlılığının yalnız 70%-inə sahib olsa da atmosfer "istixana qazları" okeanları donmadan qorudu.[10] 3.5 milyard il əvvəl, Yerin maqnit sahəsi quruldu ki, bu da atmosferin günəş küləyi tərəfindən qoparılmasına mane oldu.[11]  

Yerin əridilmiş xarici təbəqəsi soyuyub bərk bir forma meydana gətirərək yer qabığını yaratdı. Torpaq kütləsini izah edən iki model[12] həmçinin günümüzdəki formalarda[13] sabit bir böyümə[14] və ya çox güman ki, Yer kürəsi tarixinin[15] əvvəlində uzunmüddətli sabit bir kontinental bölgənin sürətlə böyüməsi fikrini irəli sürür.[16][17][18] Materiklər tektonik plitələrdən, Yer kürəsinin davamlı istilik itkisi ilə nəticələnən bir proseslə yarandı. Yüz milyonlarla il ərzində superqitələr bir yerə yığılmış və parçalanmışdır. Təxminən 750 milyon il əvvəl, ən qədim məşhur superqitələrdən biri olan Rodiniya parçalanmağa başladı. Materiklər daha sonra 600-540 milyon il əvvəl Pannotiyanı, sonra isə nəhayət 180 milyon il əvvəl parçalanan Pangeyanı meydana gətirmək üçün yenidən birləşdi.[19]

İndiki buz dövrü modeli təxminən 40 milyon il əvvəl başlamış[20]Pleystosen dövründə, təxminən 3 milyon il əvvəl intensivləşmişdir.[21] Yüksək enliklər təxminən 40.000-100.000 ildə bir dəfə təkrarlanan buzlanma və ərimə dövrlərini keçmişdir. Sonuncu kontinental buzlaşma 10,000 il əvvəl başa çatmışdır.[22]

Həyatın və təkamülün mənşəyi

Kimyəvi reaksiyalar təxminən dörd milyard il əvvəl ilk özünü çoxaldan molekulları meydana gətirdi. Yarım milyard il sonra bütün mövcud həyatın son ortaq əcdadı ortaya çıxdı.[23] Fotosintezin təkamülü Günəş enerjisinin birbaşa canlı formalarla toplanmasına imkan verdi. Nəticədə meydana gələn oksigen qazı (O2) atmosferdə yığılmış və günəşin ultrabənövşəyi şüaları ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində yuxarı təbəqədə qoruyucu ozon qatını meydana gətirmişdir.[24] Kiçik hüceyrələrin daha böyük hücrələrlə birləşməsi eukaryot adlanan mürəkkəb hüceyrəlilərin inkişafı ilə nəticələndi.[25] Koloniyalardakı hüceyrələr kimi meydana gələn həqiqi çoxhüceyrəli orqanizmlər getdikcə ixtisaslaşmağa başladı. Zərərli ultrabənövşəyi radiasiyanın ozon təbəqəsi tərəfindən udulmasının köməyi ilə həyat Yer səthində inkişaf etdi.[26] Həyat üçün ən erkən fosil dəlilləri arasında Qərbi Avstraliyada 3,48 milyard illik qum daşında tapılmış mikrob örtüklü qalıqlar,[27] Qərbi Qrenlandiyada 3,7 milyard illik metamorfik süxurlarda tapılan biogenik qrafit [28]Qərbi Avstraliyada 4,1 milyard illik qayalar üzərində tapılmış bioloji materialın qalıqları var.[29][30] Yerdəki həyatın ən erkən birbaşa sübutu, mikroorqanizmlərin fosillərini göstərən 3,45 milyard illik Avstraliya qayalarında mövcuddur.[31][32]

750 milyard il əvvəldən 580 milyard il əvvələ qədər, Neoproterozoy dövründə Yerin çox hissəsi buzla örtülmüş ola bilər. Bu fərziyyə " Qartopu Dünya" (ing. Snowball Earth) adlandırılır və bunun çoxhüceyrəli həyat formalarının mürəkkəbliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artdığı Kembri partlayışından əvvəl baş verməsi, xüsusi maraq doğurur.[33] 535 milyard il əvvəl Kembri partlayışından sonra beş kütləvi qırğın olub.[34] Ən son belə hadisə 66 milyard il əvvəl, bir asteroidin təsiri ilə baş vermiş, qeyri-avianoz dinozavrların və digər böyük sürünənlərin məhv olmasına səbəb olsada, eyni zamanda o dövrdə yereşənlərə bənzəyən kiçik məməlilərə toxunmamışdır. Məməlilər son 66 Milyon ildə çoxaldı və bir neçə milyon il əvvəl Orrorin tugenensis cinsli Afrika meymununa bənzər bir heyvan dik durmaq qabiliyyətinə yiyələndi.[35] Bu, alətlərin istifadəsini asanlaşdırdı və insanların daha da inkişafına səbəb olan daha böyük bir beyin üçün lazımlı qidalanmanı təmin edən ünsiyyəti təşviq etdi. Əkinçiliyin və daha sonra sivilizasiyanın inkişafı insanların Yerə və bu günə qədər davam edən digər canlı formalarının təbiəti və miqdarına təsir göstərməsinə səbəb oldu.[36]

Gələcək

Yer kürəsinin gözlənilən uzunmüddətli gələcəyi Günəşin gələcəyi ilə əlaqələndirilir. Sonrakı 1.1 milyard il, günəş parlaqlığı 10% və sonrakı 3.5 milyard il isə 40% artacaq.[37] Yerin artan səth istiliyi təxminən 100–900 milyon il ərzində qeyri-üzvi karbon dövranını sürətləndirərək, CO2 konsentrasiyasını bitkilər üçün ölümcül aşağı səviyyəyə gətirəcəkdir.[38][39] Bitki örtüyünün olmaması atmosferdə oksigen itkisi ilə nəticələnəcək, heyvanlar üçün həyat qeyri-mümkün olacaqdır.[40] Təxminən bir milyard il sonra bütün səth suları yoxa çıxacaqdır [41] və orta qlobal temperatur 70 °C (158 °F)-ə çatacaqdır.[40] Yerin fotosintezin sonuna qədər təxminən 500 milyon il daha yaşana biləcəyi gözlənilir,[38] ancaq atmosferdən azot çıxarılarsa, bu gündən 2.3 milyard il sonra nəzarətdən kənar istixana effekti yaranana qədər həyat davam edə bilər.[39] Antropogen emissiyalar, cari günəş işığında nəzarətsiz istixana effektinə səbəb olmaq üçün ehtimal ki, kifayət deyil.[42] Günəş əbədi və sabit olsa belə, müasir okeanlarda suyun 27%-i orta okean silsilələrindən atmosferə buxar axınının azalması səbəbindən bir milyard ildə mantiyaya enəcək.[43]

Günəş təxminən 5 milyard ildə qırmızı nəhəngə çevriləcək. Modellər Günəşin indiki radiusunun təxminən 250 qatı, 1 astronomik vahid (150×10^6 km; 93×10^6 mil) qədər genişlənəcəyini proqnozlaşdırırlar.[37][44] Yerin taleyi daha az aydındır. Qırmızı bir nəhəng olaraq Günəş kütləsinin təxminən 30%-ni itirəcək, beləliklə ulduz maksimum radiusuna çatdıqda dalğa təsiri olmadan, Yer indiki orbitindən 1.7 astronomik vahid (250×10^6 km; 160×10^6 mil) orbitə keçəcəkdir. Hamısı olmasa da, qalan həyatın çox hissəsi Günəşin artan parlaqlığı (indiki səviyyəsindən təxminən 5000 dəfə çox) ilə məhv ediləcəkdir.[37] 2008-ci ildə edilən bir simulyasiya, Yer orbitinin dalğa təsirləri və sürüklənmələr səbəbiylə çürüyəcəyini, Günəşin atmosferinə girib buxarlanacağını göstərir.[44]

Fiziki xüsusiyyətləri

Basıq sferoid. Yer kürəsi kürə kimi təsəvvür edilsə də, qütblərdəki az bir fərqlə(1%) basıqlıq onu qütblərdən basıq bir sferoid edir.

Forması

Yerin forması təxminən sferikdir. Qütblərdə bir qədər yastılıq və Yer fırlandığına görə ekvatorun ətrafında qabarıqlıq var.[45] İkinci bir qaydayla Yer, ekvatorial diametri bir qütbdən digər qütbə qədər olan diametrindən 43 kilometr (27 mil) böyük olan qütbləri basıq bir sferadır, baxmayaraq ki, bu dəyişkənlik Yerin orta radiusunun 1%-dən azdır.[46]

Yerin kütlə mərkəzindən ən uzaq nöqtə Ekvadordakı ekvatorial Çimbaroso vulkanının zirvəsidir (6,384.4 kilometr (3,967.1 mil)).[47][48][49][50] Sferanın orta diametri 12,742 kilometr (7,918 mil)-dir. Yerli topoqrafiya bu idealizə edilmiş sferadan yayınır, baxmayaraq ki, qlobal miqyasda bu sapmalar Yer radiusu ilə müqayisədə azdır: maksimum sapma yalnız 0,17% olmaqla Marian çökəkliyindədir (dəniz səviyyəsindən 10,911 metr (35,797 ft) aşğı). Everest zirvəsi (dəniz səviyyəsindən 8,848 metr (29,029 ft) yuxarı) isə 0,14% bir sapma göstərir.[qeyd 1]

Geodeziyada, Yer okeanlarının quru və dalğa, külək kimi dəyişikliklər olmadığı təqdirdə qəbul edəcəyi dəqiq formaya geoid deyilir. Daha doğrusu, geoid orta dəniz səviyyəsində qravitasiya ekipotensialının səthidir.


"Genişləyən dünya"

20-ci əsrdə qitələrin hərəkətini açıqlamaq üçün irəli sürülmüş teoremdir. Yerin böyüməsi fikrini ilk dəfə Çarlz Darvin irəli sürüb. O yer qabığının daim genişləndiyini və bununla da yeni formlaşmaların yarandığını bildirib. Lakin bir müddətdən sonra o bu fikrindən daşınıb və bunu dağların böyüməsi ilə izah edib.[51]

"Genişlənən dünya" teroremini izah edən animasiya

1889 və 1909-cu illərdə Roberto Mantovani, Yerin genişlənməsi və kontinental hərəkət haqqında bir hipotez nəşr etdi. O qapalı və böyük bir qitənin daha kiçik bir Yerin bütün səthini örtdüyü fikrini irəli sürdü etdi.[52][53] Onun fərziyəsinə görə yer qabığı daim "yenilənirdi". Alfred Vegener, daha sonralar bu fərziyə ilə özünün kontinental hərəkət fərziyyəsi arasında bəzi oxşarlıqları görsə də, Mantovaninin hipotezindəki hərəkətin səbəbi kimi Yer genişlənməsini qeyd etməmişdir.[54]

Avstraliya geoloqu Samual Varren 1956-cı ildən başlayaraq, planetlərdə bir növ kütləvi artımı təklif etdi və problemin son həllinin yalnız kosmoloji baxımdan kainatın genişlənməsi ilə əlaqədar mümkün olduğunu söylədi.[55]

1938-ci ildə Paul Dirak, ümumdünya cazibə qüvvəsinin mövcudluğundan bu yana milyard illərlə azaldığını təklif etdi. Bu, alman fizik Paskal Cordanın ümumi nisbiliyik fikrini dəyişməsinə və 1964-cü ildə bütün planetlərin yavaş-yavaş genişlənməsi fikrinə gətirib çıxardı. Digər izahların əksəriyyətinin əksinə olaraq, bu, heç olmasa həqiqətə uyğun hipotez hesab edilən fizika qanunları çərçivəsində idi.[56]

Bu teorem tarixən təklif olunsa da, 1970-ci illərdə tektonik plitələrin öyrənilməsindən bəri elmi konsensus Yerin ölçüsünün hər hansı bir dəyişimi fikrini inkar etdi.[57][58][59][60][61]

Bilinən bir həqiqət budur ki, sistemimizdəki bütün digər planetar cisimlər kimi yer də süxurların və tozun toplanması yolu ilə daim kütlə qazanır. NASA-nın məlumatına görə, "Hər gün təxminən 100 ton meteoroid - toz və çınqıl parçaları və bəzən hətta böyük süxurlar Yer atmosferinə daxil olur."[62] Bu hissəciklərin əksəriyyəti atmosferdə yanır və torpaq kimi tozlanır. Busituasiya, genişlənən Yer fərziyyəsinin irəli sürdüyü kütlə artımının yalnız bir bənzərliyidir.

Kimyəvi birləşmələr

Yer qabığının kimyəvi tərkibi[63][64]
Birləşmə Formul Tərkib
Materik Okean
Silisium dioksid SiO2 60.6% 48.6%
Aliminium oksid Al2O3 15.9% 16.5%
Kalsium oksid CaO 6.41% 12.3%
Maqnezium oksid MgO 4.66% 6.8%
Dəmir oksid FeOn 6.71% 6.2%
Natrium oksid Na2O 3.07% 2.6%
Kalium oksid K2O 1.81% 0.4%
Titanium dioksid TiO2 0.72% 1.4%
Fosforpentoksid P2O5 0.13% 0.3%
Manqan oksid MnO 0.10% 1.4%
Ümumi 100.1% 99.9%

Yerin kütləsi təxminən 5.97× 1024 kiloqramdır. Əsasən dəmir (32.1%), oksigen (30.1%), silisium (15.1%), maqnezium (13.9%), kükürd (2.9%), nikel (1.8%), kalsium (1.5%) və alüminiumdan (1,4) və qalan 1,2%-i digər elementlərin qarışığından ibarətdir. Kütlənin bölünməsi səbəbindən nüvənin ilk növbədə dəmirdən (88.8%) və az miqdarda nikel (5.8%), kükürd (4.5%), həmçinin 1%-dən az bəzi elementlərin qarışığından ibarət olduğu təxmin edilir.[65]

Yer qabığının ən çox yayılmış qaya komponentləri, demək olar ki, bütün oksidlərdir, lakin xlor, kükürdflüor bu baxımdan vacib istisnalardır və istənilən qayadakı ümumi miqdarı ümumiyyətlə 1%-dən azdır. Yer qabığının 99% -dən çoxu 11 oksiddən, əsasən silisium, alüminium, dəmir, kalsium, maqneziumun oksidlərindən və həmçinin əhəng və kalium duzlarından ibarətdir.[65][66][67]

Kimyəvi elementlərin yer kürəsində tapılması
Kimyəvi element Təşkil edir Kimyəvi element Təşkil edir
Hidrogen(H)
Helium(4He)
Litium(Li)
Berilium(Be)
Bor(B)
Karbon(C)
Azot(N)
Oksigen(O)
Flüor(F)
Neon(20Ne)
Natrium(Na)
Maqnezium(Mg)
Aliminium(Al)
Silisium(Si)
Fosfor(P)
Kükürd(S)
Xlor(Cl)
Arqon(Ar)
Kalium(K)
Kalsium(Ca)
Skandium(Sc)
Titan(Ti)
Vanadium(V)
Xrom(Cr)
Manqan(Mn)
Dəmir(Fe)
Kobalt(Co)
Nikel(Ni)
Mis(Cu)
Sink(Zn)
Qalliyum(Ga)
Germanium(Ge)
Arsen(As)
Selen(Se)
Brom(Br)
Kripton(84Kr)
Rubidium(Rb)
Stronsium(Sr)
İttirium(Y)
Sirkonium(Zr)
Niobium(Nb)
Molibden(Mo)

Daxili quruluş

Yer kürəsi, digər daxili planetlər kimi, kimyəvi və ya fiziki (reoloji) xüsusiyyətləri ilə təbəqələrə bölünür. Xarici təbəqə, yüksək özlü bərk mantiya ilə örtülmüş olan kimyəvi cəhətdən fərqlənən silikatlı bir qabığdır. Yer qabığı Moxoroviçiç sərhədi ilə mantiyadan ayrılır. Yer qabığının qalınlığı okeanlar üçün təxminən 6 kilometr (3.7 mil), qitələr üçün isə 30–50 kilometr (19–31 mil) arasında dəyişir. Yer qabığı və soyuq, sərt, üst mantiya birlikdə litosfer adlanır və tektonik plitələr litosferdə meydana gəlmişdir. Litosferin altında astenosfer, litosferin üstündə hərəkət etdiyi nisbətən aşağı özlü təbəqə yerləşir. Mantiya içərisindəki kristal quruluşunda əhəmiyyətli dəyişikliklər yuxarı və aşağı mantiyanı ayıran bir keçid zonasını əhatə edərək səthin 410–660 kilometr (250–410 mil) altında baş verir. Mantiyanın altında, olduqca aşağı özlülüklü bir mayedən ibarət xarici nüvə möhkəm bir daxili nüvənin üstündə yerləşir.[68] Yerin daxili nüvəsi, planetin qalan hissəsi ilə müqayisədə biraz daha yüksək sürətlə, ildə 0.1-0.5 ° dönə bilir.[69] Daxili nüvənin radiusu Yer kürəsinin beşdə birini təşkil edir.

Dərinlik

km

Qat Sıxlıq

q/sm3

Qalınlıq

km

Temperatur

°C

0–35 Yer qabığı[qeyd 2] Litosfer[qeyd 3] 2,2–2,9 35 0–1 100
35–60 Üst mantiya 3,4–4,4 25
60–670 Astenosfer 610 1 100–2 000
670–2 890 Mantiya 4,4–5,6 2220 2 000–4 000
2 890–5 100 Xarici nüvə 9,9–12,2 2210 4 000–6 000
5 100–6 378 Daxili nüvə 12,8–13,1 1278 6 000

İstilik

Yerin daxili istiliyi, planetar akkresiyadan yaranan qalıq istilik (təxminən 20%) və radioaktiv çürümə (80%) nəticəsində yaranan istiliyin birləşməsindən yaranır.[70] Yerdəki əsas istilik istehsal edən izotoplar kalium-40 (40K), uranium-238 (238U) və torium-232 (232Th)-dir.[71] Mərkəzdə temperatur 6,000 °C (10,830 °F) ə qədər,[72] təzyiq isə 360 qiqapaskal (52×10^6 psi)-a çata bilər.[73] İstiliyin çox hissəsi radioaktiv çürümə ilə təmin olunduğundan, elm adamları Yer tarixinin əvvəlində, qısa yarım ömrü olan izotopların tükənməsindən əvvəl, Yerin istilik istehsalının daha yüksək olduğunu bildirirlər. Təxminən 3 milyon il əvvəl bugünkünün iki qatı qədər istilik istehsal edilir, mantiyada konveksiya və tektonik plitələrin sürəti artır və bunlar bu gün nadir hallarda meydana gələn komatitlər kimi qeyri-adi nadir qayaların istehsalına imkan verirdi.[70][74]

İstilik istehsal edən əsas izotoplar[75]
İzotop İstehsal etdiyi istilik

W/kq izotop

Orta ömrü

il

Orta mantiya konsentrasiyası

kq izotop/kq mantiya

İstehsal etdiyi istilik

W/kq mantiya

238U 94.6× 10−6 4.47× 109 30.8× 10−9 2.91× 10−12
235U 569× 10−6 0.704× 109 0.22× 10−9 0.125× 10−12
232Th 26.4× 10−6 14.0× 109 124× 10−9 3.27× 10−12
40K 29.2× 10−6 1.25× 109 36.9× 10−9 1.08× 10−12

Yerdən orta istilik itkisi 4.42 × 1013Vt gücündə qlobal istilik itkisi üçün 87 mVtm−2-dir.[76] Nüvənin istilik enerjisinin bir hissəsi yüksək temperaturlu süxurların konveksiya forması olan mantiya bacaları ilə qabığa daşınır.[77] Yerdəki istiliyin daha böyük bir hissəsi orta okean silsilələri ilə əlaqəli mantiyanın qalxması ilə tektonik plitələrin hərəkəti nəticəsində itirilir. İstilik itkisinin son əsas mənbəyi litosfer altında baş verir, və yer qabığının qitələrə nisbətən daha incə olmasıyla bağlı olaraq bu prosesin əksər hissəsi okeanların altında baş verir.[78]

Tektonik plitələr

Plitənin adı Sahə

106 km2

103.3
78.0
75.9
67.8
60.9
47.2
43.6

Yerin mexaniki sərt xarici təbəqəsi olan litosfer tektonik plitələrə bölünür. Bu plitələr üç sərhəd növündən birində bir-birlərinə nisbətən hərəkət edən sərt seqmentlərdir: Konvergent sərhədlərdə iki plitə toqquşur, divergent sərhədlərdə iki plitə bir-birindən uzaqlaşır və transformasiya sərhədlərində iki plitə bir-birinin yanından sürüşür. Bu sərhədlər boyunca zəlzələlər, vulkanizm, dağəmələgəlməokean rifləri əmələ gəlir. Tektonik plitələr astenosferin, plitə ilə birlikdə hərəkət edə bilən yuxarı mantiyanın bərk, lakin az sıxlıqlı hissəsinin üstü ilə hərəkət edir.

Tektonik plitələr köçdükcə okean qabığı konvergent sərhəd boyu plitələrin qabaqcıl tərəfləri altından keçir. Eyni zamanda, mantiya materialının dağınıq sərhədlərdə qalxması orta okean silsilələrini yaradır. Bu proseslərin birləşməsi okean qabığını yenidən mantiyaya qaytarır. Bu təkrar istifadəyə görə, okean qatının çox hissəsinin yaşı 100 milyon azdır. Ən qədim okean qabığı Qərbi Sakit okeanda yerləşir və 200 milyon yaşı olduğu təxmin edilir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, ən qədim tarixli materik qabığının yaşı 4,030 mln. ildir.

Yeddi əsas tektonik plitə vardır: Sakit okean, Avrasiya, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Hind-Avstraliya, AfrikaAntarktika. Digər plitələrə Ərəbistan Plitəsi, Karib və Kokos Dəniz Plitələri, Cənubi Amerikanın qərb sahilindəki Naska Plitəsi və Atlantik Okeanının cənubundakı Skotiya plitəsi daxildir. Avstraliya plitəsi 50-55 milyon il əvvəl Hindistan plitəsi ilə birləşmişdir.Ən sürətli hərəkət edən plitələr okean plitələridir, Kokos plitəsi ildə 75 millimetr (3.0 düym) , Sakit Okean Plitəsi isə ildə 52–69 millimetr (2.0–2.7 düym) sürətlə irəliləyir. Ən yavaş hərəkət edən plitə isə ildə 21 millimetr (0.83 düym) sürətlə irəliləyən Avstraliya plitəsidir.

Səthi

Yer kürəsinin səthinin ümumi sahəsi 510 milyon kv. metkilor (200×10^6 kv. mil) təşkil edir. Bunun 70,8%-i və ya 36,113 milyon kv. metkilor (13,943×10^6 kv. mil)-i dəniz səviyyəsindən aşağıdır və okean suları ilə örtülmüşdür. Okeanın səthinin altında materik şelfinin bi hissəsi, dağlar, vulkanlar, okean riftləri, sualtı kanyonlar, okean platoları, uçurum düzənlikləri və bütün kürəni əhatə edən orta-okean silsilələri sistemi yerləşir.

Su ilə örtülməmiş qalan 29,2% və ya 148.94 milyon km2 (57.51 milyon kv. M) ərazi yerindən fərqli olaraq dəyişən dağlar, səhralar, düzənliklər, yaylalar və digər quru ərazilərdən ibarətdir. Tektonik və ya eroziion, vulkan püskürmələri, daşqın, hava, buzlanma, mərcan riflərinin inkişaf və meteorit təsirləri geoloji zaman ərzində Yer səthini daim dəyişdirən proseslər sırasındadır.

Materik yer qabığı qranitandezit kimi aşağı sıxlığa malik süxurlardan ibarətdir. Daha az yayılmış olan bazalt, okean qabığının əsas tərkib hissəsi olan daha sıx vulkanik süxurdur.

Quru səthinin yüksəkliyi Ölü dənizdəki −418 metr (−1,371 ft) səviyyəsində nöqtədən, Everest dağının zirvəsindəki 8,848 metr (29,029 ft) yüksəkliyə qədər dəyişir. Qurunun dəniz səviyyəsindən yuxarı orta hündürlüyü təxminən 797 metr (2,615 ft)-dir.

Pedosfer Yerin quru səthinin ən xarici təbəqəsidir və torpaqdan ibarətdir. Bu qat torpaq əmələ gəlmə proseslərinə tabedir. Ümumi əkin sahələri 1,3%-i isə daimi əkin sahələri olmaqla torpaq səthinin 10.9%-ni, təşkil edir. Yer kürəsinin səthinin 40%-ə yaxını kənd təsərrüfatında istifadə olunur və bunun təqribən 16.7 milyon kv. metkilor (6×10^6 kv. mil) əkin sahələri, 33.5 milyon kv. metkilor (13×10^6 kv. mil)-i isə otlaqlardır.

Hidrosfer

Yer səthində suyun bolluğu "Mavi Planet"-i Günəş sistemindəki digər planetlərdən fərqləndirən bir xüsusiyyətdir. Yerin hidrosferi əsasən okeanlardan ibarətdir, lakin texniki olaraq dünyanın bütün su hövzələrini, o cümlədən daxili dənizləri, gölləri, çayları və 2,000 metr (6,600 ft) dərinliyə qədər yeraltı sularını əhatə edir. Ən dərin sualtı yer 10,911.4 metr (35,799 ft) dərinliyi ilə Sakit Okeandakı Mariana çökəkliyindədir.  

Qeydlər

  1. Əgər Yer kürəsi bir bilyard topu ölçüsündə kiçilsəydi, böyük dağ silsilələri və okean rifləri kimi Yerin bəzi əraziləri kiçik qüsurlar kimi hiss edilər, planetin çox hissəsi, o cümlədən Böyük Düzənliklər və geniş abissal düzənliklər daha hamar görünərdi.
  2. Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5-70 km. arasında dəyişir
  3. Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5-200 km. arasında dəyişir

İstinad siyahısı

  1. Bowring, S.; Housh, T. "The Earth's early evolution". Science. 269 (5230). 1995: 1535–40. Bibcode:1995Sci...269.1535B. doi:10.1126/science.7667634. PMID 7667634.
  2. Bax:
  3. Yin, Qingzhu; Jacobsen, S. B.; Yamashita, K.; Blichert-Toft, J.; Télouk, P.; Albarède, F. "A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites". Nature. 418 (6901). 2002: 949–52. Bibcode:2002Natur.418..949Y. doi:10.1038/nature00995. PMID 12198540.
  4. Kleine, Thorsten; Palme, Herbert; Mezger, Klaus; Halliday, Alex N. "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754). 24 November 2005: 1671–74. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.
  5. Reilly, Michael. "Controversial Moon Origin Theory Rewrites History". 22 October 2009. 9 January 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 January 2010.
  6. Canup, R. M.; Asphaug, E. An impact origin of the Earth-Moon system. American Geophysical Union, Fall Meeting 2001. Abstract #U51A-02. 2001. Bibcode:2001AGUFM.U51A..02C.
  7. Canup, R.; Asphaug, E. "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848). 2001: 708–12. Bibcode:2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633.
  8. "Earth's Early Atmosphere and Oceans". Lunar and Planetary Institute. Universities Space Research Association. İstifadə tarixi: 27 June 2019.
  9. Morbidelli, A.; və b. "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6). 2000: 1309–20. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
  10. Guinan, E. F.; Ribas, I. Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan (redaktor ). Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate. ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. Bibcode:2002ASPC..269...85G. ISBN 1-58381-109-5.
  11. Staff. "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". Physorg.news. 4 March 2010. İstifadə tarixi: 27 March 2010.
  12. Rogers, John James William; Santosh, M. Continents and Supercontinents. Oxford University Press US. 2004. səh. 48. ISBN 978-0-19-516589-0.
  13. Hurley, P. M.; Rand, J. R. "Pre-drift continental nuclei". Science. 164 (3885). June 1969: 1229–42. Bibcode:1969Sci...164.1229H. doi:10.1126/science.164.3885.1229. PMID 17772560.
  14. De Smet, J.; Van Den Berg, A.P.; Vlaar, N.J. "Early formation and long-term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle" (PDF). Tectonophysics. 322 (1–2). 2000: 19–33. Bibcode:2000Tectp.322...19D. doi:10.1016/S0040-1951(00)00055-X. hdl:1874/1653.
  15. Armstrong, R. L. "A model for the evolution of strontium and lead isotopes in a dynamic earth". Reviews of Geophysics. 6 (2). 1968: 175–99. Bibcode:1968RvGSP...6..175A. doi:10.1029/RG006i002p00175.
  16. Harrison, T.; və b. "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science. 310 (5756). December 2005: 1947–50. Bibcode:2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721.
  17. Hong, D.; Zhang, Jisheng; Wang, Tao; Wang, Shiguang; Xie, Xilin. "Continental crustal growth and the supercontinental cycle: evidence from the Central Asian Orogenic Belt". Journal of Asian Earth Sciences. 23 (5). 2004: 799–813. Bibcode:2004JAESc..23..799H. doi:10.1016/S1367-9120(03)00134-2.
  18. Armstrong, R. L. "The persistent myth of crustal growth" (PDF). Australian Journal of Earth Sciences. 38 (5). 1991: 613–30. Bibcode:1991AuJES..38..613A. CiteSeerX 10.1.1.527.9577. doi:10.1080/08120099108727995.
  19. Murphy, J. B.; Nance, R. D. "How do supercontinents assemble?". American Scientist. 92 (4). 1965: 324–33. doi:10.1511/2004.4.324.
  20. Kinzler, Ro. "When and how did the ice age end? Could another one start?". American Museum of Natural History. İstifadə tarixi: 27 June 2019.
  21. Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P.; Haug, Gerald H.; Jaccard, Samuel L.; Martínez-García, Alfredo; Pälike, Heiko; Pancost, Richard D.; Wilson, Paul A. "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition" (PDF). Proc Natl Acad Sci U S A. 114 (50). 12 December 2007: 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424. İstifadə tarixi: 28 June 2019.
  22. Staff. "Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates". Page Paleontology Science Center. 4 March 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 March 2007.
  23. Doolittle, W. Ford; Worm, Boris. "Uprooting the tree of life" (PDF). Scientific American. 282 (6). February 2000: 90–95. Bibcode:2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. 15 July 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  24. Zimmer, Carl. "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted". The New York Times. 3 October 2013. İstifadə tarixi: 3 October 2013.
  25. Berkner, L. V.; Marshall, L. C. "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences. 22 (3). 1965: 225–61. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.
  26. Burton, Kathleen. "Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land". NASA. 29 November 2002. İstifadə tarixi: 5 March 2007.
  27. Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12). 8 November 2013: 1103–24. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812.
  28. Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; və b. "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1). January 2014: 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894.
  29. Borenstein, Seth. "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. 19 October 2015. İstifadə tarixi: 20 October 2015.
  30. Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; və b. "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" (PDF). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47). 19 October 2015: 14518–21. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. İstifadə tarixi: 20 October 2015. Early edition, published online before print.
  31. Tyrell, Kelly April. "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago". University of Wisconsin–Madison. 18 December 2017. İstifadə tarixi: 18 December 2017.
  32. Schopf, J. William; Kitajima, Kouki; Spicuzza, Michael J.; Kudryavtsev, Anatolly B.; Valley, John W. "SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon-correlated carbon isotope compositions". PNAS. 115 (1). 2017: 53–58. Bibcode:2018PNAS..115...53S. doi:10.1073/pnas.1718063115. PMC 5776830. PMID 29255053.
  33. Kirschvink, J. L. Schopf, J.W.; Klein, C.; Des Maris, D. (redaktorlar ). Late Proterozoic low-latitude global glaciation: the Snowball Earth. The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study. Cambridge University Press. 1992. 51–52. ISBN 978-0-521-36615-1.
  34. Raup, D. M.; Sepkoski Jr, J. J. "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science. 215 (4539). 1982: 1501–03. Bibcode:1982Sci...215.1501R. doi:10.1126/science.215.4539.1501. PMID 17788674.
  35. Gould, Stephan J. "The Evolution of Life on Earth". Scientific American. 271 (4). October 1994: 84–91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. İstifadə tarixi: 5 March 2007.
  36. Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2). 2007: 140–56. Bibcode:2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1.
  37. 37,0 37,1 37,2 Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418. 1993: 457–68. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.
  38. 38,0 38,1 Britt, Robert. "Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?". 25 February 2000. 5 June 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  39. 39,0 39,1 Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (24). 2009: 9576–79. Bibcode:2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. İstifadə tarixi: 19 July 2009.
  40. 40,0 40,1 Ward, Peter D.; Brownlee, Donald. The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World. New York: Times Books, Henry Holt and Company. 2002. ISBN 978-0-8050-6781-1.
  41. Carrington, Damian. "Date set for desert Earth". BBC News. 21 February 2000. İstifadə tarixi: 31 March 2007.
  42. Lee Billings. "Fact or Fiction?: We Can Push the Planet into a Runaway Greenhouse Apocalypse". Scientific American. 31 July 2013.
  43. Bounama, Christine; Franck, S.; Von Bloh, W. "The fate of Earth's ocean". Hydrology and Earth System Sciences. 5 (4). 2001: 569–75. Bibcode:2001HESS....5..569B. doi:10.5194/hess-5-569-2001.
  44. 44,0 44,1 Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert. "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386 (1). 2008: 155–63. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x.See also Palmer, Jason. "Hope dims that Earth will survive Sun's death". NewScientist.com news service. 22 February 2008. 15 April 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 March 2008.
  45. Milbert, D. G.; Smith, D. A. "Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model". National Geodetic Survey, NOAA. İstifadə tarixi: 7 March 2007.
  46. Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. "Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data". NOAA/NGDC. 7 July 2006. İstifadə tarixi: 21 April 2007.
  47. Senne, Joseph H. "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain". Professional Surveyor. 20 (5). 2000: 16–21.
  48. Sharp, David. "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet. 365 (9462). 5 March 2005: 831–32. doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7. PMID 15752514.
  49. "Tall Tales about Highest Peaks". Australian Broadcasting Corporation. 15 April 2004. İstifadə tarixi: 29 December 2008.
  50. "The 'Highest' Spot on Earth". NPR. 7 April 2007. İstifadə tarixi: 31 July 2012.
  51. Herbert, Sandra, "Charles Darwin as a prospective geological author", British Journal for the History of Science, Cambridge University Press, 24 (2), 1991, 159–192 [184–188], doi:10.1017/S0007087400027060, JSTOR 4027165, İstifadə tarixi: 24 October 2008, pp. 178, 184, 189, also Darwin, C. R. Geological diary: Elevation of Patagonia. (5.1834) CUL-DAR34.40-60 Transcribed by Kees Rookmaaker (Darwin Online), pp. 58–59.
  52. Mantovani, R., "Les fractures de l'écorce terrestre et la théorie de Laplace", Bull. Soc. Sc. Et Arts Réunion, 1889: 41–53
  53. Mantovani, R., "L'Antarctide", Je M'instruis. La Science Pour Tous, 38, 1909: 595–597
  54. Wegener, A., The Origin of Continents and Oceans, Courier Dover Publications, 1966, ISBN 978-0-486-61708-4 See Online version in German.
  55. Samuel Warren Carey, Theories of the earth and universe: a history of dogma in the earth sciences (illustrated), Stanford University Press, 1988, 347–350, ISBN 978-0-8047-1364-1
  56. Jordan, P., The expanding earth: some consequences of Dirac's gravitation hypothesis, Oxford: Pergamon Press, 1971, Bibcode:1971eesc.book.....J
  57. Wu, X.; X. Collilieux; Z. Altamimi; B. L. A. Vermeersen; R. S. Gross; I. Fukumori. "Accuracy of the International Terrestrial Reference Frame origin and Earth expansion". Geophysical Research Letters. 38 (13). 8 July 2011: 5 PP. Bibcode:2011GeoRL..3813304W. doi:10.1029/2011GL047450.
  58. Williams, G.E., "Geological constraints on the Precambrian history of Earth's rotation and the moon's orbit" (PDF), Reviews of Geophysics, 38 (1), 2000: 37–59, Bibcode:2000RvGeo..38...37W, CiteSeerX 10.1.1.597.6421, doi:10.1029/1999RG900016
  59. Bucher, K., "Blueschists, eclogites, and decompression assemblages of the Zermatt-Saas ophiolite: High-pressure metamorphism of subducted Tethys lithosphere", American Mineralogist, 90 (5–6), 2005: 821–835, Bibcode:2005AmMin..90..821B, doi:10.2138/am.2005.1718
  60. Buis A.; Clavin W. "NASA Research Confirms it's a Small World, After All". 16 August 2011. İstifadə tarixi: 2018-07-23.
  61. Schmidt, P. W. and Clark, D. A. (1980), The response of palaeomagnetic data to Earth expansion, Geophysical Journal of the Royal Astronomical Society, 61: 95–100, 1980, DOI:10.1111/j.1365-246X.1980.tb04306.x
  62. "What's Hitting Earth? | Science Mission Directorate".
  63. Rudnick, R. L.; Gao, S. Composition of the Continental Crust // Holland, H. D.; Turekian, K. K. (redaktorlar ). Treatise on Geochemistry. Treatise on Geochemistry. 3. New York: Elsevier Science. 2003. 1–64. Bibcode:2003TrGeo...3....1R. doi:10.1016/B0-08-043751-6/03016-4. ISBN 978-0-08-043751-4.
  64. White, W. M.; Klein, E. M. Composition of the Oceanic Crust // Holland, H. D.; Turekian, K. K. (redaktorlar ). Treatise on Geochemistry. 4. New York: Elsevier Science. 2014. 457–496. doi:10.1016/B978-0-08-095975-7.00315-6. hdl:10161/8301. ISBN 978-0-08-098300-4.
  65. 65,0 65,1 Morgan, J. W.; Anders, E. "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Sciences. 77 (12). 1980: 6973–77. Bibcode:1980PNAS...77.6973M. doi:10.1073/pnas.77.12.6973. PMC 350422. PMID 16592930.
  66. Brown, Geoff C.; Mussett, Alan E. The Inaccessible Earth (2nd). Taylor & Francis. 1981. səh. 166. ISBN 978-0-04-550028-4. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).
  67. Wikisource Flett, John Smith. Petrology // Kisholm, Hyu (redaktor ). Britannika Ensiklopediyası. 21 (XI). Cambridge University Press. 1911. səh. 328.
  68. Tanimoto, Toshiro. Crustal Structure of the Earth (PDF) // Thomas J. Ahrens (redaktor ). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington, DC: American Geophysical Union. 1995. Bibcode:1995geph.conf.....A. ISBN 978-0-87590-851-9. 16 October 2006 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 3 February 2007.
  69. Kerr, Richard A. "Earth's Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet". Science. 309 (5739). 26 September 2005: 1313. doi:10.1126/science.309.5739.1313a. PMID 16123276.
  70. 70,0 70,1 Turcotte, D. L.; Schubert, G. 4 // Geodynamics (2). Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. 2002. 136–37. ISBN 978-0-521-66624-4.
  71. Sanders, Robert. "Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core". UC Berkeley News. 10 December 2003. İstifadə tarixi: 28 February 2007.
  72. "The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought". The European Synchrotron (ESRF). 25 April 2013. 28 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 April 2015.
  73. Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J.; Price, G. D. "The ab initio simulation of the Earth's core" (PDF). Philosophical Transactions of the Royal Society. 360 (1795). 2002: 1227–44. Bibcode:2002RSPTA.360.1227A. doi:10.1098/rsta.2002.0992. PMID 12804276. İstifadə tarixi: 28 February 2007.
  74. Vlaar, N; Vankeken, P.; Vandenberg, A. "Cooling of the Earth in the Archaean: Consequences of pressure-release melting in a hotter mantle" (PDF). Earth and Planetary Science Letters. 121 (1–2). 1994: 1–18. Bibcode:1994E&PSL.121....1V. doi:10.1016/0012-821X(94)90028-0. 19 March 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  75. Turcotte, D. L.; Schubert, G. 4 // Geodynamics (2). Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. 2002. səh. 137. ISBN 978-0-521-66624-4.
  76. Pollack, Henry N.; Hurter, Suzanne J.; Johnson, Jeffrey R. "Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set". Reviews of Geophysics. 31 (3). August 1993: 267–80. Bibcode:1993RvGeo..31..267P. doi:10.1029/93RG01249.
  77. Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E. "Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails". Science. 246 (4926). 1989: 103–07. Bibcode:1989Sci...246..103R. doi:10.1126/science.246.4926.103. PMID 17837768.
  78. Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude. "Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss". Journal of Geophysical Research. 86 (B12). 1981: 11535. Bibcode:1981JGR....8611535S. doi:10.1029/JB086iB12p11535.