Mağara

Mağara ya Köhül — təbii və suni olmaqla, həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri, yaşayış evləri.

Geomorfoloji termin

Mağara -  (rus. пещера, ing. cave) yer qabı­ğının üst  qatında boşluq, yer sət-hinə bir, yaxud bir neçə  çıxışlarla açılır. Əsasən suda asan həll olan süxurların (əhəng daşı, dolomit, gips və b.)  yuyulması və həll ol­ması, həmçinin suffoziya, abra­ziya və başqa proseslər nəticəsində əmələ gəlir. Ən böyük mağaralar - karst mağaralarıdır; mürəkkəb sistemli keçidlər və  zallardan iba­rət olur, ümumi uzunluğu bəzən bir neçə  10 km-ə çatır (məs: ABŞ-də Flint-Mamont mağaralar sisteminin uzunluğu , RF-də Optimis­tik mağarasının uzunluğu ).  Mağaraları speleologiya öyrənir.

Ümumi məlumat

Krizna Yama mağarasında göl, Sloveniya

Azərbaycaının ən qədim məskən tipləri təbii və suni mağaralar kimi formalaşmışdır. Belə mağaralar həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri-evləri olmuşdur. Məhsuldar quvvələrin inkişafı və bununla həmahəng olaraq inşaat texnikasının təkmilləşdirilməsi nəticəsində suni mağaralar qazma tipli evlərlə əvəz olunmuşdur. Daş hörgünün meydana gəlməsi isə qazma və yarımqazma evlərin yaranmasında mutərəqqi rol oynamışdır.

Karst mağaraları

Bü cür mağaralar daha çoxdur. Karst mağaraları daha uzun və dərin olur. Bü cür mağaralar süxurların su ilə yuyulmasından əmələ gəlir. Ona görə də karst mağaralarına yalnız orada rast gəlmək olur

Əhəngdaşı və deməli mərmər saf distillə olunmuş su ilə çox pis həll olunur. Suda həll olunmuş karbon qazı olduqda (təbii şəkildə suyun tərkibində həll olunmuş karbon qazı mövcud olur) isə, suyun həlledicilik qabiliyyəti bir neçə dəfə artsa da, əhəngdaşı istənilən halda ya zəif həll olur, ya da gips və ya düzla müqayisədə zəif həll olunur. Lakin, əhəngdaşınını yuyulması ilə yaranan mağaraların gips və duzun yuyulması ilə yaranan mağaralardan daha böyük olmasının səbəbi budur ki, gips və duzun yuyulması zamanı mağaralarların yaranması kimi, dağılması da sürətlə gedir.

Yer kürəsinin ən dərin mağaraları

Dərinliyi 1000 m-dən çox olan ilk mağara fransız Qufr Berje tərəfindən müəyyən edilmişdir və 1953-cü ildən 1963-cü ilə qədər bu mağaranın ən dərin mağara olduğu hesab edilirdi.

	Mağara	Dərinliyi, m	Uzunluğu, m	Yerləşməsi
1	Krubera-Voronya	-2191	16 058	Abxaziya, Gürcüstan
2	Sarma	-1760	13 000	Abxaziya, Gürcüstan
3	Qarlı	-1753	24 080	Abxaziya, Gürcüstan
4	Lamprextsofen	-1632	50 000	Avstriya
5	Mirolda	-1626	13 000	Fransa
6	Jan-Bernar	-1602	20 536	Fransa
7	Torka del Syerra	-1589	7060	İspaniya
8	Pantyuxin	-1508	5530	Abxaziya, Gürcüstan
9	Sima de la Korniza	-1507	6445	İspaniya
10	Çeki-2	-1502	5291	Sloveniya

Mamont mağarasında tipik qalereya, Kentukki.

Azərbaycan mağaraları haqqında

Azərbaycan Respublikası ərazisində bir çox təbii mağara aşkar edil­miş­dir ki, onlar Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi və yüksək dağlıq sahələrində, Talış dağlarında və Naxçıvan MR-də yerləşirlər. Ölçülərinə görə mağaralar o qədər böyük olmasalar da, mənşələrinə görə çox fərqlənərək karst, abrazion, erozion, denudasion və s. formalarla təmsil edilirlər. Mağaraların bir hissəsi ibtidai in­sanlara sığınacaq yeri kimi xidmət göstərmiş və yəqin ki, yerli əhalinin ge­netik yaddaşında saxlanaraq müqəddəs “pir” statusu olan sitayiş yerlərinə çev­ril­mişdir. Onlardan ümumdünya əhəmiyyəti qazanmış ən məşhurları Qarabağın Azıx və Naxçıvan diyarının Əshabi-Kəf mağara abidələridir.

Həmçinin bax

• Azərbaycan mağaraları
• Azıx mağarası
• Əshabi-Kəf mağarası
• Eroziya fazası
• Karst
• Geoloji proseslər

Xarici keçidlər

• PRO Speleo Speleologiya və spelestologiya
• Ural Mağaraları (Rusiya)
• Kuqitanq mağarası(Türkmənistan)